Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler

&
l!
lr
z
7
'P
IrB
na DiiNr{r {narrrRM{r {rr r{l(n

' bg,
EsIdTtiRK
nmixnn
bARi -lsxnni
utmNvprminnnn
Prof. Dr. AMiilkndtr DONUK

TDAV. Yayn Nu.:60
MilllNu. :89-34-Y 0147 -60
ISBN 975-7628-tt-5
BUBSER
. Tiirk Diinyasr AraEtrrmalan Vakfi
YULUC TDKiN oizei MERKEzi'nde dizitmiE ve bastcya
haarlanmrEtlr.
Baskr: PAMUK OFSEI'
HaberleEme Adresi: P.K.94 Aksaray-iSTANBUL
Telefonlar:S1l-l0 06-511 18 33
Bakanlar Kurulu'nun 2On1980 savrh karanvla kamu varanna
higmet verdifi kabul edilerek vergi inuafiyeti-tanrnmn bulunan
TURK DUNYASI .A.RA$TIRMALARI VAKFI taiafindan
haarlanmrgtrr.
Her hakkr mahfuzdur. TURK DUNYASI ARASTIRMALARI
VAKFI'run miisaaclesi olmakszrn tamamen veya krimen herhangi
bir defiEiklik yaprlarak ikribas edilemez.
IQINDEKILER
ONsoz
KAYNAKLAR
I: TqrFSe KitAbeler ve Diler Belgeler I .
Il-YabancrBelgeler ... IV
Ill.SeyahatnlimelerveHdtrralar .... .. VI
IV-lrfalzemeKaynakKitaplarr ......VII
V- Aragtrrmalar' . VII
ndrUm r
T- iOaNJ UNVAN VE TERiMLER
a-idarlUnvanlar
b-IdariTerimler
.1
66
92
93
BOLUM II
II- ASKERI UNVAN VE TERiMLER
sisLiyodRAFYA ... . . . .111
KIS^ALTMALAR 123
DiziN .....r24
a- Askeri Unvanlar
b-AskeriTerimler

KAYNAKLAR
I- fiirkgc Kitabelerve Diler Belgeler:
Slqmamran haarlanmasrnda tig biiyiik ve dnemli Tiirkge ana
kayna$mrz olan, Orhun 0bideleri, Kutadgu Bili! veDivltn-iil0gat'ir
Tiirk baEta yer almaktadr.
e- Kitabelen
Bilindili iizere G0k-Tiirk devrinden kalma tig btiyUk kitabeden
ilki Kiil Tegin'e, ikincisi Bilgelye, iigiinciisii TonyukulCa eittir. Kiil
Tegin kitabesini alabeyi Bilge Kagan 732de, Bilge Kagan kitabesini
de735 de kendi o$u diktirmiEtir. Aslmda en eiken haarlanmq ol-
masl gereken Tonyukuk kitabesi i*,726 dan souaki yrllarda dikil-
miEtir. itt< iti tcitauenin metni htikiimdar ailesine mensup ve Kiil Te-
gin'in "atrsr" olarak g0sterilen 'Tolhg Tegin' taraftndan yaalmqtu.
UEiincii kitabenin miipllifi ninise, bizzet Tonyukuk'un olmasr ihtima -
li ileri siiriilmektedirr. Orhun kitabelerini 1893 yrhnda Danimarkah
b0yUk tiirkolog V. Thomsen'in okumaya muvaffak olmasmdan son-
ra, diyebiliriz ki, asil Tiirk tarih ve kiiltiiriiniin gerEek kimlili belir-
mele baqlamlEtlr. "Tiirk" tdbirinin, Trlrk resmi adt olarak geEdrti ilk
Tflrlq e metin olan bu kitab eler, Iconumw agu mdan idari-as lccri terim v e
unvanlann tesbit edilmesfudc sailafufu belgeler son derecede laymetli
I Bk. R. Giraud, "L' Empire des Turcs c€lestes", Paris, 196O, s. 59, 154.

m alz emeyi mqdana getirmeW e di?.
Yine &12 asrlatdan kalma G0k-fiirk yanh^di$e't kitabelerde
de konumuzu takviye eden bilgiler yer almaktadui
b- Kitaplan
Muahhar bir derne 6it olmakla birlikte Gok-Ttirk harfleriyle ya-
almry "Irk Bitig" adh iinlti TtirkEe fal kitabra yamnda TUrkg kay-
naklanmtan baEta gelen eserlerinden Kutadgu Bilig XI- ytizplda
(1069-1070) yrhida Kara-Hanh devlet adamlanndan Balasagunlu
Yusuf tarafindan dewin hiikiimdan Tamgag Bulra Han (Eb0 Ali Ha-
san Olm. 1102-1103)'a sunulmuEtur. 6645 beyitlik manzum TiirkEr
bir eser olan Kutadgu Bilig (Kiin-to!dr',
"Ay-toldr", "Oldiilmiq" ve
*OdgurmuE
' adlarr ile belirledifi Sahrslarr E0yle tanrtmaktadtr: Ktn-
tofdr 6lig (htikiimdar) dir ve tdrii (kanun)'ntin yerini tutar. Ay-toldl
"liut" (siy6si iktidar) dur. Ogdiilmiq kut'un.ofludur ve ukuE (akrl)'u
g0sterir. OdgurmuE is e "dhb et " i temsil eder'' Kut'un, adaletin ve beg
(nunimCar;, vezir, siibaEt (kumaildan) Ulug Hacib vb' gibi idare a-
damlanrun Ozelliklerini uzun uzun tawif eden Kutadgu Bilig' Isldm
medeniyeti S€vresindeki Ttrk topluluklanmn siyasl-iEtimal btinyesini
g0zler Oniine sermektedir. Eski Tiirk geleneklerini de belirlemesi ya-
nrnda 11. y[zyrl Tiirk cemiyetinin idarl-askerl tegkildtr ve fikir hayatr
bakrmmdan gok miihim bir dewin "aynast" olarakkab0ledilenbue-
ffi'Eski Tiirk Yazrtlan" I, istanbul, 1936; R.
Giraud. "L' fnscription d6 Baih-Tsokt6", Paris, 1!X1; T. Tekin, "A Grammar of Or-
khon Tirrkrc", Bl&mington, 19ti8; M. Eigin, "orhun 6bideleri", /1000 temel eser,
nu:3?, Istanbul, 1970.
3 Meseld: 'iKiili cor, Ongrn, Sing-usu, ihe Hugotu, Suci, Uybat, Qkul, Agu-
ra. B Ear kitabeleri. BuIear Hanlanlistesi. Narv Szent Miklos" vb. bk. H.N.
oituni"Ery", I-III; 1936, 1938, 19,10; T. Tekini"a Grammar...", s. 255 vdd,291
vdd. Aynca "bk.aE.".
4 Bk. H.N. orkun, "ETY':, II, 1939.
5 Tafsilen bk. i. KafesoElu, "Kutadgu Bilig ve Kiiltiir T4rihimizdeki Yeri",
TED, say I, Istanbul, 1970.
II
serden Eok istifade etmi$ bulunuyorur6.
XI. y[zyrldayanlan diler kayna{lmlzrn KdEgarh Mahmud'un
1074 yilnda tamamladrlr anlagrlan ..Div0n-iiliigat'it-[iirli[tir. Eser,
TtrkEe kelime ve deyimleri Arap dili ile aErklayan bir lfigat kitabrdrr
ve muhteviyatrndan da gortildii$ii gibi,yalnrz o zamanki Ttirkgivele-
rinin basit bir s6zltilii defil, umuml olarak Ttirk b0lgelerine, o devir
Tiirk lehgelerine, medeniyeti ve kiilttir hayatlna, askeri durumu ve i-
nanr$ma vb. 6it bilgileri bir araya getirmilrir. Bu sebeble konumuz
bakrmmdan gok faydah malzemeyi ihtiva etmektedi/.
Bunlara, 14. asr baqlannda hazrlandrklan belirtilen, fakat es-
ki Ttirk unvan ve terimleri bakrmmdan oldukEa tatmin edici tdbirle-
ri ihtiva eden iki l0gat kitabrnr da ilSve etmek lizrmdrrs.
c- Destanlan
Qlqmamrzda baqvurdu$umuz difer bir kaynak eserimiz dd.O-
luz Kalan Destanr"dlr. OldukEa geg bir devirde (14. aslr baglan) ya-
zrya geEirilmesine ra$men Eok eski Tiirk geleneklerini yansrtan O[uz
Ka{an Destanr da eski Tiirk deVletindeki idari teEkildr rerinnlerinin
takviye edilmesi hususunda bize Eok faydalar safladrlr gibie, aynr n!-
telikteki "Dede Korkut Kiftibr,' da konumuzu zenginlegtirmiEtirto.
Uygur'lara dit menEe efsanesi de bize faydah olmugturrt.
6 . Yayrnlama ve bugiinkii Tiirkgeye qevirme: R.R. Arat. ,,Kutadeu
Bilis.'. I
(metin)r_Istanbul,1947,ll (bugiinku dile geiirme), Ankara, 1959, III (in?eis),"lsian_
bul,1979.
7 Yavrnlavan ve rerciime eden: B. Atalay, ,,DLT', I-III (metin), IV (indeks),
Ankara, l%9-1944.
8 l- "lbnii-Mi.ihennd L0gati" (14.yiizyrl baslan). nesr. A Bartal. istanbul.
l9!.2-E,boHayydn: "Kirabal-fdr6k li-lis?n it-Arrlk";(1313), negr. a.'Caferogi'u, is_
tanbul, 1931.
9 Yaylplayan ve bugiinkti dilimize qaniren: W. Bane - R.R. Arat. ',OIuz Ka- .
f$:"?r,:1%:tanbul,
1e36' Buradan ikin-ci nqir:/ 1000 tdmel eser,
"",
tr/i
10 Bk. M. Ergin, "Dede Korkur Kitabr',, I (merin). Ankara. 195g. lI (indeks).
fiff6lii.c;lHfli;ly. s*i..e ue
"s'kri.");
d.s.-c6'ry.i, ;,ob;;;'K;)il;;;''
11 Bk. Cuveynl, Ara Melik,'Tarih_i Cihanguqa (te1if:1260),t,19 l2,ll,tg16,
GMS
III

II- Yabancr Belgeler:
a'Qin:
Eski Ttrk devletlerinde unvan ve terimler bakrmrndan ilk
miiracaat ettifimiz eserlerin baqrnda Asya Hunlarlndan bahsetmek'
te olup m.ii. 1.
"rr"
n"Si""'naa yazrldrfir fotittit"n Qince "Shi'ki'! a'd-
i,
"."iil",
bunun bir devamr rnahiyetindeki "Ts'ien Han shu" (m' s'
92) denilen kitaplar gelmetteOir' Bunlar Hunlarla ilgili olarak sade-
* .tii"i"ttif, tatatittt defa ve son derece onemli t6birler ihtiva et-
mekte olduklan iEir. Iiirk-devletini yaktndan tanrmamrza biiyUk ol-
n'uu'" t*t*cr olmuqla rdrrl
2'
Hunlan tAkip eden Orta Asya T[rk devletleri d6neminde Tab-
g"g O"ufai (3E55i7) ve Do[u c6t-ttirt< hAkanlrfr (552-144) gabla-
rrnda Tiirk devleti, tarihiu""ktiltutu aEtlanndan Chou (557-581)' Su-
i (581-,5i8) ve r"ng 16is-907) hdnedanlanna ait yrttrttil3 it" bj:tj
re bir gok nal tercumeleri yanrnda Wei'shu (TabgaE t-il6t:i yrlltft)'
ili;r'i rhu (530-590, zeyli 565 -6*8),-P:i'^t-tli (386-659)'
.I"
u ng-tien
(755-812), Tse'tsctri-i'ung-kien (10i9-10S0)' vb' gibi cserlerin tercii-
me ve aEtklamalanndan faydalantlmqttr^
"
Yine Qin srildlesi olan Tang devrine€it yukarda a<ll.an.gc.Een i-
ki anakaynaftn Orhun Uygur h6--kanhfr (744-840) dcvri ile ilgili bo-
@lar: De Groor, "Dic Hunnen dc.r Vonchris.-.
tlichenZeit", s(x.rm-trip;g,iili'itiiriE"ft;iimeveaErklamalar: B' ogel' "llilyiik
Hun imparatorlulu Tarihi"' I-ll' Ankara' rvut '
13 "Chou-sl:u" (533-666), "Sui-shu" (580 643' zeyli629-63(>ve 641-q56-)'
"rarigl-.nu;tbl]i&rl-rdoi:rdu zlu.;;iciu-'i'ng-shu" (88?-e+r" zevl e41-945)'
14Bk.LiuMau-Tsai,..DieChinesischenNach-richtcnzurgcsclrichledcrost.
Trirken (T,u_kiie),,, r (metirireiln-ti*.i'{.;|;1, ti (3Erklamalar). Wiesbadcn, 1958' .
i}ifi:ikd"f.illlnr,
"fint'L{"llf*ll
H*;:f#
""?
H 3*1 fi1l1
ilsilendiren krsrmlannrn ,Jii,fi:iiti?
",i'"i'Xi'a;"U"' Eq. Chavannes. "Documents sur
r*Tou-kiue (Turo) o."ii'.]ti";;' fJiildit& iml' avn vtietl'' "Notes additio"n'
i,liilli.,r?r.i b",;-r.i"iii"illi *"*ia.ni"*;, ?"i..'boJrg, 1o03 ("Dccuments..."in
il6vesi).
IV
Ayrrq4 buraya kadar adlan geEen Qin ylltklannda Tiirk kiil-
tiiliimlerir) yanrnda Qin'deki "Beg siil0te devrinde (907-960)" Uygur
tarihinden bahseden Qin vesikalart da &rafimzdan delerlendirilme
ye E:hqrlmrqtrr'o.rii ile ilgili mevcut bilgiler tanmm$ sinolog W. E-
berhard tarafindan -etnofrafik malzenre nitelilinde olarak toplan-
m{ ve yayrnlanmqtrrlT.
b- I;Atin ve Bizans:
Avrupa Tiirk tarih ve kiiltiirii hakklnda faydalt bilgilerveren Ba-
tl kaynaklan sayrlamryacak kadar goktur. Bunlar arasrnda gegitli ya-
bancr dillere yaprlan terciimeleri ve tiirlti araqtrmalardan faydalan-
drfrmrz baEhcalan LJtince yazan mtielliflerden A. Marcellinus (aE-
.yk. 330-340) ve Yordanes (550'Jer)'in eserleri ile Bizans tarihgile-
rinden Priskos (5. ytizyrl ortasr), Prokopios (6. asrr ortalarr),
Menandros (6. asrr sonlarr), Theophanes (aq. yk. 7. asrr baglarr), Th.
Simokattes (7. asrrrn 1. yansr), L. Phylosophos (Imp. 886-912) ve K.
Porphy-rogennetos (imp. 9I2-959)'un kitap, h6trra ve seyahat nctla
nndan
16
istifade etmeye Eahqtrk.
c- Do{u XuyrruLlu.r,
1- Ermeni:
Sebeos (7.ynzyi), Moses Horenagi "ilorenli Moses" lMcvse-s/
(8. asrr), Moses ituiankatvaci, /I(alankatulV (8. asrr ?) ve Levondle.
2- Siiryani:
_ 15 Ek. C. Mack:rras, "The Uighur Empire744-840, According to the T'ang
Dynastic Histories", Canberra, 1968.
16 Bk. J.R. Hamilton, "[,es,Ouiihours a l'6pcque des Cinq Dynasties d' aprds
les documents chinois", Paris, 1955.
17 Bk. W. Eberhard, "Qinin $imal KomEulan", Ankara,1942.
f g Bk. Kaynak malzeme kitaplan, aragtrrmalar.
19 Bk. D.M. Dunlop, "The History of the Jewish lihazars", Princercir, 1967;
P.B. Golden, "Khazar Studies". I-ll. Budapest, 1980.
V

