Krócej niż zwykle, bośmy obejrzeli pare filmów z badań komunikacji multimodalnej oraz... fragmentów filmów fabularnych. Te ostatnie są niekiedy bardziej intrygujące niż przykłady analizowane w podręcznikach pragmatyki.
1. PRAGMATYKA
DRKONRAD JUSZCZYK
ZAKŁAD PSYCHOLINGWISTYKI
INSTYTUT JĘZYKOZNAWSTWA
WYDZIAŁ NEOFILOLOGII UAM
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE 2012/2013: 11
czwartek, 17 stycznia 13 1
2. Co obejmuje pragmatyka?
WYPOWIEDŹ:
te
własności
wypowiedzi,
których
nie
opisuje
składnia
i
semantyka
oraz
morfologia
i
fonologia
są
obejmowane
przez
opis
w
ramach
teorii
pragmatycznych
WYKONANIE:
sposób
sformułowania
wraz
z
własnościami
wyrażanymi
niewerbalnie,
czyli
za
pomocą
całego
ciała
(ton,
mimika,
postawa,
gesty)
komunikacja
multimodalna
WNIOSKOWANIA
i
WIERZENIA
użytkowników
języka,
czyli
nadawcy
i
odbiorcy
danej
wypowiedzi
w
formie
presupozycji
(Strawson)
i
implikatur
konwersacyjnych
(Grice)
FUNCKJE
wypowiedzi
jako
działania
za
pomocą
języka,
czyli
aktu
mowy
(Austin
i
Searle):
reprezentatywne,
dyrektywne,
komisywne,
ekspresywne,
deklaratywne
oraz
akty
dialogowe
WYMAGANIA
narzucane
użytkownikom
języka,
czyli
maksymy
konwersacyjne
(Grice):
jakości,
ilości,
istotności
i
sposobu
oraz
zasada
współpracy
(dalej:
Leech
i
Sperber
&
Wilson)
WARUNKI:
kontekst
wypowiedzi,
konsekwencje
działania
za
pomocą
słów,
fortunność
komunikacja
jako
kooperacja,
czyli
wspólna
koordynacja
działań
w
pewnym
celu
(Clark)
DYNAMIKA
DIALOGU:
przebieg
rozmowy,
zmienianie
kolejek,
synchronizacja
i
spójność...
czwartek, 17 stycznia 13 2
4. Pragmatyka w ramach semiotyki
• Charles
Morris
zaproponował
podział
semiotyki:
• SKŁADNIA:
relacje
pomiędzy
znakami,
czyli
reguły
łączenia
znaków,
potocznie
gramatyka
• SEMANTYKA:
relacje
pomiędzy
znakiem
a
rzeczywistością,
odniesieniem,
znaczeniem
• PRAGMATYKA:
relacje
pomiędzy
znakiem,
a
użytkownikiem,
reguły
używania
znaków
• Jednostką
badaną
w
pragmatyce
jest
wypowiedź
traktowana
jako
znak,
czyli
posiadająca
znaczenie.
• Pragmatyka
wywodzi
się
z
filozofii
języka,
a
wedle
brytyjskich
badaczy
jest
częścią
socjolingwistyki.
czwartek, 17 stycznia 13 4
5. Określenia pragmatyki
według Levinsona (2010)
• Pragmatyka
obejmuje
badania
• tych
aspektów
znaczenia,
które
nie
są
opisywane
przez
teorię
semantyczną.
(13)
• zdolności
użytkowników
języka
do
łączenia
zdań
z
kontekstami,
w
których
zdania
te
byłyby
stosowne.
(27)
• Pragmatyka
to
badania
tych
relacji
między
językiem
a
kontekstem,
które
• gramatykalizują
się
lub
są
kodowane
w
strukturze
języka
[naturalnego].
(10).
• są
podstawowe
dla
wyjaśnienia
rozumienia
języka
(23)
