SlideShare une entreprise Scribd logo
1  sur  161
Говь – Ал
        лтай аймгийн Шарга сум
                   н         мын                                               ГУ
                                                                                УББ
“Арван д
       дөрөвт” услал
                   лтын систем                                        Дипломын тө
                                                                      Д         өсөл

I БҮЛ
    ЛЭГ. Геологи, Байгал цаг у
          Г            ль    уурын н
                                   нөхцөл,                               хөрс – ус
мелио
    орацийн тооцоо
1.1 Бай
      йгаль цаг уурын нө
                       өхцөл

1.1.1 Ф
      Физик газар зүйн бай
                р        йршил
Арван дөөрөвт хэмээ газар нь Говь – Алтай аймгийн Шарга сум нутагт, шаргын го
                   эх                            н          мын                   овийн
урд үзүү
       үрт, Цагаан нуураас зү тийш ор
                            үүн        ршино. Энэ газар нь га
                                                 э           азар зүйн байрлалын ххувьд
Монгол алтайн нур  рууны салб уулсын хөндийд г
                            бар                  говийн шин  нжийг тод илтгэх нам дор
                                                                                  м
газар баайрлах ба Геоморфологийн хувь услагдах талбай нь тэгшивтэ микроре
                   Г                   ьд        х                      эр        ельеф
багатай б
        бага зэргий налуутай газар байна Энэ орчм газар да
                  йн                    а.       мын         алайн түвшиинээс дээш 3250
– 3300 f орчим бу
        ft         уюу 990 – 1000 м орччимд өргөггдсөн байна Арван дө
                                                             а.         өрөвт нь Ш
                                                                                 Шарга
сумын төвөөс баруу урд зүгт 8.5 км – т, алтай хото 90км – т Улаанбаа
                   ун                            оос         т,        атар хотоос 1091
км – т А
       Алтай хот – Бургастайн хилийн бо
                            н          оомтын олон улсын А1
                                                  н          1104 замын дэргэд оршшино.
Газар зүйн солбилццолоор N42           , E95          - т байнна.




          Арван дө
                 өрөвт




                                                                                          Усны нөөц экологи - IV




Зураг 1.1 Арвандөр
        1.       рөвтийн усл
                           лалтын сист
                                     темийн байр зүйн зураг
                                               р          г




A.WE07D
      D426 Б. Аюур
                 рзана                                                                    1
                                                                                           
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                   ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                            Дипломын төсөл

1.1.2 Уур амьсгалын нөхцөл
Цаг уурын тодорхойлолтуудыг Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын цаг уурын станцын
мэдээллээр авсан ба станц нь төслийн обьектоос 7.5 км – т оршино. Төслийн объект нь цаг
уурын бүсчилэлээр Шаргын говийн нутаг дэвсгэрт хамрагдана.

Шаргын говь орчмын нутаг дэвсгэрийн уур амьсгал нь зундаа халуун хуурай, хур тунадас
багатай байдаг онцлогтой. Намар хур тунадас эрс багасдагийн улмаас харьцангуй чийг
багасаж агаарын температур аажмаар буурна. Өвлийн улиралд хүйтний эрч удаан
үргэлжлэх ба бага зэрэг цас орно.

Хавар агаарын чийг багасаж, салхитай өдрийн тоо нэмэгдэж үе үе шороон шуурга болно.

1.1.3 Агаарын температур
Олон жилийн дундаж агаарын температур нь +3.7 байх ба хамгийн хүйтэн сар болох 1 –
р сард агаарын дундаж температур -22.4 , ажиглалтаар хамгийн их температур -42.5
гэж тэмдэглэгджээ.

Хамгийн дулаан сар болох 7 – р сарын дундаж температур 24.2 , хамгийн их температур
43.4 болно. Хоногийн дундаж агаарын температур 0 - ийг хавар 15/III – нд намар
01/XI 2 нд дайрч өнгөрнө.

Агаарын дундаж температур

Станцын    I       II    III    IV     V      VI     VII    VIII   IX      X      XI      XII                            Жил
нэр

Шарга      -22.4   -16.1 -2.3   7.9    16.3   23.2   22.4   22.2   16.3    5.1    -5.9    -18.7 4.15
Алтай      -18.7   -16.6 -9.1   -0.6   6.9    12.7   13.9   12.7   6.3     -1.9   -10.6   -16.1 -1.7




                                                                                                Усны нөөц экологи - IV




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                          2
                                                                                                 
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                                         ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                                                  Дипломын төсөл



                    30

                    20
   Температур, °C




                    10

                     0                                                                                               Шарга 
                              1   2          3         4   5      6        7    8     9      10     11   12          Алтай
                    ‐10

                    ‐20

                    ‐30
                                                                  Сарууд

График 1.1. Агаарын температурын жилийн явц

Вегетацийн үеийн эхлэх хугацаа буюу 10 - ыг хавартаа дунджаар 25/VI – нд, намартаа
дунджаар 10/X – нд тус тус дайран өнгөрнө. Хүйтрэхгүй үе жилд дунджаар 123 хоног
үргэлжлэх ба сүүлийн болон эхний хүйтрэлт дунджаар 25/III ба 10/XI – нд тус тус
ажиглагдана. Шаргын цаг уурын мэдээгээр +5 - аас дээш температуртай хоногийн
дундаж температурын нийлбэр 3392.4 байна.

Агаарын дундаж хамгийн бага температур

Станцын                   I           II         III       IV          V       VI     VII         VIII   IX      X       XI      XII                             Жил
нэр

Шарга                     -29.6       -27.7 -11.4          -3.4        6.5     12.4   15.6        13.2   8.6     -7.5    -14.2   -24.4 -5.15
Алтай                     -25.3       -23.1 -15.6          -6.9        -0.5    5.8    7.7         6.4    4.4     -7.5    -17.7   -23.0 -7.94
Агаарын дундаж хамгийн их температур

Станцын                   I           II         III       IV         V        VI     VII         VIII   IX      X       XI      XII                             Жил
нэр

Шарга                     -13.9       -9.4       8.0       14.7       23.4     26.2   30.2        29.2   23.8    14.5    -4.5    -10.1 11.00
Алтай                     -11.1       -8.9       -2.31 -6.2           12.2     18.5   18.9        18.3   12.7    5.2     -3.6    -3.6                            5.2
Таримал ургамалын дулааны хангамжийг тодорхойлох зорилгоор 0 ; +5 ; +10 ; +15                                                    -
                                                                                                                                        Усны нөөц экологи - IV




д харгалзах хоногийн дундаж агаарын температурыг дараах хүснэгтэнд харуулав.

Харуулын нэр                      Нийлбэр температур ( )
                                  0               +5                                      +10                   +15
Шарга                             3538.9          3392.4                                  3131.0                2812.3




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                                                  3
                                                                                                                                         
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                          ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                   Дипломын төсөл

1.1.4 Агаарын чийгшил
Олон жилийн дундаж агаарын үнэмлэхүй чийгшил 4.5мб, үнэмлэхүй чийгшлийн бага утга
нь 1-2р сард 0.7-0.9мб, 3-р сараас эхлэн 7-р сард 10.8мб болж өсөөд 8-р сард аажмаар , 9-р
сараас эхлэн огцом буурна. Агаар дахь усны мөхлөгийн уян налархай шинж чанарын олон
жилийн дундаж 4.5мб хүрнэ.

Олон жилийн дундаж харьцангуй чийгшил 55% бөгөөд түүний хамгийн их утга өвөлд 76%
хамгийн бага утга нь хаварт ажиглагдана. Харьцангуй чийгшлийн хоногийн явцын
өөрчлөлтөөс өдөр 36-43%, шөнө 43-59% байна. Дутагдал чийшил жилд дунджаар 5.7мб ,
хүйтний улиралд 0.3 - 0.5 мб, хавар чийгшил эрс буурахаар нэмэгдэж IY-Y сард 6.7 - 9.3
мб, зуны YI-YII сард хамгийн их болж 12.6-12.7 мб – д хүрнэ. Дутагдал чийгшлийн
хоногийн хамгийн их утга 13 цагт ажиглагддаг ба 7-р сард 18.6мб хүрнэ. Усны
мөхлөгүүдийн агаарын найрлаганд оролцох жилийн дундаж утга 5.7 мб байдаг.

Агаарын хамгийн бага харьцангуй чийгшил 5 – р сард 2 – 4% - иар буурдаг бол зундаа хур
тунадас болон ууршилтаар агаарын харьцангуй чийгшил арай ихэсдэг.

Агаарын сар жилийн дундаж харьцангуй чийгшил /%/

Станцын     I      II        III   IV      V    VI     VII         VIII   IX      X     XI      XII                            Жил
нэр

Шарга       76     72        58    44      40   49     72          54     47      53    61      71                             58.0
Алтай       65     61        53    45      42   47     57          52     52      51    58      64                             53.9
Сарын дундаж дутагдал чийгшил /мб/

Станцын    V            VI          VII         VIII         IX            X           дундаж
нэр
Шарга      11.8         15.2        15.1        14.3         9.8           3.6         11.63


1.1.5 Салхи
Олон жилийн дундаж салхины хурд 1.8м/с , салхины зонхилох чиглэл нь баруун хойноос
болон ихэвчлэн шөнөдөө өмнө, IY-IX саруудад баруун хойноос болон баруун хойд зүгээс
байна.
                                                                                                      Усны нөөц экологи - IV




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                4
                                                                                                       
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                               ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                        Дипломын төсөл

1.2 Хөрсний нөхцөл

1.2.1 Хөрсний температур
Дулааны улиралд хөрсний гадаргад дунджаар 25.8 дулаан, үнэмлэхүй халуун 67.9
байдаг. Өвөл хаврын улиралд орох тунадас бага, цас хавар эрт хайлдаг учраас хөрсний
чийгийн нөөцийг нэмэгдүүлж бараг чаддаггүй. Агаарын сарын дундаж температуртай
харьцуулахад хөрсөн дээрх сарын дундаж температур нь өвөлд 0.4 -2 -ээс бага, зунд
3,3 -ээс их хэмжээтэй байдаг. Төслийн районд улирлын хөлдөлт 1.5-1.7м гүнд явагдана.
Доорх хүснэгтэнд янз бүрийн гүнд хөрсний температурын 0 -т шилжих хөрсний
температурын шилжилтийн цаг хугацааг үзүүлэв.