Stiryani M-ikhael (61m. 1200), Barhebraeus (Eb0'l-Farac,ibn'iil
iuri,otm. tzs+;m.
3- islAm:
Arapga ve Fanga yazrlmrg tarih ve colrafya kitaplarr ve ilgili ve-
sikalann bazdan konumuz agtsmdan muahhar olmakla beraber, fay-
dah bilgiyi ihtiva ederler. Mesel6, Mes'udiibn Havkal, istatrrf, iUn
Rusta vb. nin cofira$a kitaplan ile Hudfid'ulAleriir ve Tarih-i Cihan'
gusa22 gibi eserier.'guntai da trpkr l;tiin ve Bizans kaynaklarr gibi
z:rmantmrz araqttnctlan tarafindan oldukga iyi bir Eekilde incelenmiE
ve yaytnlanmtgtrrzr.
4- Rus KroniHeri:
Nestor kronifi (ll-l2.yiizyrla 6it)2.
5- Mofiol:
Mofollarrn Gizli Tarihi (1240)Bk. "Mofollann Gizli Tarihi",
/Tiirk. terc./, Ankar a, 1948-
III- Seyahatneme ve H6trralar:
Eski ve OrtaEallarda Ttirk memleketlerine seyahat eden Qinli,
Bizanshve Miislii4qn seyyahlar konumuzbaktmtndan ilgi Eekici nor
lar brrakmrqlardrr
25.
eyrica yabancr devletlerin elgileri olarak Tiirk
iilkesini ziyareteden qahrslann da hdtralanndan lbaretbazr notlar'
dan, konumuz baktmtndan btiyiik faydalar sa$lamrE bulunuyoruz'
20 Bk. BibliYoAratya.
27 Bk. V. Minorskv. "Hud0d'ul-Alem", The Retigion of the World, a persion
zeoer ipni t t z xtl. - sz2 xo., GMNS, XI, l-ondon, I 937.
22 Bk.Yk. n.1r.
23 Bk. Ara$trrmalarve Bibliyofrafya.
24 Rus kronilinden araEtrrmalarda faydalantlmqttr'
*,*?ln,Slrj'i';;a;ill1f i,*,9"";;#;iX3l)*'3iqliilllait"rii"'fi -?Uff I'
llJ:tili;X,:l'"tl'Agl;l;'',ryi;,lB'*:riff"Eil"'i,?t-#'11;ffi 3;ll;}ft *",,
il6hiyat Fakullesi Dergisi, I,2, Ankara, 1954; R. $e'en' "lbn Fazlan s€yahatname-
si", IStanbul, 1975.
VI
Bunlar arasmda Qinli WangYen-tii (981), Bizansh Zemarkhos (569),
ve Valelqtinos (576)'un Bizans tarih kitaplarrna intikal eden hdtrra
notlarra, fevkaldde ehemmiyet tagrmaktadrr.
fV- Malzeme Kaynak Kitaplan:.
Bu eserler "kaynaklar" bahsinde zikrettigimiz Tiirk ve yabancr
belgelerin, ttirlerine veya yaah bulunduklarr dillere gdre bir araya ge-
tirilmi$ yalnrz "malzeme" nitelilJndeki kitaplardrr ki, dzellikle Qin-
ce, l-dtince ve eski GrekEe bilmeyen aragtrncrlara emsalsiz denecek
rilEiide'destek sa$amaktadlr. Biz de, esasla "keynak " olmamakla be-
raber, muhtaE bulundulumuz belgeleri gergek kaynak eserlerden
toplayarak ortaya koymuE oian bu delerli Eahgmalardan son derece-
de istifade ettik. Konumuzla ilgili bu kaynak malzeme kitaplannr bir-
kag kalem hdlinde arz etmek mtimkiindiil/.
V- AraEtrrmalar:
Eski Tiirk idari-askerl unvanveterimleri hakkrnda biiyiik Eo[un-
lufunu, aralannda bir kag Rus ve Japonun da yer aldrlr Batrh orien-
talistlerin meydana getirdigi kalabahk bir aragtrrrcr ki.itlesi mevcut
bulunmaktadrr. Bunlar arasrnda qu isimleri, bilhassa Eelitli gdrUlle-
ri ve fikirleriyle Ttirk ki.ilttir hayatrnr aydrnlatmafa Eahgmrq ilim a-
damlan olarak sayg ile zikr etmek lAzrmdtr: V. Thomsen, W. Radloff,
W. Barthold, Ed. Chavannes, J. Marquart, F. Ilirth, De Groot, F.W.
Miiller, K. Shiratory, P, Pelliot O. Franke, Gy. Ndmeth, L. Ligeti,
K.II. Menges, W. Bang, M.F. Kiipriilii, R.R. Arat, II.N. Orkun, A.v.
26 Bk. Ed. Chavannes, "Docunrents sur les Tou-kiue (Turcs) occldenraux",
Petersburg, 1903; L.Ligetr, /Tii?k.terc./,'Bil inmeyen ig-Asya'', Isranbul, I 946.
27 Qin kaynaklarrnda malzeme igirr: W. Eberhard, "Qinin gimal Kom$ulan',,
Ankara, 1942. Gi"ekce yazrh kavnaklar iiin: Gv. Moravcsik. iBvzahrinoturcici", t-ti-
Berlin, 1958. OrtaqaA Tiirk rarihi ile ileili cesiili vabancr dillerdeki (I-tirin. Gre(. a-'
rap, Fars, Macar vb.)-kaynaklardaki bilcile-r icin:"'A Mawarok el<ideircil 6s a
honfoglaldsrol", Budap<ist, 1958. 13. asia kad"ar eski Tiir['resmi belgelerde, <izel ve
diniyayrnlarda ve l0gat kitaplannda geqen Tiirkqe kelime, terim ve u-nvanlarrn toplan-
drlr iki eser: a- G. Doerfer, "'ftirkischb und mongolische Elemente im
Neupersischen", I-lV, Wiesbaden, 1963, 1 965,1 96'7,197 5; G. Cla uso.n,',An Ervmolo-
gical Dictionary of PreThirteenth-Centlry Turkish", Oxford, 1972. Islami calTiirk
devletlerindeki unvan ve terimler igin: I.H. UzunEargrh, "Osmanh dwlcri rEEIilArrna
nrcdhal", Istanbul, 1941.
VII

Gabain, F. Altheim, Z. Giikalp, P. Boodberg, F. L6szl6, K. Czeglddy,
L. R6sonyi, L. Bazin, J.R. Hamilton, O. Pritsa! V. BeEevliev, A. i
nan, A.N. Kuraf B. Saf,sa S.M. Arsal, S.G. Klyachtorniy' R. Giraud'
M. Mori, A. Caferoflu, A. Bombaci, O. Turan, B. 6ge! F. Siimer, P.B.
Golden, M.A. K0ymen, I. Kafeso{lu vb-.
@di!ertetkikgilerinkitapvemakalelerihibli-
ydra fyada g<ist eril m iEt i r.
VIII
6NsOzranrnmrg rurKorogumuz r. A.opruru'nun Dellrrugl glDl "EJ&,
Trirkunvanlanyalnz dil taihi agsmdan dertil, umfrmiyetle hilnir tarihi
ve bilhassa Tirk devlet huhtku taihi bahmundan gok dnemlidir. Tiirk
devletlerinde siyil$ ve igtimat bir mevki veya bir kamu gdrevi ifadc edcn
bazt unvanlar mevcattur ki, bunlann agtHanmau ile eski Tilrk toplu-
lu Hannu igtimat briny e s ini v e hu la*t teE kilhfint anlamak mtimHin ola -
cal<firt ". Asrlardan beri EeEitli zamanve bolgelerde, birbirlerinden
ayn birgok imparatorluk ve devletler kurmuE olan Tiirk toplulukla-
nndaki idari-askeri terimveunvanlann tek tekincelenerek eski Tiirk
devletlerinin teEkil6t ve miiesseselerini ortaya gkarmak araqtlrma-
mzln esaslnr teqkil etmektedir. Bu konu iizerinde gimdiye kadar ya
pilan tetkiklerden Eo$u sadece linguistic aErdan ele almmq oldulun-
dan, eksik ve hatdh neticelere varan bir takrm etimoloji tecriibelelin-
den ileriye gidilemedifi goriilmektedir. Bunda da yabancr ara$tlncl-
lartn 6nce, pegin hiiktimlti olmalarq sonra da Ttirk idari -askeri
terimlerini bagkii milletlere ba{lama gayretleri rol oynamakthdrr. Ay-
rrca, yabancr bir miitehasssrn ileri siird0lti fikrin, kertdisini teyid e-
den di$er ara$tlrmacrlarca da benimsenmesi yanmda, konu ile hig al-
6kasr olmayan iddialarrn da ileri s0riilmesiyle baa unvanlann men-
gei meselesini kesin olarak ortaya gkarmak miimkiin olamamakta.
dr. Kaldr ki, sadece dq benzetmeler ve tarcziyelerden hareket eden
birgnk yabancr sinolog, mongolist, slavrst vb. meggul olduklarr saha-
nrn da tesiriyle TUrk idari invanlarrnrn menEeini baEka kaynaklarda
aramanln gayreti iEerisinde olmuqlardrr.
Bjz, bu hususlan da g0z dniinde tutarak hazrrladr$rm:zbu tez-
de ewel6 kaynak eserlerimiz olan Orhun dbideleri, DivAn-ii Lfigat'it- -
Tiirk, Kutadgu Bilig ve bilahirevaalmrE l0gat kitaplarrnrn, sonra, bag-
ta Qin kaynaklarr olmak iizere l.5tin, Bizans, Ermeni, Gtircii, isl6m
ve Rus kroniklerinin yardrmr ile eski Ttirk devletlerinde mevcut idari-
-askeri terim ve unvanlarr tek tek tesbit etmele Eahgtrk. Kaynaklarda
da[mrk hAlde bulunan belgeleri bir araya toplayarak unvanlann, da-
ha Eok tarihi-sosyal agrdan, hangi'fiirk devletlerinde gOrtildiifii, kirn-
ler tarafindan ne maksat ile kullanrldrfr, yaylma sahalarr, mdnasr,
-T Bk. F. Kcipriilti, "Eski Ttirk unvanlanna 6it notlar", s. 17.
IX
iI
io
':. I

men$ei hakhnda ileri siirtilen iddialan vb. ayn ayn incelemek sure-
tiyle delerlendirme yoluna gittik. Bunun yarunda baa yabano araE-
uncilann tarafll tutumlannr da belirtmefe gayret ettik.
Unvanlar ve tAbirlerden herbirinin ayrl bir kawamt ifade ettili
qiiphesizdir. Hdlbuki bunlarm, birEok aragtrtcilar taraftndan birden
fazla ve mdna itibariyle farkh kelimelerle karErlandrfr g6riilmektedir.
Tiirkdilinin hem Tiirk, hemyabanct miitehassnlannda miigahede e-
dilen bu durum, terim veya unvanln Eok kere yanlq anlaEilmasrna ze-
min haarlamaktadrr. Aynca kaynaklarda baa tdbirlerin ad mt, un-
van ml, topluluk ismi mi oldulu agrk olarak belirtilmemesi de (me-
selA: Tardu, Kapgan, Buku, Tabgag. M. Clauson'a gdre eski Tiirkler-
de biri gocukluk, biri genElik, b.iri de gdrduli.i vazife ile ilgili olarak
ug ayrl ad verme gelenefi vardr'), kesin bir neticeye vanlmastnt giiE-
leqtirmektedir. Biz konuyu mevcut imltdnlar OlEiisiinde ve tarihi bel-
geler rErfrnda, daha iyi de$erlendirmefe, ydni terimlerin ve unvanla-
nn tek ve gerEek mdnalannr tesbit suretiyle, eski Tiirk devlet huku-
ku ve teskiletma elden geldili kadar vuzuh kazandtrma{a Eah$tlk.
(ahEmamrzda eski Tiirk unvan ve terimlerini tanrtrrken, yalntz
Bozkrr ddnemi Tiirk siydsi kuruluqlannrn dikkate ahnrp, isldm-Eafr
Tiirk devletlerinin araEtrrmamrz dqrnda brrakrldrlrnr hatrrlattrktan
sonra, unvan ve riitbelerin,dnemine gdre de$il de srrf okuma kolay-
h$ sa$lamak maksadiyle, alfabetik sra iginde sunuldu$unu belirtme-
liyiz. $imdiye kadar yaprlmrE ve Eok dafrnrk belge ve incelemeleri top -
layan bu tezimizin, keidi tiiriinde ilk deneme oldulu dikkate ahna-
rak, tabii sayrlacak nolsanhk ve hatdlann mdzur goriilecefini iimid,
ve dikkatimiz Eekildili takdirde gerekli diizeltmelerin yapilacalrnr
qimdiden temin etmek isteriz.
Tezin hazrlanmasrnda tavsiye ve teEviklerini esirgemeyen muh-
terem hocam Prof. Dr. ibrahim Kafesoflu'na te$ekkiir ederim.
ao
BOLUMI
I- IDARI IIIWAiI 1E TRIMLER:
^1,-iD.Lni uIwANr,AR
ALPAGUT:
Tiirklerde bil riitbe ismi olanl ve ktil Tegin kirabesinde Alpagu
(dofrusu Alpagut2; Eeklinde g"Een3 bu unran"8. ytizyrl Uygur le'hrt-
sinde "muharip" mAnasrnda olup bazan Ozel ad olarak da kullanrl-
mt5 ve DLTde "tek bagrna dtmana saldrran, hig bir taraftan yaka.
lanmayan yi[it" diye mdnalandrrrlm4tlr". F. Kopriilti,ye g6re, kitabo-
lerde geEcn bu t6bir trpkl alp kelimesi gibi he4 bir has isim,hem sr
fat hem de bir unvan olarak yer almaktadtd.Gy.N€meth ise qu
gdritedir: "Alpagut " TiirkEede Tarhan unvanrnm eqi olup, bir geref
riitbesjni ifade eden bu unvanla ilgili belgeler l(azan, Kuman ve
Karaim lehEelerinde Alpagu( Tobol lehEesinde Alpaglt: (bfatay
lehEesinde Alpa{ut qeklinde geEer ki, "asil adam", t'miilk sahibi"
mdnasmdadrr. Mololcaya geEerek oracla Albalut qekli ile "vergi ve-
ren kimse" mdnasrnr almrgtr. Kelimenin Rusya, Macaristan ve Azer-
baycan'da yer adlarrnda da gegti$i sdylenmelitedir6
- _ . I Pk._4. Q[grogu, "Eski Uygur S<izliilii", s. t2;.R.R. Arat, ,,Fetih Sulran
Mehmed'in Yarhfr", s.318.
_ . ?. ..Bk. 9.Clauson, 'An Etymological Dicrionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish", s. 128b.
-- . 3 E :Flab€ler", I, kuzey, 7. Aynca Kara-yiis yazrrrnda da gdrtliir (bk. H.N.
Orkun, "Eski Tiirk Yazrtlan", III, s. 193).
4 Bk. "DLT', I, s. 144.
5 Bk. F. Kdpriilti, iA. mad. "Alp", s.380.
6 Bk. Gv. N€meth. "A Honfoelal6 Mawands Kialakuldsa". s.259vd. Krs. W.
Radloff, "Versuch eines Worterbuc[es der f[rkDialecte", I, s. 4j0 vd.X
-
"TheNameUygur",s. 146vd.
Dr. AMiilkadir DONUK

Dr.AMulkadir DONUK
APA (ABA)
Tiirk dilesinde akrabahk gdsteren isimler arasrnda gegitli mdna-
lara gelen apa kelimesi' aynca bir unvan olarak da gdriinmekte gibi
dir. Nitekim VIII. yiizyrl Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unvanlq-
n sualamrken "Inangu Apa Yargan Thrkan" qeklinde geEmektedird.
Tonyukuk kitabesindeki "Apa Tarkan" ile ilgili Qin belgesi de bu un-
vanrn "bag kumandan" olaraS yorumlanmasrna elveriqli gdriinmek-
tedir'. Kuman-Klpgak'larda^'ve Ofuz'larda yaygln bir unvan olarak
kullamldrlr bilinmekter I
ve aynca 935 yrhnda Qin'e gonOerilen Kan-
-chou,(Trrfan) Uygur elEilerinden Kiil Buyruk ,,apa" unvanlnl taql-
yordurz.
AYGUCI:
8. yiizyilda G6k-T.tirk h6kanhlr dewinde Tonyukuk'un unvan-
lan arasr4da zikredilirrr. Devlet baE miigaviri olarak mdnalandnl-
maktadrrl4. R. Giraud'a gore kefimdeski"Tlirkgede..ay" (difer Tiirk
7 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.5.
8 Bk. "Kitabeler", I, batr, 2. Aynca qu kitabelerde de qecer: ,,Sine-usu.,vazr_
lTf$e"#?ilfr t:|xT,ft dlHili.b."f;"":,,df +lTfl "..;t"ff ;:l)f fy';,^t"
- 2 "Apa ta-kan": bk. Liu,''Die Chinesischen Nachrichten arrgeschichte der
Osr-Tiirken lTu-ki.ie)", II, ind;ks.
, _f 0 Bk. L. Rdsonyi, "Tarihte Ttirkliik',, s. 139, 145, 150, lSt,Z26,ZZj (.,Toks-a-
ba, Basar-aba vb.).
ll "Boz-aba, Av-aba'1vb. bk. M.A. K<iymen. ,,Bfiviik Selcuklu imoararortuiu
tarihinde oguz isritesi", s . sgg n. lzo, ar
"i;l i3ir. aj_a;. ;iili ;i ridi;;;f;
l'H.alezqqahfal Dryleti Tarili", s. 190 vd. (indeks); F. Stimei, ,,O{uzlir (TiirkmEn_'
ler) Tarihleri-Boy Tegki16tr-Destanlan", s.'260, 3ti, 338, %l'.
, ,
12 Bk. J.R. Hamilton, "Les Ou'rlhours a l,6poque des Cinq Dynasties d'aprds
les documents chinois", s. 146.
1 3 Bk. "Tonyukuk", batr, I 0, do!u, 21, kuzey, 29, gtney, 49.
l4 Bk. A.v. Gabain, "Altttirkische Grammatik". s.297. A. Caferoltu.,,F.IIS".
2.?; G. Doerfer, "Tiirkische und mongolische Elem6nte im NeupersiiEir.jn", f f , s.'
188.
ESKi TURK DEvLETLEnixnn UNVANVETERIMLER 3
dillerinde: ey, eyg ayf et Eekillerinde knmen 'factitif / ettirenl" hAlin-
de) fiil k6kiine sgucr'ekini ilAvesiyle meydana gelmq bir t6birdir".
Bu unvanm dahasonraki devirlerde Ttirk devletlerinde kullamldrlr
gdrtiltiyor. Nitekim T[rfan yazmalarmda ldyle ibareler gegnektedir:
"rs aiuciavluc (ailuc ?) t(a)rkhan'Suradaki "is aiact" deyirnini mii-
Eavir olarak yorumlalan W. Radloff, bu ibarenin " funEmanAyluc
Tarkon" diye okunmasml teklif etmig, L. Ligeti'de aynl yazmada ge-
gcn 56aig'uc?'kelimesini
"[gnugan" menasma alarak sivil bir riitbe-
yi g0sterdilini s0ylemiEtirr".
Kutadgu Bilig'de de umuml kavram ohraljsdyleyici" (Eiir, be-
yit vs. soyleyici) dlye gdsterilen aygucr tAbirininr/, R. Giraud'un de-
di[i gibi gok yiiksek bir devlet unvanl oldulu (BaE miavir, Devlet
Meclisi baqkan; belki BaEbakan vb.) qiiphesizdir. Kelimenin Ugs
(b.bk.) ile ilgili olmasr ihtimali de diiiniilebilir.
BABACIIC
lfazarlardahAkanlarr yeti$tiren Eahsrn unuanrl8. Bir aErklama-
ya gdre *Eehzade miirebbisi' ("baba-prens") 11
ihtimal daha sonra-
ki devirde gdriilen "Atabe{" deyminin mukabilidir. Atebef'lik mii-
essesesinin ise G0k-Ttirk hdkanhlmda mevcut gldulu tahmin edil-
mektedifl.
15 Bk. R. Giraud, "L'Empire des Turcs c€lestes,,. s. 25 vd. Avnca bk. L Lipe-
ti, "Un vocabulaire Sino-Ouigoirr des Ming", s. 133; Lju. Tugu5evi, ..Three
letiers
of Uighur princes", s. 181.
241.
16 Bk. L. Ligeti, "Sur quelques transriptions Sino-Ouigoures des yuan", s.
17 Bk. R.R. Arat, "Kutadgu Bilig", II, B€vitlen ll8l. rcm.2657.2y22.3211.
3ffi,3583_,.Qre, 5337. "Miigavir, srrdaE"a verilen diler bii ad 0i "fayingr" idi (b[.
A Caferotlu, "EUS", s.229.
. _ -18 "T*phanes"den_naklen bk. Gy. Moravcsik, "Byzantinoturcica", II, s. 245
(Grekge ve llltince gekli: "Papatzin").
19 Bk. G. Docrfer, "ayr. esr.", II, s. 7 vd.
_ m_T4fsllen bk, F. K6priilii, iA mad. ..Ata", I, s. ?13 vd. Orhun kirabelerinde
Yolhg Telin'in kimlilini g&teren "Atr" r6biri umumiyetle.lesen" olarakkab0ledit
mekte ise de bunun Bilge ve Kiil Tegin karde$lerin bii nerd ,Iat-ab€v',i
oldulu hakkrn-
g:rlT;llF,
.t3g'u,
"Ttirk Milll Kiilaiirii", s. lle n.432. Daha bk. N.N. Kozlmin,