czwartek, 17 stycznia 13 5
6. Co obejmuje pragmatyka?
WYPOWIEDŹ:
te
własności
wypowiedzi,
których
nie
opisuje
składnia
i
semantyka
oraz
morfologia
i
fonologia
są
obejmowane
przez
opis
w
ramach
teorii
pragmatycznych
WYKONANIE:
sposób
sformułowania
wraz
z
własnościami
wyrażanymi
niewerbalnie,
czyli
za
pomocą
całego
ciała
(ton,
mimika,
postawa,
gesty)
komunikacja
multimodalna
WNIOSKOWANIA
i
WIERZENIA
użytkowników
języka,
czyli
nadawcy
i
odbiorcy
danej
wypowiedzi
w
formie
presupozycji
(Strawson)
i
implikatur
konwersacyjnych
(Grice)
FUNCKJE
wypowiedzi
jako
działania
za
pomocą
języka,
czyli
aktu
mowy
(Austin
i
Searle):
reprezentatywne,
dyrektywne,
komisywne,
ekspresywne,
deklaratywne
oraz
akty
dialogowe
WYMAGANIA
narzucane
użytkownikom
języka,
czyli
maksymy
konwersacyjne
(Grice):
jakości,
ilości,
istotności
i
sposobu
oraz
zasada
współpracy
(dalej:
Leech
i
Sperber
&
Wilson)
WARUNKI:
kontekst
wypowiedzi,
konsekwencje
działania
za
pomocą
słów,
fortunność
komunikacja
jako
kooperacja,
czyli
wspólna
koordynacja
działań
w
pewnym
celu
(Clark)
DYNAMIKA
DIALOGU:
przebieg
rozmowy,
zmienianie
kolejek,
synchronizacja
i
spójność...
czwartek, 17 stycznia 13 6
7. Czym jest akt mowy?
• W
ramach
teorii
Ausna
akty
mowy
są
najmniejszymi
jednostkami
komunikacji.
• Akty
mowy,
czyli
działanie
za
pomocą
języka
realizują
określone
cele,
wyrażaja
intencje,
pozwalają
na
czynienie
zmian
w
świecie.
• How
to
Do
Things
with
Words
wydane
w
1962
pozostaje
wciąż
jedną
z
najważniejszych
książek
współczesnej
humanistyki,
filozofii,
językoznawstwa
i
zajmuje
30
miejsce
na
liście
najczęściej
cytowanych
publikacji
wg
Microso_
Academic
Search
(2013)
czwartek, 17 stycznia 13 7
9. Typy aktów mowy
• reprezentatywne:
zobowiązują
mówiącego
do
prawdziwości
wypowiedzi
(twierdzenie,
wnioskowanie,
wykład;)
• dyrektywne:
próby
spowodowania
przez
mówiącego,
że
adresat
wykona
jakąś
czynność
(prośba,
rozkaz)
• komisywne:
zobowiązują
mówiącego
do
określonych
działań
w
przyszłości
(obietnica,
groźba,
propozycja)
• ekspresywne:
wyrażają
pewien
stan
psychiczny
(podziękowanie,
przeprosiny,
powitanie,
gratulacje)
• deklaratywne:
wywołują
natychmiastową
zmianę
w
aktualnym,
instytucjonalnym
stanie
rzeczy
i
opierających
się
na
złożonych
intytucjach
pozajęzykowych
(ekskomunika,
chrzest,
wypowiedzenie
wojny,
zwolnienie
z
pracy)
[PERFORMATYWY]
• POŚREDNIE:
jeśli
intencja
nie
jest
wyrażona
wprost
interpretacja
wypowiedzi
może
być
zależna
od
kontekstu
i
kultury,
konwencji.
czwartek, 17 stycznia 13 9
10. Co obejmuje pragmatyka?
WYPOWIEDŹ:
te
własności
wypowiedzi,
których
nie
opisuje
składnia
i
semantyka
oraz
morfologia
i
fonologia
są
obejmowane
przez
opis
w
ramach
teorii
pragmatycznych
WYKONANIE:
sposób
sformułowania
wraz
z
własnościami
wyrażanymi
niewerbalnie,
czyli
za
pomocą
całego
ciała
(ton,
mimika,
postawa,
gesty)
komunikacja
multimodalna
WNIOSKOWANIA
i
WIERZENIA
użytkowników
języka,
czyli
nadawcy
i
odbiorcy
danej
wypowiedzi
w
formie
presupozycji
(Strawson)
i
implikatur
konwersacyjnych
(Grice)
FUNCKJE
wypowiedzi
jako
działania
za
pomocą
języka,
czyli
aktu
mowy
(Austin
i
Searle):
reprezentatywne,
dyrektywne,
komisywne,
ekspresywne,
deklaratywne
oraz
akty
dialogowe
WYMAGANIA
narzucane
użytkownikom
języka,
czyli
maksymy
konwersacyjne
(Grice):
jakości,
ilości,
istotności
i
sposobu
oraz
zasada
współpracy
(dalej:
Leech
i
Sperber
&
Wilson)
WARUNKI:
kontekst
wypowiedzi,
konsekwencje
działania
za
pomocą
słów,
fortunność
komunikacja
jako
kooperacja,
czyli
wspólna
koordynacja
działań
w
pewnym
celu
(Clark)
DYNAMIKA
DIALOGU:
przebieg
rozmowy,
zmienianie
kolejek,
synchronizacja
i
spójność...