Улирал           Гүн (м)
                 0.4       0.8          1.2           1.6           2.4
Хавар-зун        04.IV     11.IV        20.IV         26.IV         10.V
Намар өвлийн     08.XI     24.XI        12.IX         24.X          10.XI
Хөрсний нийт чийгшиц хамгийн ихдээ дунджаар 200мм байна. Чийгшилийн итгэлцүүр нь
0.1 – 0.2 байна.

1.2.2 Инженер геологийн нөхцөл
1.2.2.1 Голоос ус авах хэсгийн инженер геологийн нөхцөл

Голоос ус авахаар төлөвлөсөн орчмын инженер геологийн нөхцөл нь урдаасаа хойш сунаж
тогтсон бага зэргийн хэвгий гадаргуутай 10м хүртэл гүнтэй үргэлжлэх делювийн
хурдаснаас бүрдэх бөгөөд гадаргуу дээрээ ширэг, намаг үүсгэнэ. Энд хөрс-грунт шаварлаг
бүтэцтэй, голынхоо ёроолоор хөвдөг элстэй тул аливаа барилга байгууламж барихад энэ
нөхцөл байдлыг заавал тооцох шаарлагатай. Инженер геологийн нөхцөлийг 1958 онд
хийсэн судалгааны дүгнэлтээр авах ба судалгааг 2 хөндлүүрт хийсэн байна. Геологийн ба
боомтын судалгааны хөндлүүрт нийтдээ 5 шүрф, 5 цооног өрөмдөж судалгааг хийсэн
байна. Эндээс үзэхэд гиологийн хөндлүүрт хойноосоо голын эрэглүү ургамалт үеийг дарж
түрж орсон элсэн хурдас байх ба голын урд хэсэгт ургамалт үе маш нарийн ширхэгтэй
элсэн үе дээр тогтсон байна. Грунтын усны түвшин гадаргаас доош 1.5 – 3.0 м – т
шавранцар грунтэнд илрэх ба голын ёроолоос доош 4 – 5 м – т элсэрхэг грунт эхэлнэ.
Боомтын судалгааны хөндлүүрт грунтын усны хэд хэдэн түвшин ажиглагдах ба газрын
гадаргын өнгөн хэсэг ургамалт үеэс доош хөрс грунт нь нарийн ширхэгтэй элсэн үе,
шавранцар ба элсэнцэр ээлжлэн тогтсон бүтэцтэй байна. Иймд барилга байгууламжийг
                                                                                         Усны нөөц экологи - IV




төсөллөхдөө буурийн ажлыг маш нарийн хийх шаардлагатай. Усан сан үүсэх буюу голын
дагууд Цооног 3 – аас Шүрф 8 хүртэл хийсэн инженер геологийн зүсэлтээс харахад голын
ёроолын хурдас нь шавранцар, зарим хэсэгтээ элсэн грунтээс тогтоно. Шүрф ба цооногын
литологийн зураглалыг хавсаргав.




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                   5
                                                                                          
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                              ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                       Дипломын төсөл

1.2.2.2 Услалтын системийн талбайн инженер геологийн нөхцөл

Услагдах талбайн ихэнхи хэсгээр дөрөвдөгч галавын үеийн делюви-пролювийн болон
алюви хурдас ихэвчлэн тархсан байна. Энд гуу жалга сул хөгжсөн, услагдах талбайн
баруун хойт зүг чиглэсэн бага зэргийн хэвгийтэй. Геоморфологийн хувьд тэгшивтэр, бага
зэргийн налуутай хөндийн хэв шинжинд багтана Делюви-пролювийн хурдас нь ихэвчлэн
талбайн баруун хойт талаар тархсан байхад алювийн хурдас нь талбайн дунд ба зүүн урд
захаар илэрч байна. Талбайн баруун хойт захаар одоо үеийн салхины үйл ажиллагаагаар
хуримтлагдсан нарийн ширхэгтэй элс товцог толгой үүсэж тархсан байна.

Услалтын системийн талбайн аль ч хэсэгт ус үл нэвтрүүлэх үе давхаргагүй боловч ус
нэвтрүүлэх чадвар нь төдийлөн их биш байна. Өнгөн хөрсөнд шүүрэлтийн коэффициент
2.16м/хон бол сайрган хөрсөнд 4-13.5м/хон, хуучин услалтын систем байсан сувгийн
трассын дагууд 1.2-1.8м/хон байна. Услалтын систем байсан талбайд малтсан шурфээс
(координат N42˚12′ 368″ ,E95˚11′ 678″) инженер геологийн бичлэгийг сийрүүлвэл:

А. Цагаан саарал өнгөтэй, чийггүй, сийрэг бага зэргийн элсэнцэрийн хольцтой, 0.8-1.0м
зузаантай дунд зэргийн шавранцар үе. Энэ үеийн :

   •   Хувийн жин:2.62г/см3
   •   Эзэлхүүн жин :1.52 г/см3
   •   Сийрэг : 1.2 г/см3
   •   Шүүрэлтийн коэффициент 0.192-2.16 м/хон
   •   Нуралтын өнцөг усан дотор 28˚
   •   Хуурай байдалд 38˚

Б. Бага зэргийн шаварлаг 10% хүртэл жижиг хайрга хайрганцар, янз бүрийн ширхэгтэй элс
агуулсан бага зэргийн чийглэг сийрэг, шар саарал өнгөтэй үе.

Энэ хоёр дахь үеийн зузаан 1.0-1.5м болно.

   •   Хувийн жин:2.7г/см3
   •   Эзэлхүүн жин: 1.32 г/см3
   •   Нуралтын өнцөг усан дотор: 21˚
   •   Хуурай байдалд: 29˚ энэ үе нь талбайн дунд хэсэгт өнгөн хөрсийг бий болгоно.
       Кф=1.80-2.54м/хон
                                                                                        Усны нөөц экологи - IV




В. Жижиг ширхэгтэй элс, элсэнцэр 37-60%-г хүртэл агуулсан дунд зэргийн тоосорхог
бүтэцтэй хөнгөн шаварлаг үе. Энэ үеийн:

   •   Хувийн жин:2.36г/см3
   •   Эзэлхүүн жин: 1.71 г/см3
   •   Сийрэг: 1.44 г/см3


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                  6
                                                                                         
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                               ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                        Дипломын төсөл

   •   Нуралтын өнцөг усан дотор: 21˚
   •   Хуурай байдалд: 29˚
   •   Кф=3.5-8.6м/хон болно.




                      А  давхарга
            Хөрс      В  давхарга 
                      C  давхарга

                      D

         Хурдас




Зураг 1.2. Хөрсний үе давхарга

1.2.3 Гидрогеологийн нөхцөл
Усалгаатай талбайн орчимд газрын доорх усны түвшин 25-30м гүнд илэрдэг байна.
Талбайн хойд хэсэгт шавар ба шаварлаг үе давхаргуудын хооронд өнгөн хөрсний ус нь
бага зэргийн түрэлттэй, бусад хэсэгт газрын доорх ус нь түрэлтгүй болно. Газрын доорх
усны урсгал нь зүүн хойноосоо баруун урд чигт Шаргын голын урсгалтай адил зүгт байдаг
нь тогтоогджээ. Газрын доорх усны урсацын хэвгий нь 0.00045-0.002, ус нь цэнгэг болно.
Услагдах талбайн орчмын газрын доорх ус нь шаргын голын устай гидравлик холбоогүй
болно.

1.2.4 Хөрс мелиорацийн нөхцөл
Монгол Алтайн нурууны салбар уулс болох Их хүрэн уулнаас цас бороо үерийн усаар
туугдаж ирсэн нарийн ширхэгтэй шаварлаг болон элсэнцэр механик бүрэлдэхүүнтэй
                                                                                         Усны нөөц экологи - IV




хэсгүүд тунаж хоцрох замаар (намывной тип почвооброзования) талбайн хөрсөн
бүрхэвчийг үүсгэсэн байна.Талбайн хөрс нь зарим газартаа шавранцар болон нарийн
ширхэгтэй элсэнцэр үеүд нь тод гялалзсан байдалтай тогтсон цайвар бор өнгийн
шавранцар хөрс бөгөөд бат бэх биш бутрамтхай бүтэцтэй, дунд зэргийн нягтралтай болно.
Талбайд дээд талаар ялзмаг үе давхаргын зузаан нь (A+B)=20-30 см бол , доод талаар 50-



A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                   7
                                                                                          
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                         Дипломын төсөл

60 см болтлоо нэмэгдэнэ. Хайгуул судалгаагаар хөрсний байгалийн чийг нь 0.4м-ийн гүнд
5.5-2.3% хээрийн чийг багтаамшил 18.2% гэж тооцоолон гаргасан байна.

Хээрийн хайгуул судалгаагаар услах талбайн гурван цэгээс авсан хөрсний дээжийн
шинжилгээг Дарханы УГТСЭШ хүрээлэн хийлгэсэн ба дүгнэлт нь:

   -   Ялзмаг – Тюрины арга %
   -   Нитрат азот (N-NO3)- Ионометрийн арга, мг/кг
   -   Хөдөлгөөнт фосфор (P2O5) – Мачигины арга , мг/100г
   -   Хөрсний орчин (PH) – усан хандмалд инометрийн арга
   -   Давсжилт – Ионометрийн арга
   -   Хөдөлгөөнт кали (K2O) – Дөлт Фотометрийн арга, мг/100г
   -   Механик бүрэлдэхүүнийг Качинскийн аргаар тус тус тодорхойлуулж болно.

Лабораторын шинжилгээний дүнгээс харахад хөрсний үе давхаргууд дараах шинжийг
хадгалж байна.

А.-Ялзмаг давхарга. Дээд хэсэг нь бага зэрэг хатуурсан , зарим хэсэгтээ өнгөн үе нь
сийрэгжсэн, цайвар бор саарал өнгөтэй, бөөмөрхөг үрлэн бүтэц дунд зэрэг илэрсэн,
хөнгөн шавранцараас шавранцар болтлоо механик бүтэц нь өөрчлөгдсөн , үндсэрхэг ,
хэмхдэг сайр чулуу бага зэрэг агуулсан , бага зэрэг давжсан , 18-25см зузаантай , ялзмаг
дунд зэрэг (2.56-3.05) тод биш илрэц бүхий үе болно.