BAG&
8. yuzytl Bi[e lfagan ve Tonyukuk kitabesinde "... Tonyrkuk
Boyla Baga Tarkrn"...' ve Suci yazlltndr (9. yuzyrl) (Kutlug Baga
Tarkan'rn buymklannrn iigesi brlnoa' ibaresinde zikredilen Baga
Uygurlarda naar sonftt h6kan olan Tun Bage Tarkan (779-789) a-
drnda da gegmektedir". Tti#q Eefi U-Ee-le (7. asrrn sonlan)'nin un-
vam da 6Baga Tarkan" idi^. P.48 yilmda Qin'e giden Thrfan Uygur
devleti elEisinin de unvaru idi"'. Kelime Avrupa Avar hdkanlt$nda
da kullamlmrq (Bagan, /ereren, ofulo{lan gibi/; ve oradan baEta Hr-
vatga olmak^tlzere Isl6v dillerineve Macarcaya da gegerek'Bdn" gek-
lini almlf.qr^. Ttirk Bulgar devletinde de "Bagan" qeklinde gdriil-
mektediPT.
Baga"!(elimesini bazr araquncilar eski Farsga olarak ileri stir-
mtlerdir". T. Tekin ise "ldlgrik unv an " qeklindqgnllnAlandrrdrf r Ba-
ga'yr Mololca baa "kiigiilC'ile ilgili gOrmtiqttif. Diler taraftan G.
Doerfer, Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unvanl olarak bir arada
gegen "Boyla Baga Tarkan" ibaresindeki nBaga Tarkan'' aynr
zamanda Sogd ve Qin knynaklanudp gegtilini siiyledifi ayn birkiEi-
nin iizel adr oldulunu ileri siirers.
Dr.Abdulkadir DONUK
21 Bk.'Kitabeler", II, giiney, 14; " Tonyukuk", batr,6.
. 22 "Suci",3 (bk. H.N. Orkun, "ETY", I, s. 156). "EUS"de',rfitbe,', s.30.
2: St. i. Kafesoflu, "Ttirk MilliKtilrtirti',, s. 114.
U SX.i.Ikfesollu, "ayn.esr.", s. 121.
25 Bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 147.
2t Bk. i. IGfesollu, "ayn.esr.", s. 144.
27 Bk. Gy.Moravcsik, "Byr.tur".", II, s.83,239.
28 Bu iddialar icin bk. R. Giraud. "avn.esr.", s.78: G. Doerfer. "avn.esr.". II.
s. ,t02 yd.; KH. Mengis, "Titles and organizarionai terts of the qytin (Liao; a'no'
Qara-Qytay (Si-Liao), s. 73,78.
29 T.Tekin, "A Grammar..." s. 3O7.
30 Bk. G. Docrfer, "ayn.esr.", II, s.398,462. Bu adrn "(Baga)" kaplumbasa a-
drndan bagka birgey olmadrfr iddia ediimil isr; de Ok. S. Tezcan,-'fuki ftirkce Hoyla
ve Baga Sanlan Uzerine", s. 68 vd.), t6birin sectili calda kamlumbasa ve kuibaear-
nrn ikinci hecesi "Baka" telaffuz ediliyordu [Uli. 6. Clauson, "... Tur[.ish", s.311-
vd.). Bazr Tiirkdevletlerinde "Basatdr" seklinde qecen unvanrn "Basa" * "tur"dan
ibaiet bir ihtimat oldulu dii$iin$lfrtilriir 1* n. dgdt, "Tiirk Mitobjisi", s.342).
ESKi TURK DEVLETI.ERiNDE UIWAN VE TER.iMI.ER
BAYAR.:
"Baya!'l sdzii Tiirkqede bir memuriyet ve pref unvanl
kullanrhiar3l-
. BEG 6rnd, nrrl:
Ttirk lehgelerinde de!ik qekillerle sdylenen Bey kelimesi
(K0kTtirk = beg; Uygo" = blgi Hazer = bcb peh; Kazak-Krrytz
=bi.pi;Ozbek = bi veya bei; Ttirkmen = Hg ve beg; Osm. : beyvb"o
umumi olarak gu mdnalarda kullanilmqtr: a-bey (unvan), koca, ev-
li, erkek, b- efendi, c- EehzAde.
Tarihte btitiin Ttirk devletlerinde varhll anlaqrlan 'bey' unva-
nlnln, bazl benzetmeler yolu ile baEka dillerden (msl. Qince:
..Pd';
Mofol: begi /a$.bk./; Sdsdnt6bag'veya "baga' ltannf) ahnmq olabi.
lece$ dtiqiiniilerek, meqqei iizerinde muhtelif iddialar ortaya atll-
m€" ise de gerek mdna gerek fonetik balnmlanndan kesin bir neti-
ceye varrlamam$tlr. S.M. Arsal bu unvanm TtirkEe sbek, lqOkiintin
biraz yumuqamq gekli oldufu(bek-beg;beg"bey) fi krindedirs. Nite-
kim "bek'kdkiintin baz Tiirk lehgelerinde "saHatna, koruma, gdze^t;
me" mlnalannr ifade ettili g0riilmektedir (bek-lemelq bek-gi vb.3).
Orhun kitdbebrinden anlagildr$na g0re de, eski Ttirk devletlerinde
kagan'm yardrmqlan durumunde bulunan beg'lerin, il (devlet)'i ko-
rulanr Il'in iglerine bakan, ydni il'de bir nevi .,bekgirlikvazifasini p-
pan kimseler olmasl, bu g0riiEiin do$uluk ihtimalini kuwetlendir-
mekredir.
F. Altheim'e gore (bey'tAbiri Tiirkge (Altaik) asrlh bir kelime
olup, tarihlkaynaklarda ilk defa Asya Hun imparatoru Mo-tun (m.0.
31 Bl" B. Ogcl, "firk Mitolojisi", s.332.
32 Bk. G. Docrfer, "ayn.esr.", II, s.377 vd, 389vdd...)
33 Pk. F. K<tpriilii, iA. rnaO. "Bev". s.579; G. Doerfer. "avn.esr.". II. s. 389
vdd.; B. Ogel, "Erki Tiirk-lran Kiiltiir Itistiteri Hakhnda N6rtai,,. s. 363 vi.: F. Att-
heim, "Geschichte der Hunnen", V. s. 3d8 vd.; G. Clauson, "... Tdrkish,,, s. 322b.
34 Bk S.M. Ar$al, "Tiirk Tarihi ve Hukuk", s. Tl3, n, L5.
35 Bk "EUS", s. 38; "DLT', IV (indels), s.80; KB, "III", (indeks), s. 72 vd.
olarak

Dr.AbdulkedirDONUK
I
?,8-17 4)'tn admda gegnpFedir: Mo-tunVixtun-Biktun= Beg-tun
(beg nesli) / Ftintensippe".
Eski Ttirk devlet teskilAtmda brg boy (kabileflann baqmda bu-
lanan reislerin aldrklan bir unvandr. Boydaki ig dayanqmap muha-
faza etmelg hak ve adaleti diizenlemek ve gerektifin$e boy'un men-
faatlerini silAhla korumak ile vazifeli bulunan bey'led
/
cesareti, do[-
rulutu" askerikabilryet ve mdlikudretlerine dayamlarak segim yolui
le bti mevkic getirilirlerdis. D"d" Korkud'da bey olmamn qaitlarr
E0yle agkhfa kavuqturulmu5tur: "O$uz zamamnda Uqun Koca'nm
otlu Egrek bir gtin teklibizce bey'lerin dniine geqip oturunca Ters
Uzamq adrndaki bey, 'hey Uqun Kocaoflu', bu beylerin her biri otur-
dufu yeri kilrcrnm ve faaliyetlerinin giicii ile almrEtr, sen baE mt kes-
tin, kan ml d63tiin, ag mr doyurdun, gplak mt giydirdin ki, gtkar ora-
ya oturununiv?" (destan 10. buradaki baq kesmek, kan ddkmekten
kaslt, mutlaka insan dldiirqek olmapp vahgi bir haryan 0ldiirmiiE ol-
mak da aynr mAnaya gelir{). Biitiin bu zikredilen vastflar eski Tiirk
devlet tegkilAtrnda bey'lerin belirli bir "slntf 'a mensubiyetlerind&t
dolay de$I, dorlete hizmetleri esastna gdre iEbaqma geldiklerini gds-
terir.
Bcy'lerin aynt zamanda bilgili kimseler olmasr da lAamdr Ku-
tadgu Bilig'de Yusuf Has Hecib'in "bcy' ile'bi[i" kelimelerininav-
m kokten geldi$ yolundaki ihdesi bu balrmdan dikkat gekicidir-'.
Be/ler devlet i{erisinde lGgan ile millet arasnda bir nevi kdp-
rii rrazifesini g0riirlerdi. Kitltbelerde gegen baa clmleler bey ile mil-
letin beraber oldutu zamsnlarda devletin gtiglii bulundufunu, beyler
ile milletin ayrrldr$zamanlarda ise devletin zayrflamaktahatte pk-
melle oldufunu agrklamaktadrr: (... Ikgan bilge imi5, cesur imi5.
Beyleri de tiiz fuygu& dolnr/imi5. Onun igin Il tutulup, t0re diizen-
5 BI" F. Attheim, "ayn.esr", I, s.23vd./
37 Bf. i. IGfeso$u, "ayn.6r;',x, fri.
38 Bk L Uteti'As!n Hrrnle4", s. 39.
39 Bt. M. Ergin, "Dedc Korinrd",l,s.L9,X25.
,10 Bk. W. Bang - R.R. Arat, "Otuz Katan Destam", s. 13.
41 Bk. Bcyic 1953.
?.
EsKi TtiRK DEvI.ETLEnixoT UNVAN vE TERIMLER 7
lenm642." "Bcylai knrt asi oldttfiudan Qin kami dc hilckfu, htr-
n4z oht(u igin bcylalc milkt masuda nifak o&tt(u igia nlrk,miQpti
il yopa*t itini elda, glwntrg kagan yaprfr l<aprutu kaybcdivam$43 ".
' Nitekim Qinlilerin dainu bcylale millet aruailtu agnak urctiyle siydste
mcllahe ulalma yollottu bagwrfuklur bililune bedb.
Tlirklerin bllniyeti kabuliinden sonra da bu unvan aym mAna
muhto'iyahru muhafiza ederek yaymqtrr. XI. asnda Kara--Hanh'lar
deryletinin btyiik memurlan bu unvam taqryorlardl HattA bu devir-
de g0riilen "lteocg' iinvanmtn da "beg'-kelimesi ile allikah olabile-
ce$ni Kdqgarh Mahmud belirtmektedirs. Kutadgu Bilig'de de..bey-
'unvanl, umumiyetle "hiikiimdar" mllnasmda idi. SelEuklu impara-
torlutunu kuran Otuz boylarmda'!nbgu', !nnal',
(inanf, gibi un-
van sahipleri drErnda bir ksrm idareci tey' unvanrnr ta$lyordu: (h$r
ve Tbtrul Beybr.
Bcyunvanr Selgrklu deresindcn itibaren pqitli Tiirk topluluk-
lannda (nst Krpgak, Tiirkme,n ve sonra (h!atay) arapga amir (emir)
karEilr$ olarak kullanrlmrEtrr": amir al-cufu{ - cuyuE begi, amir dad
= dad Fgt amir al umara = beglerbeyi. F Kopriilti'n0n belirttifi ii-
znte "Illunhlarda ve AhnA&t'da bu tesir daha da latwetlenmiE ve
beg unram, amir kaqlh$ olarak, fazlacayer tutmala baqlgnmqur"
(Ulus begi, tiimen begi, min beg,yiiz begive on begi glbi*. Mofa.l
btdz "gantut, fala, bot rahip " mllnalanna gelen sbeki" kelimesi ilC /
Molol prenseslerinin unram olan (begi, arasrnda h(bjr miinasebe-
tin olmadr$ da W. Barthold tarafrndan belirrilmi$tirs. Dolaysiyle
Ttirkgeden motolcaya gegtilinden higEtiphe bulunhayan *U,eg" un-
vam ile mololca ..bcH' tlbiri birbirinden tefrik edilmelidir.
42 Bt- "Ki6bclcr", I, dofu,3.
43 Bt- "Kigbelef', I, dolu,6-7.
,14 Bh "DLT',1,t,357.
45 Bk. C. Oauron, "... Turkish", s.322vd.
,. ,rfl|.ai,?fig*tu,"ayn.ar.",
s.579vd. Aynca bk. "Motollann Gizli Tarihi",
47 Bk'Mogellann Oizli Tarihi", s. 146, n.2.
,A Bb B.Y. Vlrdimlrrrw, "Mofoltann igtimaf Teqkildtr", s.421.