czwartek, 17 stycznia 13 10
11. Maksymy Grice’a
• Skuteczne
i
oparte
na
współpracy
użycie
języka
zależy
od
utrzymania
zasad:
• Ogólna
zasada
współpracy:
Twoja
wypowiedź
powinna
wnosić
taki
wkład,
jakiego
oczekuje
się
na
danym
etapie
z
punktu
widzenia
celu
wymiany
zdań,
w
której
uczestniczysz.
• MAKSYMA
JAKOŚCI:
Staraj
się,
aby
wkład
twój
obejmował
wypowiedzi
prawdziwe,
w
szczególności
zaś:
• nie
wygłaszaj
twierdzeń,
o
których
fałszywości
jesteś
przekonany
• nie
wygłaszaj
twierdzeń,
dla
których
nie
masz
dostatecznego
uzasadnienia.
czwartek, 17 stycznia 13 11
12. Maksymy Grice’a c.d.
• Skuteczne
i
oparte
na
współpracy
użycie
języka
zależy
od
utrzymania
zasad:
• MAKSYMA
ILOŚCI:
uczyń
swój
wkład
w
rozmowę
tak
informacyjnym,
jak
wymaga
tego
cel
wymiany
zdań,
w
której
uczestniczysz
• unikaj
przekazywania
większej
ilości
informacji
niż
jest
to
wymagane.
• MAKSYMA
ISTOTNOŚCI:
• Niech
wkład
w
konwersację
będzie
relewantny.
• MAKSYMA
SPOSOBU:
Bądź
zrozumiały,
w
szczególności
zaś:
• unikaj
niejasności
i
wieloznaczności;
mów
zwięźle
i
w
sposób
uporządkowany
czwartek, 17 stycznia 13 12
13. Wyjaśnienie Levinsona (2010:155)
• Nadawca
wypowiada
zdanie
p
• Istnieje
wyrażenie
q,
które
jest
bardziej
informacyjne
od
p
(i
takie,
że
q
pociąga
logicznie
p)
i
które
mogłoby
stanowić
oczekiwany
wkład
w
obecną
wymianę
zdań
(zgodnie
z
maksymą
istotności)
• q
i
p
cechują
się
podobną
zwięzłością.
A
zatem
Nadawca
nie
wygłosiłby
p
raczej
niż
q
po
to,
żeby
być
bardziej
zwięzłym
(pozostając
w
zgodzie
w
maksymą
sposobu!)
• skoro
Nadawca
wie,
że
q;
i
wie,
że
wygłoszenie
p
narusza
maksymę
ilości;
to
znaczy,
że
Nadawcy
oczekuje
od
Odbiorcy
by
wyprowadził
odpowiedni
wniosek,
zwany
implikaturą,
czyli
q
(N
wie,
że
q
nie
zachodzi
lub
N
nie
wie,
że
q
zachodzi)
czwartek, 17 stycznia 13 13
14. Co obejmuje pragmatyka?
WYPOWIEDŹ:
te
własności
wypowiedzi,
których
nie
opisuje
składnia
i
semantyka
oraz
morfologia
i
fonologia
są
obejmowane
przez
opis
w
ramach
teorii
pragmatycznych
WYKONANIE:
sposób
sformułowania
wraz
z
własnościami
wyrażanymi
niewerbalnie,
czyli
za
pomocą
całego
ciała
(ton,
mimika,
postawa,
gesty)
komunikacja
multimodalna
WNIOSKOWANIA
i
WIERZENIA
użytkowników
języka,
czyli
nadawcy
i
odbiorcy
danej
wypowiedzi
w
formie
presupozycji
(Strawson)
i
implikatur
konwersacyjnych
(Grice)
FUNCKJE
wypowiedzi
jako
działania
za
pomocą
języka,
czyli
aktu
mowy
(Austin
i
Searle):
reprezentatywne,
dyrektywne,
komisywne,
ekspresywne,
deklaratywne
oraz
akty
dialogowe
WYMAGANIA
narzucane
użytkownikom
języka,
czyli
maksymy
konwersacyjne
(Grice):
jakości,
ilości,
istotności
i
sposobu
oraz
zasada
współpracy
(dalej:
Leech
i
Sperber
&
Wilson)
WARUNKI:
kontekst
wypowiedzi,
konsekwencje
działania
za
pomocą
słów,
fortunność
komunikacja
jako
kooperacja,
czyli
wspólna
koordynacja
działań
w
pewnym
celu
(Clark)
DYNAMIKA
DIALOGU:
przebieg
rozmowy,
zmienianie
kolejek,
synchronizacja
i
spójność...