Б.- Шилжилтийн давхарга, гол төлөв бор саарал, цайвар бор өнгөтэй хөнгөн шавранцар
механик бүрэлдэхүүнтэй, бага зэргийн нягтавтар, сайр чулуутай, бага зэрэг давжсан 20-
30см зузаан үе болно.

BC- Шилжилтийн давхарга, цайвар өнгөтэй , заримдаа тоосорхог ба зэгэл сааралдуу
толботой , сайр чулуу ихтэй (40-70% хүртэл) хөрс үүсгэгч эх чулуулгийн шинж
давамгайлж хөнгөн шавранцар ба элсэнцэр бүрэлдэхүүнтэй үндэс чулуурхаг нимгэн
хурдсаас тогтсон хөрс үүсгэгч эх чулуулгийн давхарга С оршино.

Нимгэн талбай хөрс нь ялзмагаар харьцангуй сайн, фосфор , нитратын болон калийн
хангамж дунд зэрэгтэй хөрстэй бөгөөд салхины элэгдэлд орсон тул агромелиорацийн
нэмэгдэл арга хэмжээг зайлшгүй авах хэрэгтэй болно.

Услалтын системийн талбайд хөрс-грунтын ус ихээхэн (30м-с их) гүнд орших тул усалгаа
                                                                                           Усны нөөц экологи - IV



хийснээр хөрсний усны түвшин өргөгдөх хөрс давсжих зэргээр мелиорацийн нөхцөл нь
муудахгүй болно.

1.3 Хур тунадас
Дулааны улиралын агаарын өндөр температур ба жилийн турш бага багаар унах
тунадасны байдлаас болж Монгол алтайн нуруу орчмын агаар ихээхэн хуурай байдаг.


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                     8
                                                                                            
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                         ГУББ
       “Арван дөрөвт” услалтын систем                                                                  Дипломын төсөл

       Арван төрөвт нь уур амьсгалын энэ хуурай бүсэд багтах ба жилд дунджаар 76.4 мм хур
       тунадас унаж, үүний 85 – 90% нь V – IX – р сард ордог. Гэвч жил, сар улиралын
       тунадасны хэмжээ ихээхэн хэлбэлзэлтэй байна. Олон жилийн тунадасны дунадаж хэмжээг
       дараах хүснэгтээр харуулав.

       Хур тунадасны олон жилийн дундаж хэмжээ

       Станцын             I       II        III       IV       V      VI         VII    VIII   IX      X         XI    XII                            Жил
       нэр

       Шарга               1.4     1.4       1.6       5.8      3.0    15.2       15.1   13.4   5.4     5.6       7.2   1.3                            76.4
       Алтай               1.1     1.7       6.5       10.6     14.3   30.2       45.8   42.5   15.7    7.5       2.7   1.5                            180.1


                  50
                  45
                  40
Хур тунадас, мм




                  35
                  30
                  25
                  20                                                                                          Шарга 
                  15                                                                                          Алтай
                  10
                  5
                  0
                       1       2   3     4         5        6    7     8      9     10    11    12
                                                       Сарууд

       График 1.2. Хур тунадасны жилийн хувиарлалт

       1.3.1 Цасан бүрхүүл
       Хүйтний улиралд тус нутагт жилийн нийт тунадасны 8% нь хатуу хэлбэрээр унадаг. Цас
       орох эцсийн хугацаа 15.III эхний хугацаа 24.IX байх бөгөөд цасан бүрхүүлтэй өдрийн тоо
       дунджаар 90 хоног байна. Цас ханзарах хугацаа нь тухайн жилийн уур амьсгалын
       хандлагаас хамаарч өөр өөр байх боловч дунджаар 01.III байна.
                                                                                                                              Усны нөөц экологи - IV




       1.4 Гидрологийн тооцоо

       1.4.1 Шаргын голын ус зүй
       Шаргын гол нь Шаргын говийн урд үзүүрийн хэд хэдэн булгаас эх аван 20 км орчим
       урсаад Шаргын цагаан нуурт цутгана. Шаргын цагаан нуур нь орчин тойрондоо хужир,


       A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                                 9
                                                                                                                               
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                         ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                  Дипломын төсөл

марз, давс бүхий говийн нуур болно. Шаргын гол нь гидрогеологийн мужлалын хувьд
улиралын хомс тэжээлтэй мужлалд хамаарна.




Зураг 1.3. Шаргын голын харагдах байдал

1.4.2 Шаргын голын судлагдсан байдал
Монгол орны гол мөрнүүд дэлхийн жишигтэй харьцуулбал төдийлөн сайн судлагдаагүй.
Цөөн хэдэн томоохон голууд судлагдаж байгаа боловч ажиглалтын нийт эгнээ нь
хангалттай бус байдаг. Шаргын голын хувьд төдийлөн сайн судлагдаагүй боловч хэд
хэдэн удаа судалж байсан байна. Шаргын голын усны урсгалын хурд харьцангуй бага,
гольдрол нь гүн, эрэг нь налуу, эргийн өндөр нь 0.8-1.0м орчим, голын гүн 0.4-0.80м,
өргөн нь 2-8м хүрэх бөгөөд голын хоёр талыг дагасан өргөн ширэг, намаг шавартай болно.
Шаргын голыг зөвхөн грунтын усаар тэжээгддэг, алсын уулын үер орж ирдэггүй
(ГИПРОВОДХОЗ “Краткий гидрологический очерк Шаргын гола”) гэж тодорхойлжээ.
Шаргын голын ус бага зэрэг булингартай, цайвар шар өнгөтэй боловч хүн малын ундаанд
тохиромжтой. 2009 оны 7-р сард хийсэн судалгааны дүнгээс үзэхэд усны эрдэсжилт
136мг/г, булингар 124мг/г байжээ.

1958 онд хийсэн судалгааны үр дүн
                                                                                                        Усны нөөц экологи - IV




Сарууд    I       II      III     IV      V       VI     VII     VIII    IX     X       XI      XII              Жил
Q, м3/с   0.43    0.4     0.36    0.8     0.67    0.54   0.36    0.36    0.54   0.72    0.58    0.51             0.52
Q50%      0.82    0.77    0.69    1.53    1.28    1.03   0.69    0.69    1.03   1.38    1.11    0.98             1.0
Q75%      0.367   0.344   0.308   0.684   0.572   0.46   0.308   0.308   0.46   0.617   0.496   0.438            0.447




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                  10
                                                                                                         
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                               ГУББ
   “Арван дөрөвт” услалтын систем                                                        Дипломын төсөл

   Шаргын голын усны горим, химийн найрлагыг анх 1958онд судалж байжээ. Харин 1978-
   1985 онд хэд хэдэн удаа усны зарцуулалтыг хэмжиж, химийн найрлага болон булингарыг
   нь тодорхойлсон байна.

Шаргын гол - Шарга сум F=731 км2
Оí   I     II   III   IV  V      VI      VII      VIII      IX        X         XI       XII         Жил
1978 0.68 0.77 1.72 2.27 1.32 1.13       0.68     0.79      0.9       0.82      0.74     0.66        1.04
1979 0.56 0.48            1.09           1.23     0.88      0.71                         0.95        0.842
1980 0.63 0.48 0.82 2.32 1.99 1          0.76     0.73      0.78      0.9       0.71     0.59        0.98
1981 0.56 0.54 0.61 1.32 1.14 1.02       1        0.72      0.81      1.26      0.73     0.36        0.83917
1982
1983 0.68 0.79 1.31 1.76 1.15 1.09       1.07 0.78          0.75      0.74      0.73     0.58    0.95
1984 0.59 1.04 1.15 1.34 1.5 1.41        1.43 1.23          0.84      0.56      0.73     0.85    1.06
1985                                                                                      дундаж 0.952


   Шаргын голын үндсэн параметрууд

   Он                       Q           Q   инч    υ; м/с     M              ω, м2      H, см
   1978            4.12             0.59           0.63       1.42           0.03       45
   1979
   1980            3                0.58       0.45   1.34      0.03     42
   1981            1.48             0.6        0.2    1.15      0.03     36
   1982
   1983            2.3              0.55       0.58   1.3       0.03     41
   1984            1.58             0.53       0.46   1.45      0.03     41
   1985
   Шаргын голын усны өнгөрөлтийг (зарцуулгыг) хэмжиж тодорхойлсон олон жилийн
   ажиглалтын материал дээрх 2 – оос өшөө байхгүй болно. Голын өнгөрөлтийг хэмжиж
   үзсэн материалаас харахад 2009 оны 07 – р сарын 08 – нд 1.05м3/c, харин 2010 оны 07 – р
   сарын 20 – нд хэмжиж үзэхэд 1.20м3/с байжээ. Шаргын голын жилийн доторхи урсацын
   хувиарлалтыг 1959, 1970 – аад онуудад хийгдсэн тооцоо судалгааны материал, орон
   нутгийн хүмүүсийн яриаг үндэслэн 2009 онд хийгдсэн төсөлд дараах байдлаар авчээ.

   Жилийн        Сарын урсац, м3/с                                                                                                       Жил
                                                                                                                Усны нөөц экологи - IV



   услаг
   байдал        I       II     III    IV         V      VI          VII      VIII IX           X    XI   XII

   Ердийн,Q50% 0.37      0.34   0.31   0.72       0.91 0.99          1.3      1.18 0.92         0.67 0.59 0.45 0.72
   Ердийн,Q55% 0.36      0.34   0.3    0.68       0.85 0.95          1.2      1.1      0.83     0.67 0.59 0.45 0.69



   A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                       11
                                                                                                                 
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                 ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                          Дипломын төсөл

Шаргын голын урсацыг жилийн доторх хувиарлалтыг Монгол орны бусад жижиг
булгуудын нэгэн адил агаарын температураас хамааруулан тооцоолж болох боловч
тооцоолсон хэмжээ нь дээрхи хэмжээнээс төдийлөн их зөрөхгүй байгаа тул дахин бодох
шаардлагагүй гэж үзжээ.

Дээрхи хийгдэж байсан зарим судалгааны материалуудыг нэгтгэн урсацын нормыг дараах
байдлаар тооцож үзлээ.