Dr.Abdullcdlr DONUK
Beg kelimesi, unnan de$l miirekkep bir 6zel ad oldulu, zaman
aabaziyle,isimlerinbaqrnagetirilirdi(neg'Ttein'B-rg'fi nur'-Bci'
ArslrrSBc$teE, Bcg-Brrs vb. grbi). Ayrrca Hindistan Ttirk saraylann-
da hammlir igin "1"gf6" Eeklinin kullanrldr$ bilinmetcedir' Os-
manllarn Setfrrff uhiOan almq olduklan cbcalcttc5ri'lik ve 6bcylik-
gi', vb. gibi unvanlar mevcudiybtini de asrlarca muhahza etmi{tir'
ilugiint-u TtiLrkgede eski ntrlah mAnalannt kaybetmiE olan bcy kei[-
mdi umumiyetie bir qereflendirme tAbiri olarak kullanilmaktadr"'
BILGE (HsiEN-HiEN):
Asya Hunlanndan beri mevcudiyetibilinen bu unvanso hiiktim-
dardan sonra gelen;a veliahta, veyahut da hiikiimdarm en yalan ak-
rabalanna verilirdi"'. Asp Hun teEkildtrnda sa[ ve sol cenahrn so
rumlulanna tevcih edilen Qince qekli ile Hsien Wang (Bilge knl)
tAbiri gdriildtilti tizere Hun imparatoru tQ+hudan sonra gelen-en-bg-
ytik mikam .ainipt"rin" 6it buiunuyoroull Cott-tur! ea!lnC-1 a9E-
hrOan dofr'ya Ttirkqe olarak Bilge qektinde kullanildtlt kitAb_eler-
den agkg anlaqrlan bu unran o devre Ait Qin taynl!t1nn{1$t1c9
sekli iie tarihl bir kahnu olarak tekrarlanmaktadr (Flsien-li P'i-chia
L gitge)53.
(,*..3rll:'Jliii:'tBh;ff Pt'h*"ff3;"R?il.'B€'3r,.='liYde'prens
50 Bk. De Groot, "Die Hunnen der vorchristlichen Zeir", s' 53 vdd' (Un"4r!
rii*iJrTJiilea.El Gn"eyb'iiriiidoiite"iritmefteoir, bk P. Pelliot,TP, xxvl,
s.21O)
5f Bk. B.6ge[ "Do!u Gdk-Ttirkleri Hakkrnda Norla/', s' 112'
52 Bk. A Bombact, "Prcnses Hsien-U Bilge'ninXocala-n"' s' r-5- Sol Pilgele-
a*tlll*1"'r.s*#:,t1,','',:f,.i.,vl.i1fr:1*i'r9[i"'';,P"F"{f8$rY"fi f &l'ii.,
cn'iik ddma veliahd tjrafrndan i{gal edilirdi (bk.l. IgfesoElu, "ayn.esr"" s' 235'
53 A Bombaci. "cai6t.ver.". "Bilce" bilindili iiz€rc Tiirkcede "haklm" mlnastnr
""'.n?.i-nfr
,-n;ii'6ilH*X1.1;S$*,*.bbrf tsf;l]#li;eXi*f "..TS;,,_
fil"tltfs):Hot;.t'"tflkut,uriiniin Gelisnis Qtlan", II, s.6{; r.Isr€sosru'
+hm*t"3I;,1].,"TF['l"rr.ffi [lpf.Tfi lfr LliT#ffiJ'.".6i'fr {8L'sru'-
gi ionyirrur", "el uitge Httun";'Tadiu Bilge HAkan" vb.
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN VE TERIMLER
BOYIA:
Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unu"nr54, Suci yazrtrnda (9.
yuzyrl) ise bir-Tiirk boyundan Yaglakar Kan Ata'nm unvanl olarak
gegrnektedirtt. Uygur devletinin i$ kaganr, daha Once Ku-li I'ei-lo
(Bofla) unvamyla gdriilmektedir'".piler bir Uygur prensinin adr
Kutluk Boyla olarak okunmakladr/'. dv. [,e Coq'un ikinci Ttrrftn
seferinde buldufu, orta farssa bir yazma pargasnda da bir Uygur ka-
ganmrn etrafindaki $iksek gdrevliler sralanrrken "boyla tar*an" un-
vam yer almaktadrr'o. 9-f 0 y[zpllarda Ttirk-Bulgar hdkanhllnda da
aym unvanln kullanrldrlr anlaErlmakladrd'. Giiney Macaristan'da
bulunmuq olan Nagr-Szent-Miklos defiiesindeki ve Thna Bulgar
baEkenti Preslav kitabesindeki BOYHABOYAE kelimelerinin eski
Ttirkge boyh unvanr ile aynr oldulu belirtilmigtiro. Gy. GyOt-
f$'in eski Macar kaynaklannda buldulu Bablg Boila ve agalr Ttrna
nffi;i:ffi".??fjlq
vojla veradlannt J. Ndmeth "bovla" unvanr-
Hllkan unvanlna pkm bir dereoeyi g0sterdi[i^ileri siiriilen ve
mazisi Asya Hunlanna kadar gdtiiriilebileoek olano'fakat ilk olarak
54_. "Tonyukuk boyla baga tarkan" (bk. "Kitttbelet", II, gtiney, 14; "Tonyukuk",
I, batl 6).
55 Bk. H.N. Orkun, "Efi", I, s. 156.
56 Bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 139; B. 6gel, "$ine-usu Yazrtrnrn Tarihi O-
nemi", s.38[.
57 Bk. H.N. Orkun, "ETY", II, s.40.
58 Bu hususta F.W. Miiller ve J. Marquart'rn g6riilleri igin bk. S. Tezcan, "ay-
n.esr.", s. 53 vd.
59 Bk. Cy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 93 vd. Proto-Bulgar kitCbelerinde ge-
gen miirekkep unvanlar hakkrnda ban agrklamalar igin bk. KH. Menges, "A Note
on the compound titles in the proto-Bulgarian inscriptions", s. 441{53. Daha bk. O.
Pritsak, "The Proto-Bulgarian military inventory inscriptions", s. 33-61.
60 Bk. J. Benzins. "Das Hunnische Donaubolgarische und Wolgabolgarische,
I, s.690.
6l Bk S. Tezcan, "ayn.esr.", s.56.
62 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.385b.

,{#wr Dr.Abdulkadlr DONUK
Gok-Ttirk kitdbelerinde yer alan Boyla g4vam hakhndaki ara5trma-
larda bg t6bir e: 'httbe, yiksek bir unvanot"; "dcvlet latruht ityesi, geref
unvant
oa"
menalan verilmiEtir. Bizans imparatoru IC Porphyrogen-
netos (10. yuzyll)'uq "De Caeimoniis" adh eserinde de.(4rgoy boy-
la' (igirgii boyla = Ig boyla) t6biri gegnektedir. Eski Isl6v'larda as-
keri srnfi ifade eden Boyer sdziinii Tiirkge bo;la unrarundan geliqti-
!i belirtilmiqtir (boyla + r = boylar = boyarot).
BUKU @'U-KU):
Bu kelime W. Eberhard'a g0re m.s. 300 de (Chin-shu'da) Ttirk
unvanl olarak ortaya grkmakta ve za$anmrza kalan Hun dilindeki
yegdne ctimlede g6imetteOir: Fu-1il6. Giik;Tiirkler glmda mii-
'friir
rof oynayan ba-ghca kabilelerden biridir6T. Ugufiann idaresi
altrndaki Dokuz-Ofiuz birlilinin kabilehri arasrnda Buku admt ta-
qryan iinlii bir boy yer almaktadtr6. Orhun bdlgesinde Uygur devle-
dne eit bir esanenin cihdn hiiktimdan olarak tanltllan kahramant da
6h'/r
#(Mi,
.,,
63 Bk. "EUS", s.4* R. Giraud, "L'Elpire..." s.75'78;G' Glauson, "gdst'yer-
64 Bk. G. Doerfer, "ayn.esr'", II, s.394' 398.
65 Bk. KH. Menges, "Altaic elements in the proto-Bulgagan i.nryripSions",.s'
9? vd. Daha bk. Avn.M-iieli.. "On Some l-oanwords-from orvia Thrkic in old-russi-
rn';.i. res-i90. Ktilimeniri dtimoloiisi ve asll mAnasr hakkrnda Tiirkge "biig", Mancu
aiiiirAe "Ueile". Ciircen dilinde "h;ile, bo-gilie" kelimeleri ile iliEkili olmak ihtimali
rt[. f.H. Menies, "Problemata Etvmologica", s. 130-f'm) drqrnda Ttrkge kdkenli
bir kelime olab'ile&fi ve mf nasl icih bk: 1-- Hayvanr ytinetmek, istenen y<ine gcittir-
mek icin burnuna ta'krlan cubuk, 2- 'fekerleEin firtamamasl igin katruntn ist€nen y6n-
de haieketini saElamak iciir mazr ba$rna takilan civi, 3- Parmaklan bir arada tutan
t"dtek sdbeli."l- Sabari kulalr, 5- Sil6hlarda vri makinelerde, namlunun ve mililt
Mi;Leiifi duiehteyen parga, d Satlam kazrk, manivela (bk. S. Tezcan"'ayn.esr'", s'
s743).
6,6 W. Eberhard, "Birkag Eski Tiirk Unvanr Hakkrnda", s- 337.
67 Bk. Liu, "ayn.esr." II, indeks, s' 798
6E Bk. Liu, "ayn.esr.", II, s. 592; J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 27 ,54, n.19,?.0;
E.G. Pulleyblank, "Some Remarks on the Toquzoghuz Problem", s.39.
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UI{VAN vE TERiMLER 11
Buku Tegin adrnl ta$lmaktadn6e. 9. asnn ikinci yansrnda da TirrQg
Uygur devletinde "Buku Cin" adh bir hiikiimdar rol oynamrEtr/o.
10; ytzplda Sha-1lo diye arulan Ttirk kolunda bir..?ung-lo Fu-ku',
zikredilmektedir". Harezmgahlar zamanrnda Srgnak ve Cend hava-
lisine hAkim olan Kro,Jak reisinin adr veya unvaru olarak gegmekte-
din KatrrBuku I'Ian'o.
L Bazin'e gdre 4. asrrdan (m. 329) kalma Tiirkge bir metinden,
Bulu deyiminin "Eef, kumandan" mdnasrnda oldulu anlaErlmakta-
drr''.
BURGUQAN:
Bu t6birinTa 840 yrhndan ewel Karluk hiikiimgarr Arslan il-tir-
giik'On unvanlarr arasinda geqtili xiylenmektedirTs.
BTIYRUK:
Bu unvan Orhun kitabelerinde "... bflge kagan imiq, alp kagan
imiE, buynrk'lan yine bilge imig, alp imiE'1.." EeklindegeEmektedir.
Aynca bir "Ig-buyruk" deyimi de kit6belerde yer alr". Gdk-Tiirk
kaganr Bilge'yi(735'de) zehirleyerek dldiiren Mei-lu g'o'nun admm
69 Cuveyniden naklen bk. i. KafesoAlu. ..Ttirk Fiir0hat Felsefesi ve Malazpirt
Muharebesi", s. 6 vd. Cuveynl'nin kayrtlaina g<ire (,,Tarih-i Cihansusa". l. s. tfli /Bu-
ku HarV, aynca indeks, s. 252 bu "Buku Tesin". 759-780 vrllan arlsrnda htiktim sti-
ren ve Maniheizm'i resmidin o.larak kab0l edEn UygurhAkinr,.B<igii Han"olmahdri.
J.R. Hamilton'da aynr fikirdedir (bk. "ts...;f s. i3;.i.
--
70 Bi. i. Kafesoflu, "Tiirk Mi[iKiiltiirii", s. llZ).
71 Bk. W. Eberhard, "ayn.dsr.", s.337.
72 Bk.F, Kdpriilii, "TUrk Ernoloiisine Ait Tarihi Norlar,'. s.232. n. t8: 1195
tarihinde: bk. I. lGtesollu, "HarezmEahlar Devleri Tarihi", s. f29, 130, lg3.
'
,rr, l1P*"
bogug bog bu! (kumandan), bk. i. KafesoElu,',Harezmqahlar...", s.
?4 Unvan bk. Av. Gabain, "Altt.Gram.',, s.305; J.R. Hamilton,,,ayn.esr.,., s.
r50.
.._.. 7: Pk Av.-.pabain,'K<iktiirlerin Tarihine Bir Bakrg", III, s.3?4, S. ealaray,"Tiirk l-ehgeleri Uzerine Denemeler", s.326.
76 Bk. "Kitdb€ler", I, do!u,3.
..- -_
77 .
Bk..*Kit4!"!gr", II, giiney, 14. "ig buyruk, tg rrremur", bk. R. Giraud,
"L'Empire...", s. 77, 83.

12 Dr.AMulkadir DONUK
ash da eBuyruk-gor" olarak tesbit edilmiqti/8. Bir buyruk935 yrhn-
da Kan-chou (Tirrfan) Uygur devleti elgilerinden biri,967 yrhnda da
vine avnr devlette di[er bir buwuk "bihilk bakan" olarak s0steril-
metreci/g. Umumiietle " a;ir, hntindnnn "; "mt)Eavir,"vezir81 "
m6nalan verilmiq olan "buynrk" tAbirinin eski Tiirkgede hiiktnet
iiyesi ydni "bakan" menasrna geldifie ve tdbi toplulu-klarrn idarl-as
keri iqlerinin tanzimi iQin merkezce tAyin edilen yiiksek memurun
uuymir oiye anrldrlr zikrldilmektedirs3 Esasen Ortrun kitabelerin
deki ifadeler buynrlClarm biiyiik ehemmiyetini ortaya koymaktadtr.
Qin kaynaklanna g0re G0k-Ttirk ve Uygur hllkanltklannda devlet i-
daresinden sorumlu 9 iiveden kurulu htk&tet erkantndan her biri
minister(buyruk) diye anrhyor.
8a
DLPde "Hdlcnrun yanmda, mertzbesine gAre biiyiiHue yt gdste-
ren afumrn adq teyifa$r" olarak tarif edilmipve unvanln liirks€ "bu'
yurmalC' (emretmek)la ilgisi belirtilmiqtir". Difer bir mdnast da,
s0ylendifine gdre, "emri ifa eden memar" ohtp "askcrt maiyyet"dif".
Buyruk, Bulgar lehgesine'tv.g.g" Eekli ile, buradan da "uuruy"
olarak Macarcaya gegmiq ve'1i"(bey) m6nasrnt ifade etmiqtir. Ydni
78 Bk. L. Ligeti, "Bilinmiyen ig6".", t. Z)7; Liu,'1ayn'esC', I, s.417; II, s.
a2.
79 "Biruq", bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s' 150.
80 Av. Gabain, "Altt.Gramm.", s.306; "EUS", s.54;56; G. Doerfer, "ayn.es-
r.", II,s.X2-%.
81 Bk. 'KB", beyit:1163,294L; R. Giraud, "ayn.esr.", s. 195; G. Doerfer, "g<is-
tr.yer.".
82 Bk. Av. Gabbin, "Altt.Gramm.", s. 306; Liu, "ayn.esr.", I, s. 430.
83 Bk. M. Mori, "Kuzey Asya'daki Eski Bozkrr Devletlerinin Te$ilCtr", s. 221
vdd. MeselA Hazarlan balh Suluiran 7 Macar kabilesi Hazar hAkanhlitaraflndan
tlyin edilen 7 buyruk'un kontrolii altrnda idi (bk.i. Khfesollu, "Tiirk MilllKtilttirii, s.236
84 Bk. Liu, "ayn.esr.", I, s.430.
85 Bk. "DLT', I, s.378; A HayySn, s. Z; "Bulgat al-Mustaq fi lutat at-Turk
wa-l-Qrfgaq", s. 14; "Muha.Lugateyd", s. 167; "KS", I, s. 151.
86 Gy. Gytirf$, "Die Rolle des "Buyruq" in der altttirkischen Gesellschaft", s.
171 vdd.
ESKi TURK DEVLEILENiNON UNVAN VE TERIMIJR 13
Maarca'dallt"s0ziiniin Tlirkge buynrlCtan turemi$ oldufu kab{l s
dilmektedirsT.
qoBAN (QUPAN):
Ttirk lehgelerinde' belqi" l<nruyucu, gildilctl" m6nalarma geldi-
!i bilinen bu kelimenin Gdk-Ttirkler ga$nda aSaF yukarl aym kqv;
rdmr ifade etmek tizere unran olarak kullanildt$ anlaqilmakta{p "".
"DLT'de "tcq, bttW*itntln yamafi" Eeklinde mdnglandrnlanot bu
t6bir Tq4a Buigar devletind-e ve Macailaroa unvanq), Fegenek lerde
boy adrvr olarak gegmekte aynca "semt reisi'teya "balge baEr." m6na-
sryla ve 'htpan" gekh ile Isldv dillerine de girerek uzun miiddet ya$a-
mq bulunmaktadtr'-.
QoR (QUR):
Eski riirk devlet teqkildtrnrlLbir unvan olupe3 orhun kit0belerinrle
geqitli yerlerde gegmcktcdir"*. 587 sencsinde Gdk-Ttirk hliktr-
87 Bk. Gy. Gy<irfg, "ayn.esr.", s. 177-1i9.
_ 88 "Erkin" ve "Qor" unvanlanyla birlikte gecmektedir bk. Ed. Chavannes.
"L)ocuments sur les Tou-kiue (Turcs) occidenta-ux, s. 34.340: Avn.Mirell.. ,,Not6s
additionnellessur les Tou-kiui (Turcl) occidentaulx,', s. L2.n.34:, G. t."if%;+
n.esr.'III,s.108vd."eoban kelimesininfarsca "Eeban"(geb-ban=gececi)deyimi iie iiibat landrnlmasr dolru olmaz, ziravizifeitibariyle araiannaa uirLunrr"bit,n*"ut
olmadt$ gibi, k linrnin dofu-batr biittin Ttirk lehcelerinde ortak butunmasr
$frffJn
bir vakqtrrmaya da engel telkil etmektedir (krg.G.Glauson;"... Turkish,
89 "DLT', I, s.402.
90 Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 131.
_- Pl_ _B!.-9. Ndmeth, "HMK", s. 73; AN. Kurat, ,,pegenek
Tarihi", s. 33,43 vd.
53vd.,56,58.'
m Bk. Gy. Mciravcsik, "Byz.turc. qcist.yer." Kelimenin delisik mAnalan ve
menSpi hakkndaki agrkla-malal igin bk. KH.-Menges,,,schwierigd Slavisch-orienta-
lische trhnbeziehungen", s. 178 vd.
?3 qt. A.v. Gabain, "Altt.Gramm.". s. 308; "EUS", s.65,66. Unvan eskidcn
"gur" gcklindc okunul'ordu.
. -21 .B-k-,':F-ita$tgr':,-11 kuzcy, 13, ll, giincy, 13. Daha bk. FI.N. Orkun, .,lfl'y,,, I-
I, s. I3{-l*16; lll, s. 1 17, 120, l1.l:

L4 Dr.Abdulkadir DONUK
95 Bk. I. Kafesotlu, "ayn.esr.", s. 87, n.778.
qt Bk. P. Pelliot, TP, XXF|,s.28l; Liu, "ayn.esr.", II, indeks.
97 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.427b.
98 Bk. Ed. Chavannes, "Documents...",s.Zl vd.,60.
99 Bk. i. Kafesotlu, "ayn.esr.", indeks.
l00Bk. R. Giraud, "L. Empire...", s.80, 153.
101Bk. H.N. Orkun, "ETY", I, s. 135-140. Son negir, T. Tekin, "A Grammar of
Orkhon Turkrc",s.12,251 vd. "Kiili+or" adrnrn "Kiil-[c*or" seklinde okunmasr qe-
rektili xiylenmeitreOii 1Ut. L. Bazin, rl,es calendners...i,i. tS9-ZO3). O takdirde "
"goC'lann "ig" ve "drq" olarak ikiye b6ltinmiiq olmasr ihtimali vardrr. Fakat "Kiil-i"
(srfattan isim: kiil-liik = btiWkliik) sekli de doIru olabilir. Avnr unvanr tasrvan diler
f,Sy..;i:t+:ii,!|.
eo. ct'"*"nes, iDocumenis...", s. 30 (dnvanrn qincd {etti: K'iu-
- _ l0_?qk. P. Pelliot - L. Hambis, "Histoirc d€s Campagnes de Gengis Khan", s.
108; I. Ikfesollu, "ayn.esr.", s. 123.
l03Bk. A.N. Kurat, "Pegenek Tarihi", s. 52 vd.
l(XJ. Scylitzes'de: Georgius Tzulus, bk. A. Zajaczkowski'den P.B. Golden,
"Khazar Studies", s. l?7-180.-
105 Bk. A- Caferotlu", "EUS", s. 143.
l06Bk. F. Altheim, "Ceschichte der Hunnen", IV, s. 273' n. l.
ru olan zat Baga-gor diye bilinmektees ve II. Gdk-Ttirk^hikanr
K"pguo 6m-lio1'aa Qin $l,naklannda "Mo.g'o (beg-Eor)s veya
Bii{ii-gor diye amlmakta idi'' Bau G0k-Tiirklerini te$kil edelg On-
ok'larda doludaki 5 To-lu boyunun baqrnda 5 gor bulunuyordu". 7!J
yrhnda UygL hdkanr olan Moy"n-gor ca aynt irnvan, ta$imakta idiee-
. Kiil:cor sekli ile de Tarduq btiyiiklerine verilen unvan olarak goste-
rilirl6. Kit6belerde 718 I(irlul isyanr miinasebetiyle yaprhn ;ava$-
larda Qlgn kumandan Kiili-gor adrna Ihe Huqotu'da bir kitabe dikil-
mbtirlor. T[rgiE ordu kumandalanndan Kiil-gor (721)'un isminin
isl6m kaynaklarrnda ktir-s0l olarak yaal&!1 pnlagtlmaktadtr'"". Bir
Pegenek urugunun adr olarakda gegen gortf aynca Bizans kaynak-
lannda, 11. asr baqlarmda yaqam6 bir Hazar baqbu$unun adrnrn gor
diye tesbit edildili ileri srirtuirqtiirl0a.
F. Altheim tarafindan 5. asrda Bizans tarihgisi Priskos'un ese-
rinde gegen "Sormger" diye zikredilen kavim Hun'lardan olup bu a-
drn iki knrmdan ibaret bulundu{u, ilk h, sgmnm gor (fiirst, held) ve i-
kinci krsmmm (osu" (tarz, usul, nevi'"') oldulu ve.adlq^!6ylece
TiirkEe rcgor-osu" diye agrklanab ilecef i ileri siiriilmtistiir rh. Faka t
I
ESKi TI'RK DEVLETLERiNDE UI{VAN VE TERiMLER 15
Priskos'daki kelime asltnda Saraqglrrveya Saragur (san /ak/ ogur)-
'un bozulmuq Seklinden ibarettirru/.
nnxix, xtiI, nnxin dRKiN, KUL iRKiN' uLUd inxiry:
Tiirk devtet te$kihtmda hdkandan sonra fakat bey'den 6ncege-
len bir unvan olupls, Bau Gdk.Ttirklerini meydana getiren On-ok'-
lardan 5 Nu-si-oi boY'unun her birinin sorumlusu tarafindan ta5ml-
yordulD. evirci Bayrrku boy'u reisi tarafindan kullanrlan (Ulu! ir'
'xn;110,
Uygur trAkanh[rnda
-da
mevcut oJdulu soylenen",t bu unvan
bilhassa Xaitut reislerince taqtnm4ur " ". OfP.z'larda devlet ba5kant
vabeu'nun naibinin unvanmda da "kiil erkin"" qeklinde gegen bu te-
ii.bLtlla'de resmi unvanlar arasmda yer almaktadrr. Qin kaynak
larrnda Ttirk unvanlan arasmda zikredilen "Sse'kin", "i'kin"r,*Ssu'
kirt't, *Chti-chin' ve ttHsieh-chint' t6birlerinin aslt t'erkin"dir^ ^"'
INAK (YINAK), INAL (YINAL), INANQ (INANQ):
Eski ve Ortag! Tiirk devletlerinde yaygm olarak kullantldtfl
bilinen bu iiE unvan, gdriildii[ti iilere, inanma, giivenme, itimad
mAnalanna gelen *rna/rnan" TtirkEe k0kten rnakveya rna! olarak tii-
remiqtir.
107.BlcB. Szisz, A Hilnnok tdrenete, Attrla Nagykialy, s.179
108G. Clauson, "... Turkish", s. 2Xa.
1098k. Ed. Chavannes, "Documents...",s.?JI vd.,56 (Bunlara "10 Ead" denil-
mesi kendilerinin de ihtimal hiikiimdar 6ilesinden olduklannr gcisterir).
1108k. "Kit6belet'', I, do!u,34.
fff Bk. L. R6sonyi, "Sur quelgues categories des noms de personnes en Turc",
s. 336 vd.
llz^DLT',I, s. 108.
1138k. "ibn Fadtan S€yahatnemesi", s. 64 vd.; V. Minorsky, "Hud0d'ul-Alem",
s. 312; F. Siimer; "O!uzlar", s. 53, 402; G. Doerfer, "ayn.esr.", lll, s. 647 452.
1f 4Bk. "DLT', "g<ht.yer.".
115Bk. G. Clauson, "gdst.yer."; A Bombaci, "On the ancient Turkic title Elte-
bed',s. 33 vd. Bu unvan hakkrnda daha bk. M. Mori, "On Chi-li-fa (Eldbar/Elt6bir)
Chi-chin (lrkin) of the'I'iehJ€ Tribes", s. 3l-56. "Ktil", "K<il" ve "Ki.ir" tdbirleri ara-
srnda iliEkiler igin bk. "KUR".

t6
a- INAK ([INAK):
8.yuzyrl Uygur metinlerinde "UmuE rna!" (ina.q{an, beklenen,
arzu edilen bir gey veya bir kimse) mdnasmda olup"o daha sonraki
tarihlerde (Selguklu ga$mda) "dos 1 leendisine.igarulan, B alun " glbi
resmi bir makam sahibini g0steren unvandd". Mogollar dewinde
(ma!) hiikiimdann mahrem dostu, mutemedi mdnasmda, 15. asrr $-
lataycasmda ise yiiksekbakanve imparatorluk temsilcisi karqrhlr o-
larak kullanrlmqtrr. Kelime geEitli Tiirk lehgelerinde (Qafatay, Ha-
rezm, Kuman, KrpEak, Ttirkmen, Osmanh) rnafveya rnakqekillerin-
de yer yet "dost, mahrem.aykndns, devlette yilcsek temsilci" bal<an"
mAnalannda gegmektedir"o. Tabirin 1.7. asrrda (Ebtilgazi devri) es-
ki mAnasrnr krsmen kaybederek "devlet $lerinde yarduncq Higik kar-
deE" anTamrna geldi{i ve Hive Hanhlrnda Atahk deyimi ile aynr kav-
ramr ifade ettili soylenmektedir "'.
b rNAL (YTNAL):
8. asr Uygur budist metinlerinde, ayrrca F.W.K. Miiller tarafin-
dan yayrnlanan'(Zwei Pfahlinschriften aus den Turfanfundenr,, A-
PAW Berlin, 1915" adh eserde "Tengride bolmrq rnal" ve belki .,I-
nal gorD Eekillerinde, Ttrrfan metinlerinde ise do[r-u^c*a .. Inal" olarak
bir unvan terimi nitelilinde zikredilen rnal rdbiri rzu,
Dlf"ye gore -
"anasr hdtun kcrkten babax haktan olan gengler riin" kullarulan bir
hitap olarak tdrif edilmektediJ^r^zr. KBde ise "belzildg inaniltr insan"
mAnalan altrnda tanrtilmrqtrl22. Btiytik Selgukiu prenslerinden sul-
Dr.Abdulkadir DONUK
116Bk Gy. N6meth, "HMK", s.262; G. Clauson, ,,...
Turkish", s. 182
117Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", II,s.277-219.
1188k. G. Clauson, "g<ist.yer.".
119^Bk.-B. 6ge[ 'Ttirk Ktiltiir Tarihi", s.233, n.87. Aynca "inak",,.askeri kq-
lan" anlamrna gelmektedir. Bu kelime, "bov <inderi" menasrnr da ifade eder i-mandan" antamrnZ gltmitreair. su-Lilir.ii;b"v bno..i; fid**tiii Ji ir"ii..i"?'i-
nak'lar bir neni derrlEt s0rasrnr teskil eden ve Har6zm Hanlennrn vekrn n.vxineq0rasrnr te{kil eden ve Harbzm Hanlannrn yakrn eevresine
karar alrrken Inaklann reyini alrrdr. "lnali" unvinr Harezm'demensup kiqilerdi. Han-karar alrr(en inaklann revini alrrdr. ,,inaf, unvinr Haiezm,d,
"Han" unvbnrndan sonra ikinci unvandr, B. Spufer'den Bk. B. Hayrt, ,.Tiirkistan',, s.
29.
l20Bk. C. Clauson, "... Turkish", s. 184b. II. G<ik-Tiirk hdkanh{rnda Kapsan
I(agan'dan sonra tahta Qtkanlan ve 716 yhnda bir ihtilal sonunda dldiirtilen iijt fa-
gqn (B{sil.e.-n-_bb_$. G_ir.a-gd, "L'Empir,e...", s .272 / indeksl)'rn adr da Gy. N6merh'e
gdre (bk. *HMK", s.?52) ayrr. unvandan ibarettir.
lzl'DLJ.',1,s.722.
122"K8" , Beyit: 4497 , 4805 .
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UTWAN VE TERiMLER L7
tan Tu{rul Bey'in tivcy kardeqi iinlii kumandan ibrahirn Yural da ay-
nr unvanl tagryordu'-'.1133 ylhnda bir Ttirk kumandanrnrn adr ola-
rak da goriinmcklcdir'^. FarsEa O[uz Htkan destilntnda da Ka1.r-I-
nul ichndaki ikinci kclime aynr unvam gostcrirrzr. Ayrrca KrpEak
hanlanndan birinin adr olarak gcgen (Inal 6z) bu tdbir ihtimal Qa$a-
taycada da mevcut olup, Krgrz'lar arasmda hiikiimdar re Ebiilgazi'-
yc.gO1gJl7. asrr) Mofol Taciklerin "padiEah" thbirlerine tekhbiil et-
,treltr'-".
e- rNANQ (iNANQ,YINANQ, iNANqUl:
8. asrr Orhun kitdbelerindc "Tanlrrg inangu pr" vc "inlrtlgu a-
pa yargan tarkan" ve ayrrca Gok-TiirkEcyazrh bir Yenisey kittitrcsin-
dc "lilOgesi inangu bilge" olarakyine aynt gldan kalma Uybat kit6-
bcsindcki t'urung baEr ertirn, inangr er1im" ibarclcrinde "bak!ln"
mdnasrnda ve Uygurca budist mctinlerinde de aynr ndnahrda (rl r-
nang tirek; ol iidiin inanglalr buyruklan...) zikrcdilcn rc ayrrca kuzcv
F'ergana'daki bir mezrrda bulunan bir yiiztik iizcrildc yazllt olarak
roriinen vc Turfirn nlctinlcrindc dc sccen bu t0lrirl27. "tttit'tik bir nrc-
irttris,ct rrnvn,rrrB"; "r"zir, nazt1729'i dLt'd" "inaniltr, gri'cniti1130"i
ifaclc ctmcktedir. inanq vcyl di!,cr telaftuzEckillcri 10. asrrrla Uygur:
clgilcrinin arJlan arasm,Jarrr, Mac:lrlarda Arpatl devri (9. asrr) qahrs
123llk. I. Kafcsollu, "Sclguk'un olullarr vc lorurrl.ln". s. 1I7-l-10; M.zL Krl,1'-
mcn, "Uii)'iik Selguklu Inrl;aretorlulu 1'arihi", "1. Kurulug Dcvri", s. .1.!r9 vc u.1.
124 Gy. IUolarcsik, "Byz.turc.", s. 1119.
l2-5 B. Ogcl, "Ti.irk Mitolojisi", s. 2113, n. 86.
12fiIlk. G.'Clauson, "gost._vcr.".
127 Dk. "Kit6t'clcr", I, kuzcy, 3; l.atr, 2; G. Clauson, ";ryn.csr.", s. l87tr; I l.N.
Orkrrn, E l Y, Ill, s. l,l5,l6J; I3. Ogel, "'l'iirk Ktiltiir Trrihi", s. 19) (luan9 1'azrh vii-
ziik).
I28Av. Gabain, "Altt.Cramm.". s. 309.
l29A Cafcrollu, "EUS", s. 86.
130"DLT', I, s. 133,206. "Inang-beg".
131Bk. J.R. llaurilton, "ayn.esr.", s. 152.
1

t8 Dr.Abdulkadir DONUK
adlanndal3z. OtruzYabsu devletinde (10. asrr) hllnedan iivelerinin
unvanlanndal3{ s"tEufru 6ilesinder9, HarezmEahlarda
135
ve 14.
HHffitS:?gi3nnda
Qa$atav' Ktwk lehEelerinde avnt mllnalar
I$BARA (ASPARUH ESPERI'H, QAPAR?):
Uygun hAkanhfrna 6it,9. yiizyrldan kalma $ine-usu kitabersjlde
"Qik kavmine tutuk vcrdim. IEbara'lar, Tarkan'lar t6yin ettimrr /..."
qeklindeki ifadeden bunun "unvan" oldulu anla$ilmaktadrr. Eski
i.lygur Sdzlii[iinde de " yftksek bir riltbe'|anlamiverilmiqtirls. I.
G0kTiirk devleti hdkanlarrndan birinin adr (unranr) bilindi{i tizere
igbara (531-587) idi (Bizans kaynaklannda iquara-iaugu) I 3D.
Tlrna Bulgar devletinin kurucusu olanve Bizarts kaynaklarrnda
,lspa5,u^h (Esperiih) diye anrlan gahsm adr (unvam)nrn da lEbara ol-
du!u'-, bunun da TtirkEede yaygm Qi.qkelime olan "gapar$ sdzi,i ile
ilgili buluridu$u mtilahaza edilmigtirrar.
ignrri dqinc$:
Orhun kit6belerinde, LJygur metinlerinde ve Kara-Hanhlarda -
"saraya mensup olnnlann bir nitbesi; igerdekiyQni sarrydaki; sarmyrn
ig $leriyle garevli" milnalan nda bir unvan olup'*', Tiirkge,,if'k6ktn-
l32Bk. Gy. N€meth, "HMK', s.2,62.
f33Bk. F. Stimer, "O!uzlar", s. 76; i. Kafesoflu, "Tiirk MilllKiilttirii", s.300.
lSBuhara hAkimi Ali Tegin kendine t6bi Tiirkmen kuwerlerinin ba$rna Musa
6llf,:,ili,.rit"#sulu
"inan[ Yabgu" tivin etmigti (bk. I. Kafesoflu, "$elsuk'un
. 135 Rev emiri "inanc Bev". krzr "inanc H6tun" ve torunu "Kutlus inanc" (bk.
I.KafesotlulHarezmgahlir...t,s.79,80,lll,tt2,tt6tl9,lZS-tZ7,tf2-135i.'
136Bk. G. Clauson, "!<bt. yer.".
137Bk. H.N. Orkun, "Efi", l,s.774.
l38Bk. "EUS", s.87.
139Bk. Gy. Moravcsil<, "Byz.turc.", II, s.290.
l40Bk. i. Kafesollu, "Tiirk Milll Kiilttir[i", s. 183, n. 803. Kelimenin erimoloji
tecriibeleri iqin bk. F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", l, s. 9vd.
14f Bk. F. Kctpriilii. "Eski Ttirk Unvanlanna Ait Notlad'. s.28-31. TAbiri "Isva-
ra" rcklinde okuyair baziarastrncrlarca kelime Iranl kcikene bailanmava cahsr lmakta
ise de (bk. G. Chuson, "... furkish", s. 257a) ashnda "eap" + ltrtictirierineR. saldrr-
mak, gpmak) kdk{ine balh Tiirkge birdeyim olmasr kuwetle inuhtemeldir.
142Bk. "EUS", s.88; G. Clauson, "... Turkish", s.31a.
ESKI TURI( DEVLETLERiNDE UIWAN vE TERIMLER Ig
den gelen';igne" sozunden tiiremiEtirla3. IX. asrda Bulgar ileri ge-
lenlerin bir srfati olarak_daima unvanlafla beraber gdriiniir: igirgii--
boyla; igiirgii-bafan vb.laa.l
,
iDi KUT gDrc KUT, rDUK-KUT):
735 tarihli Bilge Kagan kitabesindel45 Basmil (iE Asya'da BeE-
bahk havaliqi.4de yaqayan kavim) kavminin reisinin unvanl olarak ge-
Een bu tAbirl6 "liioi"
^Anasrndaki
"rdnk" ile Tiirk devletinde si6si
iktidar-kgvramrnr ifade ed en "htt" tllbirinden meydana gelen bir un-
vandnl47. TiirkEede tannmn slfatlarrndan biri olan .idfikelimasi ay-
nr zamanda Thnn yerine de kullanildr$rndan.'idi-kut" tAbirinin As-
ya Hunlanndg.pevcut "Tanrl-kut" kavramrnrn bir devamr oldulu
itigtintiteUitirlas. Uygurlarda Hdkanhk gagndan beri bilindifi ilJri
s0riilen bu unvan"', Turfa,qpygur devleti (9-la. yiizyrl) hiikiimdar-
lan tarafindan kullanrlmrq"", hattd bu devletin baEkenti olan Kara
Hogo da "idi-kut Eehri" diye tanrnmrEtrl5l.
ir.ic:
TiirkEe ilig (il-lig, il-li) = 6lig deyimi umtniyetle hiikiimdar,
prens veya bir devletin yahut belirli bir bolgenin idaresinden sofum-
lu kiqi mdnasrnda oldu{u anlaqrlryor ve umumiyetle kral diye kabil o
f 43Bk. M. Ergin, "Orhun Abideleri", s.98; G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 174
vd.; K Erarslan, Alf$tr NwAyf'nin "H6lat-r Pehlevan Muhammed" RisSlesi", s. 137.
1448k. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 133; F. Altheim, "ayn.esr.", V, s.31,2,
n.8.
l45 "Yirmi yagrmda, llasmrl Iduk kut soyumdan olan kavim idi" (bk. "Kit6be-
ler", II, do!u,25).
1468k. 'EUS", s.8.5,89; V. Minonky, "Hud0d...", s.270, n.2; O. Turan, "Qin-
giz Adr Hakkrnda",s.273,2'14, n.27; Av. Cabain, "Kdktiirklerin Tarihine Bir Ba-
krg", s. 690 vd; F. Stimcr, "()!uzlar", s. 8.
14?A"v. Gabain, "Altt. GJamm.", s. 309; i. IGfesoIlu, "Kutadgu Bilig ve Ktiltilr
Tarihimizdeki Yeri", s. l-38. "ldi" tdbirinin Qeiitli mtna-lan ve kullinrldr{iyerler
hakkrnda bk. G-. D_oerfer, "ayn.csr.", II, s. 176 vd. "ldrq" gekli de "rd" kci[iihden gel-
mektedir (bk. R. Giraud, L'F)mpirc...", s. 104).
1488k. "KUI''.
1498k. A Bombaci, "Quttug llolsun", I, s. 15. $ine-usu'da geEtili viylenen "idi-
kut" unvanrnrn (bk. "ETY", I, s. l(r4) h6kan Moyen-Eor taraflndan da kullantldrlt ile-
ri siiriilmiise dd kitabenin bu ktsmt okunamtyacak kadarypranmtg oldulundan bu
prirtis tahminden dterre eecemcrncktcdir. Esasen Uvsur caft beleeleri araslnda "l-
3uq-l,ut" t6birinin il( olarik I k4o maniheist metin'6rinddge$iEi belirtilmistir (bk.
R.R. Arat, "Der Herrscherlitcl "lduq-qut", s. 150).
f 50B. Ogel, "Tiirk K0ltilr'nrrihi", s. ?8,81;576.
-
1518k. V. Minonky, "l lutl0d...", s.271. Bu unvan hakkrnda tafsilft igin bk. R.R.
Aral, "ayn.esr.", s. 150-f57.