czwartek, 17 stycznia 13 14
15. Komunikacja jest intencjonalna
• Grice
odróżnia
znaczenia
naturalne
zdań
od
znaczeń
nienaturalnych,
zwanych
znaczeniem-‐nn
• N,
wygłaszając
W,
znaczy-‐nn
z
wtedy
i
tylko
wtedy,
gdy:
(1)Zamiarem
N
jest,
aby
W
miało
pewien
skutek
z
w
odbiorcy
O.
(2)Zamiarem
N
jest,
aby
powyższe
(1)
zostało
osiągnięte
przez
rozpoznanie
zamiaru
(1)
przez
odbiorcę
O.
czwartek, 17 stycznia 13 15
16. Podzielanie wiedzy
• Komunikacja
jest
zatem
złożonym
rodzajem
intencji,
który
realizuje
się
lub
spełnia
w
wyniku
bycia
rozpoznanym.
W
procesie
komunikacji
intencja
komunikacyjna
nadawcy
staje
się
podzielaną
wiedzą
nadawcy
(N)
i
odbiorcy
(O),
tzn.
N
wie,
że
O
wie,
że
N
wie,
że
O
wie...,
że
N
ma
tę
właśnie
intencję.
(Levinson
2010)
• po
czym
odbiorca
poznaje
intencję
nadawcy?
• po
czym
nadawca
poznaje,
że
odbiorca
rozpoznał
jego/jej
intencję,
a
nie
co
innego?
czwartek, 17 stycznia 13 16
17. Czym jest presupozycja?
• W
1950
Strawson
wprowadził
termin
presupozycja
dla
określenia
związku
pomiędzy
pewnymi
zdaniami,
czyli
zdanie
Z1
presuponuje
zdanie
Z2:
• Obecny
król
Francji
jest
łysy.
-‐>
Francja
ma
króla.
• Zdania
presuponowane
są
uważane
przez
mówiącego
i
odbiorcę
za
oczywiste,
a
zdania
implikowane
odbiorca
może
sobie
wydedukować
z
kontekstu
lub
z
sytuacji
danej
wypowiedzi.
(EJO)
• Bertrand
przestał
bić
żonę.
-‐>
Bertrand
bił
żonę.
(Sellars
1954
za
Levinson
2010)
czwartek, 17 stycznia 13 17
18. Czym jest implikatura?
• W
1975
roku
Grice
wprowadza
termin
implikatura
jako
rozszerzenie
znaczenia
logicznej
implikacji.
• Od
tego,
co
mówiący
komunikuje
wprost
odróżnił
to,
co
dodatkowo
ma
na
celu,
czyli
implikuje
odbiorcy
jako
wniosek
• Ależ
tu
gorąco
-‐>
otwórz
proszę
okno!
• Odbiorca
może
wywnioskować
bardzo
wiele
różnych
informacji,
celów
czy
intencji,
których
nadawca
nie
wyraża
wprost
w
swej
wypowiedzi!
czwartek, 17 stycznia 13 18
19. Implikatura konwersacyjna (IK)
• IK
dostarcza
nam
funkcjonalnego
wyjaśnienia
faktów
dotyczących
posługiwania
się
językiem.
(A)
Czy
mógłbyś
zobaczyć,
która
jest
godzina?
(B)
Cóż,
mlecarz
już
przyszedł.
• W
jakiej
sytuacji
powyższe
zdania
tworzą
tekst?
• Jak
(A)
może
zrozumieć
odpowiedź
(B)?
• Co
musi
pomyśleć
(A)
o
tym,
co
mówi
(B)?
• Jakie
wnioski
(A)
wyciąga
z
wypowiedzi
(B)?
• Co
(B)
przekazuje
(A)
w
sposób
niejawny?
czwartek, 17 stycznia 13 19
20. Rozróżnianie
implikatur
wg
Levinsona
typ
implikatury wyjaśnienie przykład
uogólniona
nie
wymaga
Wszedłem
do
jakiegoś
domu.
implikatura
określonego
(Dom
nie
był
moim
domem.)
konwersacyjna kontekstu
uszczegółowiona
wymaga
Co
na
Boga
stało
się
z
befsztykiem?
implikatura
określonego
Pies
wygląda
na
bardzo
szczęśliwego.
konwersacyjna kontekstu (Być
może
pies
zjadł
befsztyk.)
wnioskowania
implikatury
przypisane
przez
konwencję
ale
(but):
koniunkcja
i
opozycja
konwencjonalne
określonym
nawet
(even),
przecież
(yet)...