Жилийн        1978 – 1984 оны жилийн доторхи урсацын хувиарлалт, м3/с                                                   Жил
услаг
байдал        I       II     III    IV     V    VI     VII    VIII IX      X     XI      XII

Ердийн,Q50% 0.62      0.68   1.12   1.80   1.37 1.13   1.03   0.86 0.80    0.86 0.73 0.67 0.97
Урьд өмнө хийгдсэн хайгуул судалгаа, зураг төслийн ажилд тусгагдсан болон орон
нутгийн иргэдээс авсан аман судалгаанд тулгуурлан усалгаанд авах Шаргын голын
зарцуулгыг ердийн устай жилийн дунджаар бодож Q = 800л/с = 0.8 м3/с гэж тооцлоо.

Шаргын гол нь өвөлд XI-III сард хөлдөх боловч толин халиа их үүснэ. Өвлийн улиралд
халианы хайлбараар IV – V сард урсац нилээд ихэсч 1.5 м3/с орчим байх ба VI – IX сард
багасах бөгөөд хур борооны үерийн үед эргээсээ төдийлөн хальдаггүй. Энэ үед усны
зарцуулга 1.80м3/с гэж тооцоолж болно. X-XI сард усны зарцуулга ерөнхийдөө дээрхийн
адил харин түүнээс бага зэрэг багасдаг байна.

Шаргын голын ус хураах талбай 731км2 хүрэх боловч цас мөсний болон, зуны хур
борооны үерийн ус голруу шууд ирж нийлдэггүй тул үерийн зарцуулга ажиглагддаггүй
байна. Харин хур бороо ихтэй жилд голын урсац нилээд нэмэгдэн 15.5м3/с хүртэл
нэмэгдэх боломжтой (ГИПРОВОДХОЗ “Краткий гидрологический ореч Шаргайн Гола”)
гэж тодорхойлжээ.

Шаргын голын хур борооны үерийн хамгийн их өнгөрөлтийг Q1%=15.6м3/с, Q5%=10.8м3/с
гэж 2009 онд хийсэн төслийн тооцоонд авсан байна. 1959 оны хайгуул судалгааны үед
шаргын голын сайрын хөндлөн огтлол дээр их усны мөрөөр үерийн усны зарцуулгыг
тооцоолж үзэхэд 12.3м3/с орчим байсан байна.

Услалтын системийн талбайн баруун талын Их хүрэн уулнаас орж ирэх үерийн ус
услалтын системийн талбайруу орж ирдэгээс үерийн хамгаалалтын далан сэтэрч, гол суваг
                                                                                               Усны нөөц экологи - IV



лай шаварт дарагдсан байгаа тул үерийн хамгаалалтын далан сэргээж өндөрлөх
шаардлагатай гэж үзсэн байна.

1.4.3 Шаргын голын урсацын норм тодорхойлох
Дээрхи ажиглалтын материалаас дүгнэгдэн гарсан урсацын нормийг дахин бодож
нарийвчлах нь зүйтэй. Урсацын норм тодорхойлох


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                         12
                                                                                                
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                   ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                            Дипломын төсөл

   1.    Хур борооны эрчимшлийн арга
   2.    Ажиглалтын жилийн дунджаар тодорхойлох
   3.    Тухайн хэмжилтэнд тулгуурлах
   4.    Аман болон бусад судалгаанд тулгуурлах
   5.    Анологи голын материал ашиглах
   6.    Ус хураах талбайн урсац бүрэлдэх модулиар тооцох гэх мэт аргууд байдаг.

Эдгээрээс Шаргын голын урсацын нормыг 2, 3, 4 – д дурьдсан аргуудаар тодорхойлсоныг
нэг бүрчлэн судлагдаж байсан түүхээр харуулсан байгаа. Тухайн голын онцлогоос
хамаараад анологид тохирох гол олдохгүй байгаа ба хур бороо муу унадаг, булгаас эх
авдаг гэсэн онцлогоос хамаараад тохиромж муу аргууд нь 1, 5 – д дурьдсан аргууд юм.

Иймд дараах тооцоогоор Шаргын голын урсацын нормыг тодорхойлоё.

Урсацын норм гэдэг нь ажиглалтын цувааны уртаас үл хамааран байнга тогтвортой байх,
байгаль цаг уурын нөхцөлтэй чанд уялдсан байх гэсэн үндсэн нөхцөлүүдийг хангасан
ойлголт юм. Урсацын нормыг дараах үндсэн хэмжигдэхүүнээр илэрхийлнэ. Үүнд:

   -     Олон жилийн дундаж өнгөрөлт, Q (м3/с)
   -     Олон жилийн дундаж эзлэхүүн, W (м3)
   -     Олон жилийн дундаж урсацын модуль, Mo (л/с км2)
   -     Олон жилийн дундаж урсацын давхраа, hо (мм) гэх мэт.

Судлагдаагүй голын урсацын норм тогтоох нилээд бэрхшээлтэй ба түүнийг цаг уур, уур
амьсгалын нөхцөл газрын газаргын байдал зэргээс хамааруулан тогтоож болдог. Өөрөөр
хэлбэл тухайн газар нутгийн уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлт нь газрын гадаргын чийг,
дулааны балансын тогтвортой байдлыг илэрхийлэх учир усны балансын элементүүдийн
тархац, физик газар зүйн тогтоц, байгалийн шинж төрхийг хадгалсан байдаг. Урсацын
өөрчлөлтийн ерөнхий зүй тогтол дээр уулархаг нутагт өндрийн бүс бүслүүр нөлөөлнө.
Уулархаг нутгийн чийгшиц нь агаарын турбулент урсгал орших урсгалыг тодорхойлох ба
үүнд газар нутгийн өндөр, хэрчигдэл үлэмж нөлөөлдөг. Шаргын голын дундаж өндөрийг
дунджаар дараах байдлаар тодорхойлов.
        эх   эц       .   .
Hд =              =           = 1013.51 м байна.

Үүнд: Hэх – голын эхний өндөржилт (далайн түвшинээс дээш), м
                                                                                           Усны нөөц экологи - IV




         Hэц – голын эцсийн өндөржилт, м
                                          эх   эц       .   .
Харин голын дундаж хэвгий нь iдунд =                =           = 0.003

Үүнд: L – голын нийт урт, км

“Тооцоонд Google Earth ашиглав”


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                     13
                                                                                            
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                  ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                           Дипломын төсөл

Голын урсацын модулийг дараах томъёогоор тодорхойлно.

Mo = a + b · Hдc, л/с км2

Үүнд: а, b, c – физик газар зүйн онцлогийг тусгасан параметр,

Hд – ус хураах талбайн дунджилсан өндөр, Hд = 1013.51м

Дээрхи хамаарлаар “Монгол орны Уур амьсгал, гадаргын усны нөөцийн атлас” – аас авбал
Шаргын гол нь Урсац, Ус хураах талбайн дундаж өндрийн хамаарлын III – р мужид
хамрагдах ба урсацын олон жилийн дундаж модуль Mo = 1.0 л/с км2, олон жилийн
урсацын давхраа hо = 25 мм, хувьслын коэффициент нь Сv = 0.48 байна. Шаргын голын ус
хураах талбайг дунджаар F = 731 км2 гэж тооцоонд авлаа.

Гэхдээ урсацын модулийг тухайн ус хураах талбайд бүрэлдэх ус гадаргаар дамжин голын
усанд орж ирж байхад тооцоход тохиромжтой арга юм. Шаргын голын хувьд ууланд унах
хур тунадас хөрсөнд шингэн улмаар грунтээр дамжин замдаа алдагдан голын усанд
нийлнэ. Өөрөөр хэлбэл Mo = 1.0л/с км2 гэж авах нь дутагдалтай ба энэ модулиас алдагдах
алдагдлыг тооцож авах нь тохиромжтой гэж зөвлөсөн. Урсацын модулын 5% алдагдана
гэж үзээд Мо = 0.95 л/с км2 гэж авъя.

Хувьслын коэффициентийг Монгол алтайн нуруудын голуудад дараах байдлаар
                                        .
тодрхойлно. Cv =       =    .   =           .     = 0.485
                                    .

Үүнд: А, n – газарзүйн ландшафтын параметрүүд, (үүнийг ус хураах талбайгаас F = 731
км2 хамааруулан “Монгол орны гадаргын ус” номны хуудас – 22, хүснэгт 2.9 – ээс А = 0.48
гэж авлаа.)

М – урсацын модуль, М = Mo = 0.95 л/с км2

Урсацын олон жилийн дундаж норм нь Qo = Mo · F · 10-3 = 0.95 · 731 · 10-3 = 0.694 м3/с

Урсацын олон жилийн дундаж эзлэхүүн нь Wo = Qo · T = Qo · 365 · 86400 = 0.694 · 365 ·
86400 = 21885984 м3/жил = 21.88 сая.м3/жил

Урсацын эзлэхүүнийг гол мөрний олон жилийн дундаж урсацын давхрааг ашиглан олбол

Wo = ho · F · 103 = 25 · 731 · 103 = 18275000 м3/жил = 18.27 сая.м3/жил байна.
                                                                                                              Усны нөөц экологи - IV




Шаргын голын хувьд хэм тэгш бусын коэффициент Cs = 3 · Cv = 3 · 0.48 = 1.44 гэж авч
хангамжийн муруйн ординатыг байгуулъя.

Хангамж, Р%      1          3               10        20      50      75      85    90        97      99
Фр               3.2        2.3             1.3       0.7     -0.2    -0.76   -0.99 -1.1      -1.2    -1.4
Кр = Фр·Сv + 1   2.536      2.104           1.624     1.336   0.904   0.635   0.525   0.472   0.424   0.328



A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                        14
                                                                                                               
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                             ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                      Дипломын төсөл

Qp = Qo·Kp     1.854 1.538 1.187 0.977 0.661 0.464 0.384 0.345 0.310                      0.240
Хүснэгтэнд Фр – ийг 75%, 85% - ийн хангамжтай хүснэгтээс авав.