20
dilmektedirl52. O.hun kitabelerinde geEen "6lig" sciztiniinl53 bu
mdna ile ilgili olmasr muhtemelQir. TabgaQ'larda kullanrlan "i-li" un-
vanr da. asl-rnda "6lig" olabilirlsa. "Ut,r]g ilig' taUi.i "qryk htiktint-
dar "; "ilig begtt de "v e lia h.d " milnasrnda g0steri lmigti r
I )).
Kelime TtirkEe 'il" (devlet) deyiminden yukarrda gdsterildifi
Eekilde tiiremi$ olup Awupa Hunlannda (5.yuzyrl ortasrnda) Atti-
lahrn o$lunun adt (Ellak = elleg = 6lig = ilig, ydni il-lik = il-li )
olarak^'", sonra_$gbar devletinin biiyiiklerinden birinin (6. asrr ba-
Er) adr fitit<-er;
157
ve 10. ytizyrldaMacar hiikiimdarr Arpadln ollu
(Ysla - dig = ilig)'nun adt olarak"" geEmektedir. Buralarda zikre-
dilen gahslann ozel isimlerinden ziyilde unvanlarrnrn bahis konusu
oldulu dqikdrdr. Nitekim Hazar hdkanh$ndq d32. derecnde idare-
ci taiafindan taqrndrlr bildirilen bu unvanmlse Ttitk Eevrelerin-{q
umihiyetle'2 ri lai mdar " mdnasrnr ifade ettili KB'de bildi rilmekte
Iw
ve Kara-Hanh hiiktimdar Ailesi isl6m kaynaklar4-da aynr zamanda
ilig-Han'lar (ilek-Hanlar) diye zikredilmektedirl6l
-
152Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.141b,630a.
l53Kitab€lerde "61" ve "il" ayn avn vazrlmrstrr. "il" ile ileili oldulu sdriiltivor
(_b!. V.lhoqrsen, "Inscriptions del'Oiktron dechitfrdes", s. 1{ t<rq. "t(tabeler"i l,
do!u,8,9, 15, 18; "Tonyukuk", 12).
154Bk. W. Eberhard, "Birkag Eski Ttirk Unvanr Hakkrnda", s.321 vd.
^- 1ll Bk. "EUS", s. 92,'264. Tafsilen bk. O. Turan, "ilig Unvanr Hakkrnda", s.
192- 799.
156Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 136 vd.
157 Bk. Gy. Moravcsik, "ayn.esr.", II, s. 138; Gy. N€merh, "HMK", s. 192.
158Bk. Gy. Moravcsik, "ayn.esr.", II, s. 136; Gy. N6merh, "HMK", s. 134.
159Bk. P.B. Golden, "Khazar Studies", s. 184 vd. Tiirk derrletlerinde kanad
krallanna da "€lig" denildili bildiriliyor (bk. G. Clauson, "... Turkish", s. 141b,
63Oa).
160'K8", lll (indeks), s. 194-196. Aynca bk. "EUS", s.92; A.v. Gabain, "Krik-
ttirklerin...", s.687;'T. Tekiir, "A Gramma-r...", s. 335.
161 Bk. i. Kafesoflu, "Tiirk Milll Kiilttirii", s. 299; E. Mersil, "Karahanhlar", s.
794. O. Pritsak, bu unvanrn Kara-Hanh siilSlesinin biittin mensuplannrn umumi bir
unvanr olarak de[il de, dorletin ddrt alt-kafian'lndan sadece ikisi tarafrndan 1". llanrl-
drlrnrveaynca"llig-haq"t6birininiligvehan Eeklindeaynaynikiri.itbeyigcisterdi-
Iini ileri siirmristii (bk. LA. mad. "Karahanhlar". s.251). Bu iddianrn secCrsizlili
hakkrnda bk. R. Gejnc, "Karahanh Devlet TerkiiStr", s.'130-134. ilig, Selquklu ';eziri
Niz6m iilmtilk'iin lAkiplan arasrnda da gdsteiilir, bk. O. Turan, "S6liuklirlar...", s.
1 53.
ESKi TUITK DEVLETLERiNDE UTWAN VE TERiMLER
ilrrnnn:
Bu teiim kitdbelerde Uygur162, Karluk 163
ve 4;64 reislerinin
unva nr olql4k geEmekte olup, "hriHi rmdara b afrh yikse k dev le t memu -
r4 idarecitD " mdnalan ile kargrlanmaktadlr. Bu unvan Bayuku'lar,
Krrgz'lar, Tatabr'lar, Qun'lar, Sogd'lular ile birlikte ay m zamanda 9
Oluz konfederasyonuna mensup bir Uygur toplulu$unun'* ve Ba-
tlda Hazar hdkanh$run hdkimiye.tj,altmda bulunan Volga Bulgarla-
nnm ba$buglarr da ta$lmakta idi'o'. Aynca 7. asnn ikinci yansmda
bir Ermeni kaynalrnda kuzey Kafkasya Hunlannm Sefi ve Hazar
hdkanmm vassah olarak "Alp Ilut'uef'adr zikredilmektedir. P.B.
Golden'e gore: bau Gdk-Tiirk idare sisteminde tdbi kabilelerin baEr-
na, Tiirk hiikiimdar dilesinden birinin tAyin edilmesi ddet htikmtinde
oldulundan ve bu usul Hazarlar tarafindan da tdkip edildifinden a-
dr g-egen zatHazar menQeli olabilir. Ad ise "AIp" ve "eltibftr'lellin-
de TiirkEe qift unvanh bir deyim olmahdrr (Alp el etmig gibi)roY.Bu
mevzuuda tarihibelgelerde mevcut btitiin malzemeyi toplayarak me
seleye aglkhk getiren A. Bombaci'nin g6riiqlerini gdyle ozetleyebili-
riz: G6k-Tiirk galrnda ilteber'ler tdbi htikiimdarlar olup bu unvanr
hdkanlardan almrglardr; unvanrn Juan-juan'larda kullanrldl$lna da-
ir bir delil yoktur; Qin metinlerinde geEen "Ch'i-li-fa" ve "Hsieh-li-
fa" hem fonetik hem tarihi bakrmmdan"Elteber"i g6sterir; Kitabe-
lerde "eltebeC'okunuqu kesin de{ildir. Ancakbir yerde (II, do[u,40)
kelimenin bagrnda bir "i' harfi gdriintiyor gibidif. Uygur'lann, Qun
ve Krgtz'lann ilteberrleri "ulug ilteber'"dir. Bunun yanlnda "elte-
ber" ile "kiil elteberJ arasrnda g6rev ve yetki bakrmmdan bir fark o-
lup olmadr[r belli de[ildir; II. GokTiirk imparatorlulu zamanrnda
162"Uveur ilteberi". &k. "Kitabele/', II, doEu,37). Dahe bk. "Hud0d...", s.
265: J.R. Hdfiilton. ""*.d..", s. 139; L. Rdsonyil "Thr! Psychology and Categories
of n'ame giving am<ing ihe Turkish peoples", s. 212; G.Doerter, "ayn.esr", il' s. 201.
163"Karluk itteUeri", (bk. "Kitabeler", II, dotu,40; "EfY", I, s. 139.
1648k. "Kitabeler", I, kuzeY,3.
165A.v. Gabain, "Altt.Gramm", s. 311; "EUS", s.93; R. Giraud,'fl--Empire...'-
' ,s.69,13. S.M. Anal ise "askeri unvan" olarak kab0l etmigtir (bk. "Ttirk Tarihive
Hukuk", s. 278 vd.)
166Bk. K. Czegl6dy, "YIltavar unvant", s. 179-187.
16? Bk. L. R6sonyi, r'Su1 quelques categories des noms'..", s' 334-316.
1688k. P.B. Golden, "Hazar Dili", s. 154; Ayn.Miiell., "Khazar Studies", s. 147-
r50. '
Dr.Abdulkadir DONUK 2t
1

22 Dr.Abdulkadir DONUK
Qin'e elQi olarak giden iki ilteber'e *Dal(an"muamelesi yaprldrfr
dntaErtmitctadrrl
6e.-
Kelimenin €timolojisi ve mdnasrna gelince: W Bang (-t5biir'i
Mololcadaki "tAbir-ikii" (teberi-kii) ve ManEu dilindeki 6'tebeliyen,
tebeliyemli, tebeliyeku", aynca Kiil Tegin kitdbesinde geg€n (I, dofu,
6) "tiiblig" kelimeleri ile irtibatlandrm$ur. J. 4arquart'a gdre "-
tiibiid', 'tabarJ unvanl ile ilgilidir. K. Czegl4dy'i de 6teber' in
"demit'' olabilece[i kanaatindedir. P. Pelliot'da '(teb+ef' vela "teb-
+it'' gOrtigiindedir. L. Rdsonyi ise "teber'i, "tep-teb" (tepmek) ile
aElklam{tlr. O. Pritsak kelimeyi "t5b" kokiine baflamq ve "tutmak"
fiiliyle ilgilendirmiEtir. J.R. Hamilton'a gdre de kelime birleEik bir
tdbir (el + tlibiir) olup, "idareye, devlete, millete sahip" mdnasrna
gelmekted_ir. A Bombaci'de J.R. Hamilton'un bu gdriiEiinii kabil et
irektedirlTo.
KADIR (KATIR, KAZIR, GAYIR):
Eski Tiirk htikiimdar unvanlanndan olup dski ve orta Tiirk leh-
gelerinde (Gttk-Tiir lJygur, Karaha nh) "sarp, s afilan4 griEhi, Eiddcr
fi" mdnalarmdqndrr"'. Unvanrn Kazlr, gayr, katrr gekillerine de
rastlanmaktadrrT2. Ermeni tarilicisi f-ewinO'un
"r".in"
gdre Ha-
zar ordusunun kalabal* bir knrmnr medyada ggttlen kabilenin rei
si Qadrr il Tabar (Xat'irlit'bcr) adrnr taqiyorclu"-'.
Kelimenin TiirkEe "katr * r" Eeklinde geliqtifi ifade ettigi
mdnadan da anlaEilmaktadr.
I(AGAN (IIAGAN, IIAKAN):
Eski Ttirk devletlerinde 6. asrrdan itibaren, daha Onceki Tanhu
(Ean-yii, b.bk.) unvanr yerine gegerek biitiin Tiirk siydsitegekktilerin
de en ytiksek unvan olarak ytizyrllarca kullamlan bu unvanrn men$e-
i ve ortaya grkqr hakhnda Eeqitli gOrtqler ileri siirtlmitiir.
l69TafsilCt iEin bk. A. Bombaci, "On the ancient title Eltiiber", s. 1{6;,M. Mo-
ri, "On Chi-li-fa...", s.31-56.
170 Yukandaki gdr0Eler igin bk. A Bombaci, "ayn.esr.", s. 50 vd.
1718k. Av. Gabain, "Altt, Gramm.",s.3'2,6; A. Caferofilu, "EUS", s. 161;
"DLT', 1,s.364; W. Radloff, II, s.326; G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s.378-380.
1'72 Kazrr: Kara Hanft hi.ikiirndan Yirsuf Kadrl(azrrHan (Bk. son R.GenE/avn.
eser s.372lindeks,)Gayrr FIan Hazermzgahlann Otrar v6lisi(bk.i.Kafeso{lu.
Harezmqahlar... ,s.240-243,250,2,53,255) Karrr Buku Han: Krpgk bagbugla'ndan (bk.i.
KafesnElu.avn.esr.s. 1 29.130.183)
173 Bak.P.B.Golden "Khazar Srudies. s.197 vd.
II
lr
I
I
NST TfnT DEVLETLERiNDE UNVAN vE TERiMLER 23
G0k-Ttirk h6kanhfrnrn kurucus-u-Bumln'nln Sll'dekaganr?4
ilAn edilmesi ilp-umtnileqpn bg-gnvarl " Gok-lqrk hdkanhlr dqrn-
da Uygu;llardar''o, Krrgrz'larda
r /
lTiirgiE'lerder
t 6,Hazar'latda (7 -10
y"ryrt)jl], Arrupa Avarlannda'- (6-10. yuzytl) ve Bulgarlarda (6.
yiizyrl)'"' kullanrlmrqtrr. Biiyiik Ttirk imparatorluklanndah baqka,
diler kavimlerin hiikiimdarlarr da Ttirkler tarafindan "kagan' digg
amldr$ gibi (maselA: Tabgag / Qin / kagan' fiipiit / Tibet / kagan)'"'
bazr yebancr devletter de bu unvam Tiiqls[erden alarak lrendi hiikiim-
dartarl igin kullanmrqlardr: Ruslarl83, Fin-Ugoflar ve Mofol'.
-
l74"Il-kagan €l khagan" veya "IJi khagan" (bk. Liu, "ayn.esr.", I, s. 7, 41; B. O-
gel, "Do[u Gdk-Tiirkleri Hakkrnda Notlar'i s. 129; A.v. Gabain, "Hun-Tiirk Miina-
sebetleri", s. 907; Ayn.Miiell., "K6lgtiirklerin Tarihine Bir Bakrq", s. 687. Aynca
ffiTii:Hil.lTi?,:-li#-196.*
B' oger"'avn'esr"' s' r2e' n' 165;o' ruran'-"rrig Un-
175 Gdk-Tiirk hf kanhhnda bir de "hf kan" ile 'rvabsu" fb.bk.'l arasrnda ver a-
<iiciik hdkan" merteb6i s6riilmektedir. Meseld'1. d<it-ttirt fiaUnlrtrrnda Mu
175 Odkjl'Urk hekanhfunda bir de "hdkan" ile 'tabsu" (b.bk.'l arasrnda ver a-
lan "kiigiik hdkan" mertebdi g<iriilmektedir. Meseld'1. d<it-Ttirt 6akanhlrncla Mu--
L4n,-Ta1po, Igbara-ve daha so-nra HieJi ?amanlannda, ve Batr Giik-TtirklErindenIgbara.ve daha sonra Hieli zamanlannda, v.e Batt Gtk-TtirklErinden
C'uJo zamar.rnda itiser adet. "kticiik h6kan"lar tdvin edilmisti. Bunlar cok kere ikti-
{*s1lt |4*".ryn^"Byll".l'arasindai segilir{i (u.!. F.l-ls.zl^{, "tlakan ve-Ailesi'j,* gJ- .44rdaki Mkanrnotullan arasrndan segilirdi (bk. F.I-dszl6, "Hakan veAilesi",s.37-
50) NitekiE iL Gdk-Tiirk imoaratorlanndan Kaosan htkan kendi otrlu Fu-kii (Inet
Kag"n)'yu "kiigiik hdkan" t6yin etmigti (bk. Ed. tf,avannes, "Docurfients ..)'ilZSZ,
n.)).
176Bk. Ed. Chavannes, "ayn.esr." s. 90 ve Notes additionnelles...", s. 17; A Ca-
feroflu, "Tukyu ve Uygurlaida Han Unvanlan", s. 109.-1.19; Hamilton, 'iayn.esr.", s.
739-1,43,154; A Bombaci, "Qutluk Bolsun", U, s. 13; I. IGfeso{lu, "ayn. esr.", s. 114
vd. '
1778k.'Ki6beler", I, do!u, 351, ll, dogn, 77.
1788k. i. Ikfesoflu, "ayn.esr.", s. 121.
1798k. "ibn Fadlan Seryahatn6mesi", s.66; Gy. Moravcik, "Blz.turc.", II, s.
333; Gy. Ndmeth, "HMK", s.212:D.M. Dunlop, "The Historyof theJqrish Kha-
zars", ri. 111; A Zajaczkorcki, "Hqzer Kiiltiirii ve vdrisleri", s. 477-$3; AJ. Yakubo-
uskiy, "lX. ve X. aslrlarda...", s. ?A7;P.8. Golden, "ayn.esr.", s. 192 vd,
180 "Haganoo": bk. Gy. Moravcsik, "Byz. turc. "II, s.333 vd.
181 Bk. "Bp.turc. j'II, s.333. Menandros'da (576) IGfkas civannda bir kabilenin
(Sabar?, Bulgar?, Avar?) prensesinin unv4n r olarak "Ak-Ka!an" zikredilmektedir
(Bk."Bp-turc., "iI, s 59). "Kadan" iinvanr Islam-Tiirk devletlbrinde son zamanlara
lkadar liullamlmrgtrr (bk.'A. Atq," Arapga yazr dilinde Ttirkge kelimelei" s.30lr.
182 Bk. "KirAbele/l;kuzey,12. Daha bk. "ETy", IV(rndeks)
l83339da ilkkurulan Rus birlitinin ba$kanurm un'.ranr "hAkan" idi (bk."Hud0d...,l'
s.433). Rus'lar Pegenek'lerin istilllsrndan sonra 890'larda, Ki6/'i zaptettikleri zainan
kendi liderlerine "kafian "adrnrvermiglerdi (Bk. J. Brutzkus" Eski Kiev'in firk-Hazar
mengei", s.36, 356). Daha bk. D.M. Dunlop," ayn.eser."s.5648; AN.Kurat, "IV-
XVllL yiizyrllarda Karadeniz kuzeyindneki Ttirke kavinmleri ve devletleri, "s.40. IX.
asrrda Kiev'de oturan Rus prenslerinin Tiirkge Hakan tinvanrnl tagrmalan, Hazqrlann
tabiliyetleri neticesi idi. bk. O.Turan "SelguklularTarihi ve Tiirk-Islam Medeniyeti,"
Ist.19i9. s.35vd.