(niekonwersacyjne) wyrażeniom
językowym
czwartek, 17 stycznia 13 20
21. Co obejmuje pragmatyka?
WYPOWIEDŹ:
te
własności
wypowiedzi,
których
nie
opisuje
składnia
i
semantyka
oraz
morfologia
i
fonologia
są
obejmowane
przez
opis
w
ramach
teorii
pragmatycznych
WYKONANIE:
sposób
sformułowania
wraz
z
własnościami
wyrażanymi
niewerbalnie,
czyli
za
pomocą
całego
ciała
(ton,
mimika,
postawa,
gesty)
komunikacja
multimodalna
WNIOSKOWANIA
i
WIERZENIA
użytkowników
języka,
czyli
nadawcy
i
odbiorcy
danej
wypowiedzi
w
formie
presupozycji
(Strawson)
i
implikatur
konwersacyjnych
(Grice)
FUNCKJE
wypowiedzi
jako
działania
za
pomocą
języka,
czyli
aktu
mowy
(Austin
i
Searle):
reprezentatywne,
dyrektywne,
komisywne,
ekspresywne,
deklaratywne
oraz
akty
dialogowe
WYMAGANIA
narzucane
użytkownikom
języka,
czyli
maksymy
konwersacyjne
(Grice):
jakości,
ilości,
istotności
i
sposobu
oraz
zasada
współpracy
(dalej:
Leech
i
Sperber
&
Wilson)
WARUNKI:
kontekst
wypowiedzi,
konsekwencje
działania
za
pomocą
słów,
fortunność
komunikacja
jako
kooperacja,
czyli
wspólna
koordynacja
działań
w
pewnym
celu
(Clark)
DYNAMIKA
DIALOGU:
przebieg
rozmowy,
zmienianie
kolejek,
synchronizacja
i
spójność...
czwartek, 17 stycznia 13 21
22. Komunikacja multimodalna
• Dynamika
dialogu:
jak
przebiega
rozmowa?
• Zmiany
kolejek,
czyli
turn-‐taking
• Komunikacja
mulmodalna:
• ruchy
głowy,
ruchy
oczu,
postawa,
ręce
(gesty),
ton
głosu
oraz
mikroekspresje
i
mikroswędzenia
• Badania
behawioralne
komunikacji
wykazują,
że
ludzie
mimowolnie
synchronizują
i
dopasowują
swoje
zachowania
niewerbalne
i
werbalne
w
komunikacji.
Polecam
przejrzeć
artykuł
Pickeringa
i
Garroda
2004:
Toward
a
mechanisQc
psychology
of
dialogue
(BABS),
w
którym
proponują
InteracQve
Alignment
Model.
czwartek, 17 stycznia 13 22
24. Przyszłość pragmatyki
• Levinson
zwraca
uwagę
na
dwie
tradycje
badań:
• teoretyczną:
związaną
z
filozofią
języka
i
logiką
• empiryczną:
związaną
z
socjolingwistyką
oraz
etnometodologią,
etnografią
mówienia
itd
• Dodatkowo
opisuje
analizę
dyskursu
(tekstu)
oraz
analizę
konwersacyjną,
która
jest
prowadzona
na
pograniczu
pragmalingwistyki
i
psychologii
czy
opisu
psychoterapii.
• Dziś
opis
badań
komunikacji
za
pomocą
języka
można
s p o t k a ć
n i e
t y l k o
w
p u b l i k a c j a c h
t y p o w o
językoznawczych,
lecz
także
w
czasopismach
nauk
społecznych
i
szeroko
pojętej
kognitywistyki.
czwartek, 17 stycznia 13 24
25. Bibliografia
• Levinson,
S.
2010.
Pragmatyka.
[polski
przekład
klasycznego
podręcznika
wznawianego
od
1983]
• Mały
słownik
terminów
z
zakresu
socjolingwistyki
i
pragmatyki
językowej.
Kraków
TMJK
• Encyklopedia
językoznawstwa
ogólnego.
• Polecam
przejrzeć
pragmatykę
dialogów
filmowych
na
kanale
youtube.com
czwartek, 17 stycznia 13 25