Үүнд: Р – хангамж, %

       Фр – фостерийн коэффициент

       Кр – модулийн коэффициент

Шаргын голын жилийн урсацын тооцоот үзүүлэлтүүд

Гол         Ус      Дундаж Хувьслын    Хэм     Зарцуулга, м3/с
            хураах урсац,   коэф, Сv   тэгш    Урсацын эзлэхүүн, сая.м3/жил
                        3
            талбай, Q, м /с            бусын
            F, км2                     коэф,
                                       Сs
Хангамжууд, Р (%)                              P =1%       P     P     P     P
                                                           =10% =50% =75% =85%
Шарга 731        0.694       0.48         1.44     1.854   1.187 0.661 0.464 0.384
                                                   58.47   37.43 20.84 14.63 12.11
Тайлбар: Хүснэгтэнд дээр бодсон хангамжид харгалзах зарцуулгыг авах ба урсацын
эзлэхүүнийг Wo = Qo · 365 · 86400, (сая.м3/жил) гэж бодно.

1.4.5 Жилийн доторхи урсацын хувиарлалт
Шаргын голын хувьд хаврын шар усны үер болон зуны хур борооны үертэй үед л урсац нь
нэмэгдэг. Өөрөөр хэлбэл грунтын усаар тэжээгддэг учир харьцангуй тогтмол урсацтай
байна. Иймд жилийндоторхи урсацын хувиарлалтыг татруу устай жилийн урсацаар
тооцоо хийх нь зүйтэй. Дээрх хангамжийн тооцооноос 75%, 85% - ийн хангамжтай
урсацыг авч Монгол орны уур амьсгалын атласаас урсацын хувиарлалтын хувийг авч
тооцоог хийлээ.

д/д   Сар         Хувь, %    75% - ийн хангамжтай    85% - ийн хангамжтай Тайлбар
                             Q, м3/с    W,           Q, м3/с     W,
                                        сая.м3/жил               сая.м3/жил
                                                                                               дараах
                                                                              томъёог ашиглав. Q =
                                                                              Жилийн дундаж урсацыг




1     VI          15.07      0.84       26.47        0.69        21.91
2     V           15.07      0.84       26.47        0.69        21.91
3     VI          7.19       0.40       12.63        0.33        10.45
4     VII         18.09      1.01       31.77        0.83        26.29
                                                                                                          Усны нөөц экологи - IV




5     VIII        13.52      0.75       23.74        0.62        19.64
6     IX          8.64       0.48       15.17        0.40        12.55
                                                                              хувиарлахдаа




7     X           5.87       0.33       10.31        0.27        8.53
8     XI          3.72       0.21       6.54         0.17        5.41
                                                                                                    · %




9     XII         2.65       0.15       4.65         0.12        3.85
                                                                                                    ·




10    I           3.39       0.19       5.95         0.16        4.92



A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                    15
                                                                                                           
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                     ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                              Дипломын төсөл

11 II           3.39          0.19       5.95                   0.16                  4.92
12 III          3.39          0.19       5.95                   0.16                  4.92
Нийт            100           0.464      175.59                 0.384                 145.32


1.4.6 Хамгийн их урсацын тооцоо
Шаргын голын хувьд алсын уулнаас үерийн ус орж ирдэггүй гэж судалгаанд бичигдсэн
боловч нутгын хүмүүсийн яриагаар асар их ус орж ирдэг гэсэн байна. Гэвч сайн
судлагдаагүй учир хамгийн их урсацыг Шаргын голын ус хураах талбайгаар бодъё.
                                                                          .
Шар усны үерийн хамгийн их урсацыг Qүе1% =        %
                                                      .    ·F=                .       · 731 = 54.3 м3/с

                                                          В %                     .
Хур борооны үерийн хамгийн их урсацыг Qхур1% =                  .   ·F=                .    · 731 = 10.45 м3/с

Байна. Үүнд А1%, В1% нь шар усны ба хур борооны үерийн 1% - ийн хангамжтай үеийн
урсацыг тооцох томъёоны хэмжигдэхүүнүүд. Үүнийг “Монгол орны уур амьсгал,
гадаргын усны нөөцийн атлас” – аас авав. Өмнө хийгдсэн судалгааны дүгнэлтүүд
ихэнхдээ тухайн гол хаварт үерлэдэггүй гэсэн байгаа учир хамгийн их урсацыг хур
борооны үертэй үед буюу Qхур1% =10.45 м3/с гэж авъя.

1.4.7 Голын усны түвшин
Тухайн створт тохиох янз бүрийн зарцуулгад хамаарах голын усны түвшинг Шезийн
аргачлалаар тооцож график аргаар гүйцэтгэж Q = f(H) – н хамааралын муруйгаас авсан
болно. Голын усны зарцуулгыг Q = w · v, м3/с

Үүнд: v = C· √R · i - урсгалын хурд, Үүнийг Шезийн томъёо гэнэ.

      С – Шезийн коэффициент, С = + 17.72 · lgR (Агроскины томъёо),

      i – голын гулдиралын дундаж хэвгий

      R – гидравликын радиус

      n – барзгарын коэффициент, n = 0.025 – 0.030

Тооцоонд голын эхээс 22 км – т орших хөндлүүрт хийсэн 1958 оны судалгааг ашиглая.
                                                                                                                 Усны нөөц экологи - IV




1958онд хэмжсэн голын гидравликын үзүүлэлтүүд

Хэмжил Хэмжил Голы Q,              w,   В, м   Хурд, v, м/с             Гүн, h, м            Голын    Хэвгий,
т хийсэн т хийсэн н гүн, м3/с      м3                                                        нөхцө    i
                                               дунд         max         дун           max
хөндлүү сар       h                                                                          л
                                                                        д
р


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                           16
                                                                                                                  
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                         Дипломын төсөл

Усан         10/X         18         0.72       1.7   7.3   0.40   0.57   0.24 0.3                  0.0005
сангийн                              0          6     5     9      7                                3
хөндлүү
р
Голын        11/X         18         0.91       2.0   8.0   0.45   0.62   0.25 0.3                  0.0009
эхээс                                3          3                  9           1
22км
Усан         22/X         18         0.72       1.6   8.4   0.43   0.56   0.5    0.6                0.0005
сангийн                              6          9                                8                  3
хөндлүү
р
Голын        30/IV        18         1.0        2.1   8.7   0.47   0.66   0.24 0.4                  0.0009
эхээс                                           3                              5
22км
Дээрхи хэмжилтээс голын хөндлөн огтлолын талбай ба дүүргэлтийн гүнийг ашиглан Q =
f(h) – ын хамаарлын графикыг байгуулая.
                                            .
Гидравликын радиусыг R =               =        = 0.125 м гэж олоод улмаар Шезийн коэффициентыг
олбол C = + 17.72 · lgR =              + 17.72 · lg0.125 = 23.997 болж байна.
                                 .

Иймд хурдыг тодорхойлбол v = C· √R · i = 23.997 · √0.125 · 0.00053 = 0.19м/с

1.4.8 Хатуу урсац
Тооцоонд усны булингарыг ρ = 25 гр/м3 гэж авна. Жилийн дундаж хагшаасны урсацыг
модулын картын аргаар тооцоолъё.
      ρ ·       · .
Rо=         =           = 0.01827 кг/с

Хагшаасны эзлэхүүн жинг γ = 1.0 тн/м3 хөвмөл хагшаасны хэмжэээний 20% - иар ёроолын
хагшаасны хэмжээг тодорхойлов.

Жилд өнгөрөх хатуу урсацын хэмжээ

Олон                  Хөвмөл      Хагшаасны жилийн урсац                  Жилийн          Хатуу
жилийн                хагшаасны                                           нийлбэр,        урсацын
дундаж                олон жилийн                                         тн/жил          дундаж
                                  Хөвмөл        Ёроолын
зарцуулга,            дундаж, Ro,                                                         эзлэхүүн, м3
                                  хагшаас,      хагшаас,
Qo, м3/с              кг/с
                                                                                                             Усны нөөц экологи - IV



                                  тн/жил        тн/жил
а                     б           в             г                         д               е
                                             6
-                     -           б(31.5 · 10 ) в · 0.2                   в+г             д · 1.2
0.694                 0.01827     2.6           0.52                      3.12            3.745




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                       17
                                                                                                              
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                              ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                       Дипломын төсөл




1.5 Усан сан, урсац тохируулгын тооцоо
Аливаа усны эх үүсвэрээс усыг авахдаа инженерийн хийцтэй барилга байгууламж барьж
ашигладаг. Үүнийг барихын тулд тухайн эх үүсвэрээс хамаарсан тооцоо, судалгааг хийнэ.
Голын хувьд усыг авч ашиглахдаа түүний олон жилийн дундаж урсацын норм дээр
үндэслэн хэдий хэмжээны ус авах, хэрэглээнээс шалтгаалж ямар барилга байгууламж
ашиглаж болох вэ гэдгийг тооцоолдог. Хэрэв голын урсац бага ба хэрэглээ их бол урсац
тохируулгын тооцоо хийнэ. Бидны хувьд Шаргын голын урсац төдийлөн их биш учир
урсац тохируулгын тооцоог хийж, нөөцийг ашиглан хэрэглэх усны хэмжээг гаргая.

Тухайн боомт барих хөндлүүрээс топографийн өгөгдөл болох газрын гадаргын тэмдэгтээс
хамаараад усан сан байгуулбал түүний усан мандлын талбай хэд байх вэ гэдгийг тооцоолж
авна. Энэ нь усан сангийн характеристик болон усан сангийн хөдлөшгүй эзлэхүүнийг
тодорхойлох үндсэн өгөгдөл юм.

   1. Усан сангийн топографийн өгөгдөл

Газрын             гадаргын Усан мандлын талбай, км2     Усан сангийн түвшин, м
өндөржилт, м
1020                         0.00478                     0
1020.5                       0.004908                    0.5
1021                         0.01122                     1.0
1021.5                       0.1478                      1.5
1022                         0.1738                      2.0
1022.5                       0.27703                     2.5
1023                         0.3269                      3.0
1023.5                       0.41089                     3.5
1024                         0.516102                    4.0
1024.5                       0.61166                     4.5
1025                         0.799657                    5.0
1026                         1.169336                    6.0
1027                         1.579567                    7.0
1028                         1.917726                    7.5
   2. Усан сангийн створ дахь усны булингар ρ = 25 гр/м3
                                                                                        Усны нөөц экологи - IV




   3. Хагшаасны эзлэхүүн γ = 1.0 тн/м3
   4. Усан сангийн ёроолын гидрогеологийн нөхцөл муу (зарим газраа элсэрхэг, дов
       сондуултай, намагжсан нугын шаварлаг хөрстэй)
   5. Тунадасны хувьсалтын ба хэм тэгшгүйн коэффициент Cv = 0.48, Cs = 1.44,
   6. Тунадсаны тооцоот хангамж P = 75%



A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                  18
                                                                                         
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                    ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                             Дипломын төсөл

Эдгээр үндсэн өгөгдөлүүдийг ашиглан тооцоог хийе.