A Dr.AbdulkadirDOIIIUK
lr1s.
Kagan ve l(an (Han) unvanlarrnrn Eekil ve mdna bakrmmdan
birbirlerine ba$r bulunduklan veya farkh kawamlan kaqiladtklart
hakkrnda birgok fikirler ileri siiriilmiigtiir: Kiil Tegin ve Bilge kitAbe-
leqlde Tiirk hiikiimdarlan iEin yalnz (kagan'unvanr kullanilmq-
ttrls. Tionyokuk kitabesinde daaynr dunr]m godllmekte ve sadece
Krrgz hukumdarr igin "IIan" tAbiii gegmektelirls6. Ongin ve $ine-
usu kitAbelefinde mdna farh gdzetilmetsizin her iki tdbir bir aratla
yer almrEtul87. Kara Hanh, Kr-pcak ve Kimek kabile reisleri de "kan-
;'
ltran; un oanmr taErmrgtaioy't Belgelerden anlaqilmakta ve genel-
likle kabfl edilmektedii kihAkan, imparatorvela kaper makammda
olup, kralgrllnasrnr ifade ettili sezilen Han (kan) tAbirinden daha
ustundurt6'. Nitekim K6uarh lvlahmud esefinde' Aftasyab ofiullut-
na Handenir, Afrasyab iG Hekan'drJq' diyerek uu rain beiirtmig
durggrdadrr. Yusuf Has Hacib de Ildkan unr/amnr devlet baqkanr i-
ginl 9f
^gan
tAbirini ise sa decn " Tavgag Bupa Han" v e " (JE -ordu han' -
'rnrnlt " zikrederken kullanrlmrgtrr. Ayrrca eski Uygur metinlerinde
han'rn hem "hiikiimdar' hem Oe'gettane igin iu"llanrlmaulg3, A.
Halydn lQatinde (14. asr)han'a "melik' (hal) mAnasmm verilmesi
yutiinoatl gortii teyid eder maniyettecirlea.' Yeni araqtrrcilardan
F.Usilf sdylen$ balamtndan katTbir Sey scilememeHe beraber. Ta*-
184 Bk. F. l-dszld "ayn. esr."s.39 B.Ogel, "Tiirk Mitolojisi", s.288; L. Krader, Qan-
Qagan and the Beginnig's of Mongolkingship" s.lT-35. 1063 de Hoten Kraltntn i.invant
olaiak da gegmigtir (BkJ.R.Hamilton, "ayn.esr."s.l54.
1858k. l{.N. Orkun, "Efi", IV, s.81 vd.
185Bk. "Tonyukuk", I, kuzey,4.
187Bk H.N. Orkun, "ETY", I, s. 128-131, 165-183.
1888k. F. Llszl6, "ayn.esr.", s. 39vd.
l89Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141 vd.; 177 vdd.; G. Clauson, "... Tur-
kish", s.63Oa.
190'IDLT" III, s. 157.
191 "K8", Beyitlec 82,85, 86, g? 7O2,1O4,115,3126 (Bufra Han'rn medhini
yaparken kullanmr$tlr.)
IyZ"KB", Beyitlen Bfi , 2966, 381 5, 5569.
193Bk. "EUS", s.81, 164.
194Bk. A" Ha1y6n, s.68. "Han" = prens, kabile reisi, bk. G.J. Ramstedt, "Al-
ttiirkishe und Mongolische titel", s. 60 vd.
EsKi TURK DEVLETLERiNDE UNVAN vE TERIMLER
ler arasmda her ikisinin de rynt riltbeyi" kaqrladr$r fikrindedirlgs. A
Cafero$lu ise Kagan kelimesinin " qan-{an" veya'tan-(an" gibi Ee-
killere boliinerek mdna itibariyle "Hanlar Ham" oldulunu ileri sii-
rerek (Xan" lrlkabl Gtik-Tiirh devleti tarafindan yalnlz-bir kabile rc-
isine itlak edilmig ve sonradan bu gekilde devam ettirilmigtir. Tiirk
boylannda kagan'rn mevcut ormadrlr bir zamanda xen ldkabr ser-
best ku,lpnrlm$rr. Bu takdirde yalnri kauile ve onun reisi kasdedil-
miEtir^^ demektedir. R. Giraudda ,,hillalmdar
milnasna getdifii za-
fy22b:hrli bir Eahrs (i$um<tar) kasdedildig zaman Lrgan tut-
lanildrlr" diiqiincesindedir"'. B. 6gel ise Eu gOrtt edir:,,Tl:tFkher btt_
tiln hlnyaya hAkim olary biiyilk bir imparanr kn Ksn y6ni Han
le1lerdi IGgan adr, daha ktguk Han'lar iEin kuilanrt*rEirle&,. Bu
dj!iklit.Ufgurlarda da dikkati gekmektedir: Av. Gabain,e g6re:
"Uygur hdkanq tabiiyetine girm{
-ohn
nir hiikiimdann unranrir da
alabiliiordu. Bdyleco unvanl alman hiiktimdar ve hiiktnetin, uygur
hAkanhlrmn rdbiiyetini kab0l ettifi anlagrlr(r. Me.seld itinci Uylur
lllXlilUgii"f#f ll,g,up
ed'en Basmrr hiikrimdann,n unuuiii-
- Kagan2 unvanlnm mengeine gelince:,Bu husustaki g0riler
IiH'Tllu:SoJ;$:'''*!:-f ttf 11:k15:ifl ik',?J,11?
195F. I 1s216,,, ayn.esr.", s. 3g.
1968k. A Caferoflu, "Tukyu ve Uygurlbrda...", s. 118 vd.
1f/Bk. R. Giraud, "L'Empire...", s.69.
{99P& P.Ogel, "Tiirk Mitotojisi", s.288. Bu durum Mo{ol caftnda sdrtilmek-
h;i"ll$
impararorlugunun kurutuEundan daha sonraki dddrti:rtre onlya grk_
194ru. Cabain, "Kdktiirklerin ...", s.691. Bununla beraber Moven<or,un avnr
zamanda "Idi-kut" unvanrnt tagrdalrna dair kesinlik yoktur (bk. iOi-tity-
m2-F.LJsil6, "ayn.esr.", s. 37; Liu,,,ayn.esr.',, II, s. 493. parker'den bk. A Cafe_
fi f,ildrTil#df *r;'al3f #g:L*r":*r,,5if;r:?ei**."::"{:U*i.i jllTji
ren", s.42, n.88.).
Z).3W. Bang'dan bk A Caferoflu,'.ayn.esr.", s. 118. Daha bk. C. Brockel-
mann, "Holsprache in Altturkestan", s. 223.

26 Dr.Abdulkadir DONUK
Barthold, p. Olbricht vb.'ye g6re Juan-ju"n2u ."oE"li olan bu unvan
Tlirklere gofunluklaMofol, asilholan buyabano $9rv]e{e1{11
Tiirklere intilal etmiEtir. Adlarr gegen aralfirtqlann tesbitlerrne baj
frttto kurulu devlet nizamrmn baEmr ifade etmek iizere kagan veya
;"g;
-tauiti
ilk deft Juan-iuan [e? Yglot cinsinden fu-yti-hun
cefie.sinde eoriilmektedir ve tarihte hakAn unvanl ile zikredilen ilk
ilsid;-;. 460 civarrnda ya$am$ olan Juan-juan hiikiimdan !feju.n--tiitu3.
eoylece onuan Mogollara baganmrq oluyor. Diler dillerle ir-
tiU"urn dOece bir drq benzerlikten ibaret oldugunu belirttikten son-
i",Ggtn onn"nrntn Got -ttirk hdkanh[ndan 6nce Orta-doluHun-
i"h"o. ie'r.-Hun'lar: Hakan), Qin'le Tnrk Tabgag. devl:1p99-q'
d;h"F;"Taol3t364r2?/6aE[a-birgoryqgetirerai-wrtl.?!.-4.??f)
lJf"rffiig giUi F. Altheim'e gore Kafkls bdloesi Hunlan ile ileili o-
larak rn III. asrrda goniimettE @aikulikitdb &i,^.Zllf6oit.big"r
i;ffi Pu leybla ni u nvan m tru -vti (wa1w" ) $"1 i 19: {s1a. .!
un]3-
rrnda kralivet unvanr olarak m.o.,1. asrrda zikredildifini belirtm€k-
iai;rr. p'emet< ki, Mofollardan ziyade Tiirk siyasi tegekkiillerinde
y"vsnolarakkullanrlan-buunvanlnmen5einiTiirkEedearamakda-
ha uygun olacaktr'
I(AN (KIIAN):
t
.EskiTtirkdevletlerindedevletreisininunvanlolarakenyaygln
qekilde kullamldrlr bilinen Kan (Khan) tabiri Tlirk belgelerinde ilk
".^,,,ff.lLhllsl3l';,'i""li#-31'
jl".'d'}Eff
Fl"&iilif
tU;'#;Ti$J;*
iliillii'.i'"iiblfuttil,tttJoiilou j"n", s. !)6; P' Pelliot, "Note sur les - - - -
fiff*-.io;; "t
t;'S;u:tr';,-s.;.5jb i'4.; sbnhold, "orta Asva Tiirk Tarihi Hak-
krnda DersleC', s.8'
o,n,,1lP,l"l;,?f,ih"3,99i"fT#S$ii'd.i;'1ilift'"f i$i":'3i#v;ii:,15;"-
e'.1il&;itt-dffiNomaaenroiteifD-e Jbu-jan Cer Mongolei und die Awaren in
Mitteleuropa", II, s. 7.
206Bk. F. Altheim, "Attila et lqHuns", s' 5-!!' Og"l' "Orta Asya T0rk Tarihi
ffaktrnOa Eazr Vini Ariltrrmalann Tenkidi", s' 270'
207Bk.G.Clauson,"..'Turkish",s.611a'Dahabk'G'Doerfer,"ayn'esr""III'
s. 141 vd, 17? vd.
*,I'
ESKi TURKDEVLETLERiNDE UIWAN VETERiMLER 27
defa Orhun dbidelerinden Tonyukuk kitdbesinde gegmekte2ffi ve
umifoiiyetlekagan (khagan = imparator)'dan^qqnra gelen,,,bal " kar-
Erh$ bir mdna ifade etrili kabflolunmaktadrlul Bununla beraber es-
ki Ttirk vesikalannda htkan ile han'rn gok kere birbirleri yerine kul-
lanildrklan da gdrtilmektedir: G0k-Tiirlq Fmkanhkdewi Uygur, Ha-
zat, Avar, Tiirgr! vb. devlet baEkanlanna kagan denildili iatOe me-
selA Bulgar devlet bagkanlarr daha ziyAde ..Han" diye anrlmrg,
Kuman-Krpgak reisleri ve ihtimal Pegcnek baEbullan da bu unvanli
tamnmr$lar, asd adrslltkaniyd, diye zikredilen l(4p-Hanh devletin-
de ise her iki uniran aynr zamanda kullamlmrEtrfl0. Han unvanlnln,
Ttirkgede um0miyetle hiikiirndar m6nasrna geldili bildnen"ilig"
(b.bk.) terimi ile bir arada kullaqrldrAr da sdriilmekiedir: Uvsurlai-
da ve KaraHanhl arda,.il ig Hanzr
r,,,
I(ar afr i mylaroa'6;i"-11""rr21 4'
vb.
I(an (khan) tAbiri baa araqtlncrlar tarafindan Kore dilinde.,
kryan" ve Qincede "kuan" kelimeleri ile ilgilendirilmek suretiyle ya-
banq bir mengee ba$anmak istenmiq ise dezrr unvanln TiirkEe kG
kenli oldufuna dair kuwetli deliller ileri siir0lmtigtiir: Meseld Uygur
lehgesinde mevcut " t5ngrikAn" sdziiniin son hecesi T[rkEe,.qan"
208 Bk. "Tonyukuk", batr, 2, 3, ktzey, ?3, 33.
2098k. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141-180; T. Tekin, "ayn.esr.", s. 3X,341.
KrE. "Kagan".
2108k. "Byz.turc.", II, s. 148vd.; F. uszl6, "ayn.esr.", s.39; "DLT', IV (in-
deks); "K8", III (indeks). Osmanh imparatorlulunda dahi kjyledir
211 8k. "EUS", s. 92.
2l26nce Molol soylu Kara-Hitaylarda (9%-7122)gririilen bu unvan (bk. KH.
Menges, "Der Titel Kiir Han Kara Kitby", s. 84-88; G. Doerfer, "ayn.esr.", lII, s.
633439) daha sonra Censiz Han ile baslavan biiviik Molol imoaratorlulu caftnda
"kagan"-unvanr ile birlikrE ("Qinggis khahan", Uk. "Uog6llanri Cizli Tafihit',;. 3)
gokyaygrnlaEmlEtrr (bk. F. Liszl6, "ayn.esr.",s.39). Aynca "qan-tarqan", "qan-te!in
?", gibi isimlerde de g<iriilmektedir. ("Byz.turc.", s. 148,355).
213 Bk. G.J. Ramstedt, "ayn.esr.", s. 60 vdd.