1.5.1 Усан сангийн топографийн ба эзлэхүүний характеристик байгуулах
Усны аж ахуйн тооцоог хийхэд хоорондоо                    холбоо   бүхий    усан   сангийн
хэмжигдэхүүнүүдийг мэдэх шаардлага гардаг. Үүнд:

   -    Топографийн характеристик
   -    Эзлэхүүний характеристик

Топографийн характеристик нь тэгш өнцөгт координатын систем дээр ординатын дагуу
усан сангийн мандлын тэмдэгтийг авч, авцисс тэнхлэгийн дагуу гүнээс хамаарах H = f(w),
H = f(V), H = f(hcp), H = f(L) гэх функцуудын тоон утгыг авч байгуулсан график юм.

Эзлэхүүний характеристик нь мөн тэгш өнцөгт координатын системд ординатын дагуу V
= f(w), V = f(H), V = f(hcp), V = f(L) гэсэн функцуудыг, ординатын дагуу эзлэхүүний утгыг
авч байгуулсан графикыг хэлнэ.

Эзлэхүүний ба топографийн характеристикийн тооцоог хүснэгтээр хийх ба тооцоонд
дараах томъёог ашиглана.

Тусгаар эзлэхүүний үе ∆V =          · ∆H = wcp · ∆H ; сая.м3

Үүнд: wi – мандлын талбай, км2

        wi-1 – өмнөх гүний мандлын талбай, км2

        ∆H - үеийн өндөр, м

Нийт эзлэхүүнийг Vнийт = ∑    ∆    ; сая.м3

Усан сангийн латериал хэмжүүрийг Lw =              =1-         ;

Үүнд:      – Н түвшинд харгалзах мандлын талбай, км2

             – (Н-2) түвшинд хараглзах мандлын талбай, км2
                                                                                             Усны нөөц экологи - IV




Усан сангийн дундаж өндөрийг hcp =       ;м

Үүнд:     - Н түвшинд харгалзах эзлэхүүн, сая.м3

           - Н түвшинд харгалзах мандлын талбай, км2

Усан сангийн захын 2м хүртэлх гүнтэй хэсгийн талбайг литориалийн талбай гэнэ.


A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                       19
                                                                                              
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                  ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                           Дипломын төсөл

wli = wHi – wH-2 ; км2



Топографийн ба эзлэхүүний характеристик байгуулах

д/д        Усны    Гадаргын   Усан сангийн ∆H, м         Усан сангийн hд, м    Литораль
           түвшин, өндөржилт, мандлын                    эзлэхүүн,
           Н, м    м          талбай, w, км2             сая.м3
                              wн      wcp                  ∆V   Vнийт          wli    Lw
1          2       3          4       5      6           7      8     9        10     11
1          0.0                   0.0000   0.0025   0.0   0.00   0.00           0.00   0.00
2          0.5                   0.0049   0.0081   0.5   0.00   0.00    0.25   0.00   1.00
3          1.0                   0.0112   0.0795   0.5   0.00   0.01    0.47   0.01   0.56
4          1.5                   0.1478   0.1608   0.5   0.04   0.05    0.30   0.14   0.92
5          2.0                   0.1738   0.2254   0.5   0.08   0.13    0.72   0.03   0.15
6          2.5                   0.2770   0.3020   0.5   0.11   0.24    0.86   0.10   0.37
7          3.0                   0.3269   0.3689   0.5   0.15   0.39    1.19   0.05   0.15
8          3.5                   0.4109   0.4635   0.5   0.18   0.57    1.40   0.08   0.20
9          4.0                   0.5161   0.5639   0.5   0.23   0.81    1.56   0.11   0.20
10         4.5                   0.6117   0.7057   0.5   0.28   1.09    1.78   0.10   0.16
11         5.0                   0.7997   0.8921   0.5   0.35   1.44    1.80   0.19   0.24
12         5.5                   0.9845   1.0769   0.5   0.45   1.89    1.92   0.18   0.19
13         6.0                   1.1693   1.2719   0.5   0.54   2.42    2.07   0.18   0.16
14         6.5                   1.3745   1.4770   0.5   0.64   3.06    2.23   0.21   0.15
15         7.0                   1.5796   1.6641   0.5   0.74   3.80    2.41   0.21   0.13
16         7.5                   1.7486   1.8332   0.5   0.83   4.63    2.65   0.17   0.10
17         8.0                   1.9177   1.9796   0.5   0.92   5.55    2.89   0.17   0.09
18         8.5                   2.0415   2.1035   0.5   0.99   6.54    3.20   0.12   0.06
19         9.0                   2.1654   2.3236   0.5   1.05   7.59    3.50   0.12   0.06
20         9.5                   2.4819   2.6402   0.5   1.16   8.75    3.53   0.32   0.13
21         10.0                  2.7984            0.5   1.32   10.07   3.60   0.32   0.11
Тайлбар: - тооцоог дээр дурьдсан томъёогоор хийнэ.

      -   Боомтын өмнөх үеийн усны гүнийг hi = Hi - Ho; м (Ho – усан сангийн ёроолын
          тэмдэгт)
      -   Усны түвшний ялгаварыг ∆H = Hi+1 - Hi ; м
      -   Усны түвшний хоорондох үе давхаргын эзлэхүүнийг wcp суурьтай, ∆H өндөртэй
          призмийн эзлэхүүнээр тодорхойлно.
      -   Латериальхэмжүүр ямагт 1 ба түүнээс бага байх ёстойг анхаарах хэрэгтэй.
                                                                                             Усны нөөц экологи - IV




      -   2, 4, 8, 9, 11 гэсэн багануудаар Топографикийн болон Эзлэхүүний характеристикыг
          байгуулна.

1.5.2 Усан сангийн хөдлөшгүй эзлэхүүн тодорхойлох




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                       20
                                                                                              
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                              ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                       Дипломын төсөл

Усан санд байнга байх эзлэхүүнийг хөдлөшгүй эзлэхүүн гэнэ. Энэ эзлэхүүн нь
ашиглалтын үед болон хэвгийн нөхцөлд дундрахгүй урсац тохируулгын явцад
оролцдоггүй эзлэхүүн байна. Хөдлөшгүй эзлэхүүн болон түүнд харгалзах түвшинг хэд
хэдэн нөхцөлийг харгалзан тогтооно. Үүнд:

     -        Усан сан лай тунах нөхцөл
     -        Ариун цэвэр техникийн шаардлага
     -        Усны эрчим хүч усжуулалт
     -        Загасны аж ахуй ба хөлөг онгоц явах нөхцөл

Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг усан санд лай тунах нөхцөл, ариун цэвэр, техник болон усны
чанарын шаардлагаар голчлон тодорхойлно. Ариун цэвэр техникийн нөхцөлөөр
хөдлөшгүй эзлэхүүнийг тодорхойлоход усан сангийн усны дундаж гүн 2.5 м – ээс ихгүй
байх ёстой. Иймд hдунд = 2.5 м байхад гүний гүний муруй дээр усны түвшинг тодорхойлох
ба эзлэхүүн гүний хамаарлын муруйгаар V = f(H) хөдлөшгүй эзлэхүүний хэмжээг
тогтооно.

Усан сангийн усны чанар хангалттай байх нөхцөл нь хамгийн бага түвшинд харгалзах
литориал хэмжүүр нь 0.25 – 0.35 байна. L = f(H) муруйг ашиглан энэ муруйг огтолсон
шулууныг L = 0.35 – аас татаж, өөрөөр хэлбэл литориал хэмжүүр нь 0.35 ба түүнээс
багасах шинж чанартай муруй цэгүүдийг сонгон авна. L = 0.35 – аас их болох нь ариун
цэвэрийн шаардлагыг хангахгүй гэж үзнэ. Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг олсоны дараа
эзлэхүүний характеристикээс харгалзах түвшинг хэмжиж авна.

Топографийн болон эзлэхүүний характеристикээс L = 0.35 гэсэн шугам татаж авсан
хөдөлшгүй эзлэхүүний хувилбар ба харгалзах түвшинг авбал:

     -        Vхэ = 0.0922 сая.м3, H = 1.79 м
     -        Vхэ = 0.268 сая.м3, H = 2.605 м

Үүн дээр усан санд лай тунах, хөдлөшгүй хагшаасаар дүүрэх хугацааг тодорхойлж нэмэлт
нөхцөл болгон авна.

Хэрэглэгчдэд өгөх усыг хэвийн нөхцөлөөр хангаж байх нөхцөлд усан сангийн хөдлөшгүй
эдлэхүүн хагшаасаар дүүрэх хугацааг усан сангийн ажиллах хугацаа гэнэ.
         хэ
T=             ; жил
                                                                                        Усны нөөц экологи - IV



         хаг


Үүнд: Wхаг – хагшаасны эзлэхүүн (жилд тунах)

Усан санд тунах хагшаасны жилийн дундаж эзлэхүүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно.
               ·
Wхаг =             · 10   · 1          1        ; м3/жил



A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                  21
                                                                                         
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                    ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                             Дипломын төсөл

Үүнд:     – булингар,       = 25 гр/м3

         W – жилийн урсац, м3/жил

          - хагшаасны эзлэхүүн, тн/м3

         m – тунасан хагшаасанд байх ёроолын лаг, 0.01 – 0.02

         е – хагшаасанд байх органик хольцын эзлэх хувь, 0.1 – 0.2

           - ус ихтэй үед усан сангаас доод хашицруу хаягдах умбуур хагшаас, 0.3 – 0.4
байна.
                                                                           ·
Эдгээрийг орлуулбал жилд тунах хагшаасны хэмжээ нь W =                            · 10 , м3/жил

Шаргын голын хувьд хагшаас багатай үерлэх эь бага байдаг учир жилд тунах хагшаасны
хэмжээ бага байна. Тооцоог дараах байдлаар хийж хөдлөшгүй эзлэхүүнийг сонгох нэг
нөхцөлийг гарган авна.

Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг урсацын ба хэрэглээний эзлэхүүнийг ашиглан лай тунах
нөхцөлөөр тодорхойлох: Энэ нь тухайн хэрэглээ болон голын урсацаас хамааруулан
хөдлөшгүй эзлэхүүнийг сонгох нөхцөлийг гарган авах арга юм. Ус хэрэглээний хувьд
тооцоолсон зүйл байхгүй ба ус хэрэглээг тооцоход тухайн голд урсац тохируулга хийхэд
хичнээн хэмжээний ус цуглуулах боломжтойгоос хамаатай байна.

Урсацын эзлэхүүнийг Wo = Q · T; сая.м3

Хэрэглээний эзлэхүүнийг Vi = q · T; сая.м3

Энд: Т – сарын секунд, сарын секунд

Q – голын урсац, м3/с

q – хэрэглээ, м3/с

Хэрэглээг усалгааны горим ба гидромодулийн графикаас тодорхойлно. Үүний тулд
усалгаа эхлэх 4 р сараас эхлэн гидромодулийн ординатыг авч тариалах нийт талбайгаар
үржижи хэрэглээг тодорхойлно. Зохицуулагдаагүй гидромодулийн дундаж ординатыг авч
Q = q · F = 0.4 · 1000 = 400л/с = 0.4 м3/с. Талбайн хэмжээг урьдчилан өгч дараа нь
                                                                                                                 Усны нөөц экологи - IV




нарийвчлан тогтооно.

Сар             1       2       3        4      5      6     7      8      9        10     11     12     Жил
Сарын
секунд, 106Т
                                                                                                         0.464
                0.19

                        0.19

                                0.19

                                         0.84

                                                0.84




                                                             1.01

                                                                    0.75

                                                                           0.48

                                                                                    0.33

                                                                                           0.21

                                                                                                  0.15
                                                       0.4




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                           22
                                                                                                                  
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                                                           ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                                                                    Дипломын төсөл

Урсацын
зарцуулга,




                                                                                                                                 31.52
                     2.68




                                                2.68

                                                         2.59

                                                                 2.68

                                                                        2.59

                                                                                   2.68

                                                                                            2.68

                                                                                                   2.59

                                                                                                           2.68

                                                                                                                  2.59

                                                                                                                          2.68
                             2.4
Q, м3/с

Урсацын




                                                                                                                                 31.984
эзлэхүүн,            0.51

                             0.46

                                                0.51

                                                         2.18

                                                                 2.25

                                                                        1.04

                                                                                   2.71

                                                                                            2.01

                                                                                                   1.24

                                                                                                           0.88

                                                                                                                  0.54

                                                                                                                          0.4
Wo, сая.м3

Хэрэглээ, q,
м3/с


                                                         0.4

                                                                 0.4

                                                                        0.4

                                                                                   0.4

                                                                                            0.4

                                                                                                   0.4

                                                                                                           0.4




                                                                                                                                 0.4
Хэрэглээний
эзлэхүүн,
                                                         1.04

                                                                 1.07

                                                                        1.04

                                                                                   1.07

                                                                                            1.07

                                                                                                   1.04

                                                                                                           1.07




                                                                                                                                 7.4
Vi, сая.м3



                                                                         ρ·W                                        ρ·W
Лагших эзлэхүүнийг тодорхойлох Vлаг =                                          · 1          φ · 1         α ·T =          · 1      φ ·
                                                                         γ·                                         γ·
1−α·T =

φ - хагшаасны төрлөөс хамаарах коэффициент, хагшаасны төрөл элсэрхэг байвал φ = 0.3,
хагшаасны төрөл хүнд шаварлаг байвал φ = 0.35 байна.
                                                                        . ·         . · .
α – урсацын ашиглалтын коэффициент, α =                                        =            = 0.255
                                                                                      .

олсон лагших эзлэхүүн нь хөдлөшгүй эзлэхүүнээс бага байх ёстой. Иймд хөдлөшгүй
эзлэхүүнийг

   -     Vхэ Vлаг
   -     Lw 0.35
   -     hcp 2.5
   -     Wхаг · T Vхэ гэсэн үзүүлэлтээр сонгон авна.
          ·                         ·       .
Wхаг =        · 10          ==                         · 10     = 0.0007996 м3/жил байхад хөдлөшгүй эзлэхүүн нь Vхэ
                                        .
= Wхаг · T = 0.0007996 · 50 = 0.03998 сая.м3 байна. Усан сангийн ашиглагдах доод хугацаа
нь Т = 50 жил байна. Дээрхи нөхцөлүүдээс үндэслэн хөдлөшгүй эзлэхүүнийг Vхэ = 0.0922
                                                                                                                                          Усны нөөц экологи - IV




сая.м3 гэж авав. Хөдлөшгүй эзлэхүүний түвшин H = 1.79 м байна.




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                                                                    23
                                                                                                                                           
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                              ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                       Дипломын төсөл

1.5.3 Усан сангийн алдагдлын тооцоо
Байгаль цаг уурын нөхцөлөөс хамаарч газар орон бүрт ууршилт байх ба усны их ба бага
эргэлтийн хуулиар газрын гадарга ба усны мандлаас уурших ууршилтын хэмжээ өөр
байна. Мөн хөрсний нөхцөл инженергеологийн нөхцөлөөс хамаарч газрын гадарга руу
шүүрэлтэнд ус алдагдана. эдгээрийг судалж тооцоолох нь усны нөөц ашиглалт, усны
алдагдлыг хянах боломжийг олгоно.




Зураг 1.4 Усан сангийн усны алдагдлын төрөл



Усан сангаас алдагдах усны алдагдал нь А = Ш + En; мм

Үүнд: А – нийт алдагдах алдагдал, мм

      Ш – шүүрэлтийн алдагдал, мм

      En – нэмэлт ууршилтанд алдагдах алдагдал, мм

Ш буюу Шүүрэлтийн алдагдлыг усан санг төсөллөу байгаа инженер геологийн нөхцөлөөс
хамааруулж авна. Бидний хувьд зарим газраа элсэрхэг, шавранцартай учир инженер
геологийн нөхцөл муу ангилалд орно. Мууд 90 мм/сар байна.

En буюу нэмэлт ууршилтанд алдагдах ууршилтын алдагдлыг En = Ey – Ex ; мм гэж
тодорхойлно. Үүнд: Ey – усан сангаас уурших ууршилт, мм

      Ex – хуурай газраас уурших ууршилт, мм ба Ex = Xy – У гэж тодорхойлно.
                                                                                      Усны нөөц экологи - IV




      Xy – усан санд унах хур тунадас, мм

      У – усанд автагдах газраас урсан ирэх урсац, мм

Тооцоог ойролцоогоор хийх үед ууршилтын алдагдлыг En = Ey – Ху гэж олно.




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                24
                                                                                       
Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын                                                 ГУББ
“Арван дөрөвт” услалтын систем                                          Дипломын төсөл

Жил улиралын тохируулгатай усан сангийн тооцоонд нэмэлт ууршилтын алдагдлыг
дараах томъёогоор тодорхойлно. En = EyР% – ХР% гэ тооцно.

Үүнд: EyР% - усан сангаас уурших Р хангамжтай ууршилтын үе, мм

       ХР% - тооцоот Р хангамжтай үеийн тунадасны үе, мм

Дээрхи томъёог тооцоот хангамжтай үеийн томъёонд оруулан тооцвол Ey = K100 · Eo.
Үүнийг жижиг усан сан тооцоолох аргачлалаар тооцно.

Ey = E20 · K1 · K2 · K3 ; мм

Үүнд: E20 – 20 м2 талбайтай усан сангаас уурших олон жилийн дундаж ууршилт, мм

       K1 – усан сангийн гүнээс хамаарах коэффициент

       K2 – усан сангийн хамгаалагдсан байдлын коэффициент

       K3 – усан сангийн талбайг харгалзан засвар оруулах коэффициент

Ашиглалтын материал байхгүй тохиолдолд Е20 – ийг ижил шугамын картаар тодорхойлно.

Усан сангийн гүний зарцуулгын коэффициент тодорхойлох хүснэгт (K1)

Усан          Усан сангийн гүн, м
сангийн       2           5           10            15          20             25
байршил
Тайга         2
Ойт хээр      1.0              0.98   0.96          0.95        0.94           0.92
Хээрийн       1.0              0.96   0.95          0.94        0.93           0.93
бүс
Говь      –   1.0              1.0    0.99          0.98        0.98           0.97
хагас цөл
Цөлийн        1.0              1.0    1.0           1.0         1.0            1.0
бүс


Усан сангийн хамгаалагдсан байдлын коэффициент авах хүснэгт (K2)

hx/D     0.01     0.03    0.05    0.07       0.1         0.2   0.3      0.4          0.5
K2       0.96     0.89    0.84    0.8        0.76        0.7   0.64     0.57         0.57
                                                                                            Усны нөөц экологи - IV




hx – хамгаалалтын дундаж өндөр, м

D – хамгаалалтын лунлаж урт, м байх ба hx/D = 0.01 буюу бараг 0 байна гэж үзэж болно.