?r8 Dr.AbdulkadirDONUK
unvamndan bagka birqey defildir2la. W. Bang'a gOre bir yrldrz qdr o
lan'{[tikiin" kelimesinde de "kan" unvanl bulundulu gibi"'. Di-
fer taraftan "Kan" tilbitinin Batt Hunlarmda mevcut oldu$u Attila'-
nrn hdtunu Ar^tlan (Angkan = temi4 asil kraliEc)'tn admdan da an-
laErlmaktadu4o. Unlu Ak Hun hiikiimdarlarrndandan birinin Bizans
kaynaklannda gelg4n adr da rr11ii1-ftur" (5. yuzytl 2. yanst) olarak
gdsterilmektedir"'. Esasen Han tdbirinin Asya Hun devletzamanln-
da 4a ve 'il" kelimesi ile bir aradakullanrlmrq oldu$u tesbit edilm4-
tir218. Arl"n TiirkEe oldulu anlaEtlan ve bazr-yer adlarrnda da g6rii-
len (msl. Han-bahg, Hazar baqkenti)"" bu tdbirbilindifi iizere isl6m-
Tiirk Eevrelerinde geniq b6lgelere yayrlqqqk gegitli ztmarfarda tiirlii
mdnalarla kullanrlmala devam etmigtir-"".
KAPGAN (KAPIIAN, KAVQAN):
Unvan 6hce II. Gok-Tiirk devletinin meghur hiiktimdan Kap'
gan (692-7L6) adrnda gegmektedir (kelime vaktiyle Kapagan o]13k
okunmuEtu;. Ttrna Buigar htikiimdarr iinlii Krum Han (803-814)'rn
kardeqi "Kigin-Kavhan" rn adtndaki "kavhan" kelimesini vak-
tiyle J. Mafquart, adt geEen Gdk-Tiirk hdkantntn unvanl ile birleqtir-
r"tt" idinr.Bizans t6yp^"ttuttnda da aynr unvanln "kavhanos" qek-
linde gegti$i gciriiliiyor"'. Ayrtca Tuna Bulgar htikiimdarr Malamtr
214Bk. F. I-6szl6, "ayn.esr.", s. 40.
215 Bk. F. Liszl6, "gdst.yer." Fakat P. Pelliot, "OtiikSn"in son hecesinin de aynr
kelime yf ni "han" olduluna dail W. Bang'rn giiniEiine katrlmamaktadrr ("gost.yer").
216bK Gy. Moravcsik, "Byz.trrrc.", ll, s. 173; Gy. N6nreth, "Hunlann dili", s.
221 ; P. Y Aczy,'-Hunlar Avrupa' da", s. 97 .
217Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 165; L. RCsonyi, "Tarihte Ttirkliik", s.
73.
2188k. W. Eberhard, "Birkag Eski Tiirk Unvanr", s. 322vd.
219 8k. "Hud04 ..;',s. 452:, Gy. N€meth, "HMK", s. 208, 212; A.J. Yakubovskiy,
"IX. ve X. asrrlarda Itil ...", s. 775 n.7.
22OTafsilen bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141-180.
zzlrBk.B.6gel "Tiirk Kiilttir Tarihi", s. 264 vd.
222B.k. Cry. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 156 vd.
Han kit6besinde gegen "Ka-u-[han Isbul" ibaresinin ilk kelimesi Kap
gan ile irtibatlandrnlmrqt r%. Macar htikiimdan Arpad devrinde ('9.
aslr) lcrpan = kopp,an (koppany) isimli bir prensin adr da Kapgan,-
a ba$anmaktadtf^. U_4yan, aym zamanda Pegenek'lerde bir kabile
adr olarak da zikredilir2s.
Ikpgan unvaru Iranibir lehge olan Sogdca'daki..lC{' ile Tiirk-
ge "qan" unvanmdan miirekkep saylmaya veya daha eski iranibir ke
lime oldulu tasawur edilen.kaviya (*kavikan) sdziine baglanmak
istenm ise deo-, kelimenin TiirkEe ,.kap + (kapmak, yakalamak,
ft1l],s?l,,ilillbaret
oldulu ve rerim olarak "r'tih" m,nasmr ifa-
KOLABUR (KOLOWR, BO-KOLABUR):
Avar hAkanh$rnda ve Bulgarlarda g0riilen Tti^rlge unvan. 'Emir
htmanda, bey * nasihatE; lider" m6nasrnda olupza asli TiirkEedeki
(krlayuz" sdziiniin Bau TtirkEesinde (z r deligimine u[rayan Bulgar
lehgcsinde) aldr$ gekildif"'.Tarihi kaynaklarda Avarl'irda 582 yrh
na eit bir haberde din adamr (Io-kolabur), IX yu2qlda Tirna Bulgar
devletinde unvan olarak (Kolavur) zikredilmiEtifu.
I(ATUN (KTIATUN, IIATUN) :
Tiirk devletlerinde bilhassa 6. asrdan itibaren Khagan unvanl
ile birlikte baElayp yaygm bir qekilde z:tmantmva kadar devam eden
kh6tuir teriminin ash oldu[u anlagrlan "katun" sdzti ilk defa Gdk-
ESKi TURKDEVLETLERiNoB UIWANVE TERiMLER 29
223Bk. V. BeEerliw, "Qap(a)gan", s. 93-97.
224B.k.G. Feh€r, "Die inscriptions...", s.52; KH. Menges, "Altaic elements in
the proto-Bulgarian inscriptions", s. 92.
2258k. Cry. N€meth, "HMK", s. 46; AN. Kurat, "Pegenek Tarihi", s. 53.
226F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", I, s. 37, 207 vdd.
227Bk.R.Giraud, "L'lnscription de Bain-Tsokto", s. 149; G. Clauson, "A note
on qapqan", s.73-77.
?-?ABk. Gy. Moravcsik, "Byz.turb.", II, s. 95 vd,
22gBk. L. Rdsonyi, "Tarihte Tiirkliik", s. ?9.
230Bk. "Byz.turc.", II, s. 95,162.

30 Dr.AMulkadir DONUK
231 Bk. B. Ogel, "Dotu Gdk-Tiirkleri...", s. 129.
2328k. H.N. Orkun, "ETY", IV, indiks.
2338k. "EUS", s. 82, 171.
234 "DLT', I, s. 376, 410; III, s. 240.
235 drneklen "6giim el bilge katun" : annem kralige el bilge ("Kitfbeler", I,
do!u, 11; II, do!u, l0 vb.); "katun yok bolmrg erti" = kraliee veya imparatorige <il-
mtig idi ("Tonyukuk", 31); "Sagr katun teg" : kralige Eag gibi ("Uigurica", 11,22);
"IGtunga kelGr" = kraligeye gelseler ("TT', VII,29) bk. G. Clauson, "... Turkish",
s.602b. Kraliqe (Av. Gabaiq, "Altt.Gramm.", s.309). "DLT', hdtun = Afrasyab
neslinden kadn (I, s.410); "Ibn.Miih.", kralige (s.39); "A Ha1y6n" : kralise (s.
73).
236P. Pelliot, "Histoire des C-ampagnes de Gengrs Khan", s. 183.
2378k. F. Ll,szl6, "ayn.esr.", s. 43.
2388k. O. Franke, "Geschichte des Chinesischen Reiches", III, s.254; J.R. Ha-
milton, "ayn.esr.", s.96, n.3.
2391':v. Gabain, "Altt.Gramm.",'s.309. Daha bk. L. Rdsonyi, " Ttirkliikte Ka-
dm Adlan", s. 77; P.B. Golden, "Khazar:..", s. 197.
a
--240= Rdsdnen, "Venuch eines etymologischen Wdrterbuchs der Ttirksprac-
heil", s. 157.
Z1'lbfsilen bk. K Shiratory, "A Study on the ...". 1-26; O. Franke, "ayn.esr.",
III, s. 254.
242 Bk. J.R. Hamilton"gsst.Yer."
TIirk hdkanhfmln_ kurucusu olan Bumln (552)'tn haqUlrnm unvanl
olarak geen-eite23l, daha sonra Q-rhun kitAbeierindez32, Uygur me-
tinlerinfeu3, DLTde zikredilenBa ve "khagan" unvanrnrn iagadr$r
her devlette bulunmasr gerektifi cihetle, Ak Hun, Avar devletlerin-
de de mevcudiyeti giiphesiz olan bu unvan devlet idaresin{g_hak sa-
hibi kadrn limiaraioiiEe, kraliEe) kavramrnr ifade etmigtirs.
[Jnvanrn mensei olarak P. Pelliot'a sdre Siven-oi ve Ttr-vii-hu-
en (ydni Mo{oJ)2s, w. Bang, g*Barthold237, iwitiroget, Fingru,
,dv. Gabainzrv ve M. Rdslinenau vb. gib!.b.aa araqtrncllara g6re Sogd
(ydni irani), K Shiratory'e gdre Mo!of"' g6sterilmiE ise de, katun
s0ztiniin kagan unvanrndan aynlamlyacagml dikkate alan J.R. Ha-
milton kelimenin menseini wkarda ileri siiriilen dillerde aramanln
ilmldelersizlifini belirim eki&42 diler taraftan da P.A Boodberg bu
terimin daha eski g$arda Asya Hunlarmda (Qince Sekli: Ko-ho-tun,
ESKi TURKDEVLETLERINDE UIWAN VETERIMLER 3I
k'o--tun) mevcut ve Tiirklerce bilinmekte oldufunu ifade etmekte-
di#3.
H6tun unvanr 6zel bir torenle almtr ve bu unvant taqtyan kadtn
saraydaki di$er kadrnlara her bahmdan tistiin sayrlarak2a yukarda
sdylendili gibi devlet idaresinde resmlyetki sahibi olup, veliahdler de
genellikle h6tunun o[ullan arasrndan segilirdi, yeni mustakbel dev-
let bagkanlan hdtundan dolan olullar araslndan iS baqtna getirilirdi.
Hdtunlar bilindifi iizere daha sonraki Eaflarda- {a -islami devir dahil-
siydsi-idari alaniirda muhim rol oynain[l ard?fs ki bu durum Tiirk
devletlerinin dzelliklerinden birini te$kil eder.
ruNnu (KUNDE, KEND4 KENDER ?):
Esas sOylenigi kiinde oldufuz6 ileri siiriilen veHazar impara-
torlu$unda Hdkan'dan ve Bey'den sonraki makalrq g0steren bu un-
vanln 'baydJi bakant"na verildili ifade edilmiEtif t
.Hazar h6kanl-
fma balh Macar birlilinin (9. asrr) i{qlecilerinden birinin unvanr o-
larak da (6teki iige-iige b.bk.) geEerzu.Hazarlardan bahseden ibn
Fadlan (10. asr ilk Eeyre$i) unvanr, terkip hdlinde ..kiindiir kagar-r"
olarak kaydetmiEtir ki, A. Zajaczkowski'ye g6re, bu t6bir 36ktinit"
(k0nd-) kOkiinden gelip TiirkEe 'Jtcin vemtek" mdnasrndadtr. D. pa-
is'e gdre de, Macar kende ile aldkah olup, k6kti..kiin',e baflanabilir.
Z.Y. To gan v e Tanroder,, kende" ile ..
kiind iir" kelimel erin i, Hazar
Tgn$e! bir gahrs olan ..Kundagrk', ile birlegtirmekredirler. Gy.
Ndmeth ve L. Ligeti ise Macarca'daki .,klindii" kelimesi ile miinaie_
bete getirmektedirler. C.d Macartney de Avarlann 568 yrhnda Jus-
tinian'a giden elEinin adr olan ..Khandikh" (Kandih) ile kaqllaqtrrrr.
243 Bk. P.ABcbdberg, "The l-anguage of the To-Pawei, s.169.
?A4Bk. F. lAszl6, "ayn.esr.", s. 44.
ZSSk i. Kafesollu, "TtirkMilllKiiltiirii", s.230vd. Hdrun kelimesi zamanla
m6na geniglemesi neticesinde hanrmlar igi4 kullanrlmala baqlanmrq ve zamanrmrzda
da "kadrn"geklini almrl.rr (bk.P. Pelliot, "ayn.esr,', s.1.83; G. Doferfer, "ayn.esC'III, s.132-
141, 181-183),
246G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s.4. L. Rdsonyi'ye gcire: "kiindii (+ba$ prens, en
ileri gelen kabilenin reidi), bk. "Tarihre Ttirkliik", s.'611
U7 Gy. Gyddty'den naklen, bk. i. Kafesollu, "ayn.esr.", s. 155, n. 655; G. Doer-
fer, "ayn. r*r.",'lll, s. 609.
248Bk. i. Kafeso{lu, "ayn.esr.", s. 155; L. Rdsonyi, "selgiikAdrnrn Men$ine
Dair", s. 378, n. 11.

Dr.Abdulkadir DONUK
249Tafsilen bk. P.B. Colden, "Khazar ..;',s'2OO-2O2'
250O. Turan, "ilig...", s. 198.
25lBl. ''D].J"',1, s. 86' 403'
2528k'B.oeel...CacaBeyvakfiyesindekibaztunvanvckiSiadlanhakkrnda
n"traFJTi n. jtj ci. poetr.r,"'ayn'dsr.", IIl, s' 225 vd'
253Bk. V. Minorsky, "Hud0d ...", s.291;J'R' Hamilton, "ayn'esr'"' s' 155'
254 Hoten metinlerinde, bk. J.R. Hamilton, "ayn'esr'", s' 155'
255 F. K<ipriilii, "Eski Tiirk unvanlanna 6it nollar", s'22-24'
ESKi TURK DEVLETLERINDE UTWAN vE TERiMLER
$AD:
33
32
B. Munkdcsi'ye ve V. Minorsky'e gore kiindii sadece unvan olarak
luffutfttltti. v. Minottky aynr zamarytl $ehname'de Tfran ordu
r".0" nadnm saflnda yer alan Saqlab kahramantntn adt olan kiin'
dti",ti d" bu unvaila ballantrh bului. L Ligeti Molol kabilelerinin -
lbk"Ioro bdl0ndtifiintiie trer ok'un baqtnda kiindii ve janggi'lerin
bulundulunu bildirmekte, P.B. Golden Hazar dilinde-n
lagJ<a
higbir
Uru:"tm*!'"'-,T:li":f H3il:/]ry'E:"ff
':1%y-'*iill#"1fr:l;
ittin= hallq lialkr olan, halkh?) qeklinde izah etmektedir-"'
SAGUN (K6K-SAGUN):
Bu unvan "Ata S-qghun" Eekliyl.e ve "hekint' tabib" mAnastyla
DLT;; J"i*"t,"Oi#l-gir unn"n'nz otarak 10. viizvrldan sonra 96-
riilmi.ig olup, Karluk btiyiiklerince ta$lnmqtlr
x3'Sgt ve 1'009 sene-
i"rinoi tuiran Uygur oevtetinin elEiieri, i008 yrlrnda aynt devletin
Lutunt ve 1010 ytitnOa yine Trrfan Uygurlannrn bakant ve elEisi bu
;;;;i" zikreoiimiqlerdir. Aynca 1025 senesinde bir Uygur bakant i-
le 1.063'de Hoten'e gonderil'en bir Uygur elEisi de aynl unvam. ta$l-
;it,i*..-nftO-ti ;sogtt"n" urivanrnrn Karluk reislerine verildi[i-
ni hatrrlatan F. Koprulii] bu unvanln, baq tarafina "kOk" stfatmm da
iiar"rrvi" o"na yiiksek bir mahiyer aldrgr, Semerkanr hiikiimdarlarrn-
dan birinin bu unvant taqrdrfrni da belirterek, Kara-Hanltlar devleti-
nin etnik bakrmrndan *fut"i ve ya[ma Ttirk unsunlanna istinad et-
tili neticesine varmtgtl r"".
Gdk-Tiirklerin menge efsanesine 6it Qin kaynaklarrnda (me-
seld: Choushu'da, m. 6 asrrn iBinci yansr) "Na Tu-liu $ad" (No-tu-
lu $ad) qeklinde gegmektedir2s6. G6f-turt Oevtetinin kqlrcusu Bu-
mln'ln atasrnln unvanr da "A Hsien $ad" (Bilge $ad) iCi257. I. Gdk--
Ttirk imparatorlu{u dewinde Bizans elgisi Valentinos'u 576'da Aral
gdlii havalisindeki Ttirk bolgesi$.{e karErlayan Tiirk-gad'da aynr un-
vanr taglyan bir Tiirk prensi idi"o. II. Gok-Tiirk hdkanJ;frnr teqkil-
dtlandrran ilteriq, kardeqi Kapgan'r,.gad, tAyin etmi;ti25g. ilteriE,in
oliimiinden sonra kagan olan^Kapgan, kiiEiik kardeqi To-si-fulri
hdkanlrfrn sol kanadma "$ad41 ilterig'in ollu olup o zaman 1.4ya-
qrnda bulunan Bilge'yisa! kanad'a TarduE iizerine ..Ead" olarak g0-
revlendirmiqti^'. triige, kagan olduktan sonra kardegi Ktil Tegin ve
iki qad'la birlikte Tiirk bodunl iEin gece uyumadan, gtndiiz oturma-
dan olesive kadar cahstl!tnt^' ve 19 1rl gad'hk yaptrllnr belirtmek-
tedir%3-
Uygurlar zamanrnda hdkan olan Moyen-Eor ofullarrndan biri-
sini "Ead" teyin etmi$ti*.$ad tdbirinin Ha?Ar unvanlan arasrnda 9.
asra kadar kullanrldrlr ileri siir0lmekre<lir65. Gok-Ttirk Ealrna 6it
Altay'daki Karay buluntulanndan bir kemer s0sii iizerinde de ,,Ead,,
256 Bk. B. Ogel, "Do!u Gok-Tiirkleri ...", s. 111; Liu, "ayn.esr.", I, s.6.
257 Bk. B. 6gel, "ayn.esr.", s. 121 vd.; Liu, "ayn.esr.", I, s.40.
258 Bk. A Bombaci, "On the ancient Turkish title "$ad", s. 168.
259 Bk. M. Mori, "Gdk-Tiirklerin dwlet tegkilStr", s. 379 vdd.
260 Bk. R. Giraud, "L'Empire des Turcs...", s.73.
'2j1 Bk. "Kit6b€ler", I, do!u, 17.
262 Bk. "Kitfbeler", l,do{u,27.
'2tr.3 Bk. "KitAbeler", II, giiney,9.
2& Bk. "$ine-usu", dotu,7 ("ETY", I, s. 170).
'2jl5 Bk. Gy. N€meth, "HMK", s.213. isl6m kaynaklannda (Taberf. ibn Rusta.
Gerdizi), arap harlleri ileyazrlmrq olup "ip" (ayqa),'"ivd" (ab^saitl. .,isa;"
ftk.HudOd
...", s.451); "Ay-Sa" (V. Minorsly, "Addenra ro rhe Hud0d al-Alarir,', s.261j: ..Apa- -
qad" (en muhterem, en eski qad)veya "iib-pd" qekilleriyle geqen Hazar unvanr
^
"biiyiik vezir, baqbakan" m6nalanna gelmekte idi (bk. G. Doe-rfer. .,avn.esr.,,.
ll. s. I
vd.). V. MinorsLy "Hud0d ..." de Hazar kraliyet Ailisinin adr olan Ansd ( = Asinaiase-
na ilgisi tizerindeki gdriiqler iEin ve aynr kelihenin 2. Bulgar imparatorluk hriki.imdar
dilesinin adrna alan "Asen, Asan" ile irtibatr hakkrnda bk. P.B. Golden, ,,Khezar
Stu-
dies", s. 220)'yr "i5a" ve "iyd" ile kaqrlaEtrrmaktadrr (bk. "Hud0d ...", s. 162).

ir
f
1

Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler

Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler

Similaire à Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler (6)

Abdulkadir Donuk - Eski Turk Devletlerinde İdari Askeri Unvan ve Terimler