A.WE07D426 Б. Аюурзана                                                                      25
                                                                                             
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл
Услалтын системийн төсөл

Contenu connexe

Tendances

салхи ба агаарын даралт 4
салхи ба агаарын даралт 4салхи ба агаарын даралт 4
салхи ба агаарын даралт 4Ganbat Narantsetseg
 
Газарзүйн зургийн масштаб
Газарзүйн зургийн масштабГазарзүйн зургийн масштаб
Газарзүйн зургийн масштабNaraa Naranhvv
 
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptx
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptxГазарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptx
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptxEnkh Tseba
 
ареалийн арга түүнийг ашиглах
ареалийн арга түүнийг ашиглахареалийн арга түүнийг ашиглах
ареалийн арга түүнийг ашиглахEnkhuush Erdene-ochir
 
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptx
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptxГазарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptx
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptxEnkh Tseba
 
Монгол орны байгалийн бүс
Монгол орны байгалийн бүс Монгол орны байгалийн бүс
Монгол орны байгалийн бүс purewdorjoo
 
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаа
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаамонгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаа
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмааkhandmaa79
 
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварДэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварBaterdene Tserendash
 
агаарын даралт ба салхи
агаарын даралт ба салхиагаарын даралт ба салхи
агаарын даралт ба салхиSodbilegt Sodbilegt
 
монголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүймонголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүйbatsuuri
 
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргууд
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргуудГеоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргууд
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргуудKherlen Shinebayar
 
Бие даалтын стандарт
Бие даалтын стандартБие даалтын стандарт
Бие даалтын стандартAdilbishiin Gelegjamts
 
газарзүйн зураг
газарзүйн зураггазарзүйн зураг
газарзүйн зурагshine shine
 

Tendances (20)

салхи ба агаарын даралт 4
салхи ба агаарын даралт 4салхи ба агаарын даралт 4
салхи ба агаарын даралт 4
 
нарны цацраг 2
нарны цацраг 2нарны цацраг 2
нарны цацраг 2
 
Газарзүйн зургийн масштаб
Газарзүйн зургийн масштабГазарзүйн зургийн масштаб
Газарзүйн зургийн масштаб
 
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptx
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptxГазарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptx
Газарзүй 8 Монгол орны хөрс.pptx
 
ареалийн арга түүнийг ашиглах
ареалийн арга түүнийг ашиглахареалийн арга түүнийг ашиглах
ареалийн арга түүнийг ашиглах
 
газар доорх ус
газар доорх усгазар доорх ус
газар доорх ус
 
хамгийн
хамгийнхамгийн
хамгийн
 
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptx
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptxГазарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptx
Газарзүй 11 Дэлхийн аж үйлдвэр.pptx
 
Монгол орны байгалийн бүс
Монгол орны байгалийн бүс Монгол орны байгалийн бүс
Монгол орны байгалийн бүс
 
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаа
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаамонгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаа
монгол орны гадаргын ус, гол мөрд 8р анги хандмаа
 
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварДэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
 
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р ангихүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
 
агаарын даралт ба салхи
агаарын даралт ба салхиагаарын даралт ба салхи
агаарын даралт ба салхи
 
монголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүймонголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүй
 
ёс суртахуун
ёс суртахуунёс суртахуун
ёс суртахуун
 
мөстлөг 8
мөстлөг 8мөстлөг 8
мөстлөг 8
 
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргууд
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргуудГеоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргууд
Геоэкологийн орчин үеийн судалгааны аргууд
 
Бие даалтын стандарт
Бие даалтын стандартБие даалтын стандарт
Бие даалтын стандарт
 
газарзүйн зураг
газарзүйн зураггазарзүйн зураг
газарзүйн зураг
 
Лекц 1
Лекц 1Лекц 1
Лекц 1
 

En vedette

En vedette (7)

Project Review ppt template
Project Review ppt templateProject Review ppt template
Project Review ppt template
 
төсөл
төсөлтөсөл
төсөл
 
төсөл 2017он
төсөл 2017онтөсөл 2017он
төсөл 2017он
 
Монгол ногоо төслийн жилийн тайлан 2016
Монгол ногоо төслийн жилийн тайлан 2016Монгол ногоо төслийн жилийн тайлан 2016
Монгол ногоо төслийн жилийн тайлан 2016
 
Lecture 3
Lecture 3Lecture 3
Lecture 3
 
2013.06.19 Таван толгой төсөл, Я. Батсуурь
2013.06.19 Таван толгой төсөл, Я. Батсуурь2013.06.19 Таван толгой төсөл, Я. Батсуурь
2013.06.19 Таван толгой төсөл, Я. Батсуурь
 
бизнесийн үнэлгээ
бизнесийн үнэлгээбизнесийн үнэлгээ
бизнесийн үнэлгээ
 

Plus de Nagaoka University of Technology (6)

English ayur
English ayurEnglish ayur
English ayur
 
Hydraulics modeling on Side-Channel spillway of Iven dam
Hydraulics modeling on Side-Channel spillway of Iven damHydraulics modeling on Side-Channel spillway of Iven dam
Hydraulics modeling on Side-Channel spillway of Iven dam
 
Dam design. Project of Selenge HPP
Dam design. Project of Selenge HPPDam design. Project of Selenge HPP
Dam design. Project of Selenge HPP
 
Technical writing
Technical writingTechnical writing
Technical writing
 
Барзгарын коэффициент
Барзгарын коэффициентБарзгарын коэффициент
Барзгарын коэффициент
 
Coefficient rougness
Coefficient rougnessCoefficient rougness
Coefficient rougness
 

Услалтын системийн төсөл

  • 1. Говь – Ал лтай аймгийн Шарга сум н мын ГУ УББ “Арван д дөрөвт” услал лтын систем Дипломын тө Д өсөл I БҮЛ ЛЭГ. Геологи, Байгал цаг у Г ль уурын н нөхцөл, хөрс – ус мелио орацийн тооцоо 1.1 Бай йгаль цаг уурын нө өхцөл 1.1.1 Ф Физик газар зүйн бай р йршил Арван дөөрөвт хэмээ газар нь Говь – Алтай аймгийн Шарга сум нутагт, шаргын го эх н мын овийн урд үзүү үрт, Цагаан нуураас зү тийш ор үүн ршино. Энэ газар нь га э азар зүйн байрлалын ххувьд Монгол алтайн нур рууны салб уулсын хөндийд г бар говийн шин нжийг тод илтгэх нам дор м газар баайрлах ба Геоморфологийн хувь услагдах талбай нь тэгшивтэ микроре Г ьд х эр ельеф багатай б бага зэргий налуутай газар байна Энэ орчм газар да йн а. мын алайн түвшиинээс дээш 3250 – 3300 f орчим бу ft уюу 990 – 1000 м орччимд өргөггдсөн байна Арван дө а. өрөвт нь Ш Шарга сумын төвөөс баруу урд зүгт 8.5 км – т, алтай хото 90км – т Улаанбаа ун оос т, атар хотоос 1091 км – т А Алтай хот – Бургастайн хилийн бо н оомтын олон улсын А1 н 1104 замын дэргэд оршшино. Газар зүйн солбилццолоор N42 , E95 - т байнна. Арван дө өрөвт Усны нөөц экологи - IV Зураг 1.1 Арвандөр 1. рөвтийн усл лалтын сист темийн байр зүйн зураг р г A.WE07D D426 Б. Аюур рзана 1  
  • 2. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.1.2 Уур амьсгалын нөхцөл Цаг уурын тодорхойлолтуудыг Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын цаг уурын станцын мэдээллээр авсан ба станц нь төслийн обьектоос 7.5 км – т оршино. Төслийн объект нь цаг уурын бүсчилэлээр Шаргын говийн нутаг дэвсгэрт хамрагдана. Шаргын говь орчмын нутаг дэвсгэрийн уур амьсгал нь зундаа халуун хуурай, хур тунадас багатай байдаг онцлогтой. Намар хур тунадас эрс багасдагийн улмаас харьцангуй чийг багасаж агаарын температур аажмаар буурна. Өвлийн улиралд хүйтний эрч удаан үргэлжлэх ба бага зэрэг цас орно. Хавар агаарын чийг багасаж, салхитай өдрийн тоо нэмэгдэж үе үе шороон шуурга болно. 1.1.3 Агаарын температур Олон жилийн дундаж агаарын температур нь +3.7 байх ба хамгийн хүйтэн сар болох 1 – р сард агаарын дундаж температур -22.4 , ажиглалтаар хамгийн их температур -42.5 гэж тэмдэглэгджээ. Хамгийн дулаан сар болох 7 – р сарын дундаж температур 24.2 , хамгийн их температур 43.4 болно. Хоногийн дундаж агаарын температур 0 - ийг хавар 15/III – нд намар 01/XI 2 нд дайрч өнгөрнө. Агаарын дундаж температур Станцын I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил нэр Шарга -22.4 -16.1 -2.3 7.9 16.3 23.2 22.4 22.2 16.3 5.1 -5.9 -18.7 4.15 Алтай -18.7 -16.6 -9.1 -0.6 6.9 12.7 13.9 12.7 6.3 -1.9 -10.6 -16.1 -1.7 Усны нөөц экологи - IV A.WE07D426 Б. Аюурзана 2  
  • 3. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 30 20 Температур, °C 10 0 Шарга  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Алтай ‐10 ‐20 ‐30 Сарууд График 1.1. Агаарын температурын жилийн явц Вегетацийн үеийн эхлэх хугацаа буюу 10 - ыг хавартаа дунджаар 25/VI – нд, намартаа дунджаар 10/X – нд тус тус дайран өнгөрнө. Хүйтрэхгүй үе жилд дунджаар 123 хоног үргэлжлэх ба сүүлийн болон эхний хүйтрэлт дунджаар 25/III ба 10/XI – нд тус тус ажиглагдана. Шаргын цаг уурын мэдээгээр +5 - аас дээш температуртай хоногийн дундаж температурын нийлбэр 3392.4 байна. Агаарын дундаж хамгийн бага температур Станцын I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил нэр Шарга -29.6 -27.7 -11.4 -3.4 6.5 12.4 15.6 13.2 8.6 -7.5 -14.2 -24.4 -5.15 Алтай -25.3 -23.1 -15.6 -6.9 -0.5 5.8 7.7 6.4 4.4 -7.5 -17.7 -23.0 -7.94 Агаарын дундаж хамгийн их температур Станцын I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил нэр Шарга -13.9 -9.4 8.0 14.7 23.4 26.2 30.2 29.2 23.8 14.5 -4.5 -10.1 11.00 Алтай -11.1 -8.9 -2.31 -6.2 12.2 18.5 18.9 18.3 12.7 5.2 -3.6 -3.6 5.2 Таримал ургамалын дулааны хангамжийг тодорхойлох зорилгоор 0 ; +5 ; +10 ; +15 - Усны нөөц экологи - IV д харгалзах хоногийн дундаж агаарын температурыг дараах хүснэгтэнд харуулав. Харуулын нэр Нийлбэр температур ( ) 0 +5 +10 +15 Шарга 3538.9 3392.4 3131.0 2812.3 A.WE07D426 Б. Аюурзана 3  
  • 4. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.1.4 Агаарын чийгшил Олон жилийн дундаж агаарын үнэмлэхүй чийгшил 4.5мб, үнэмлэхүй чийгшлийн бага утга нь 1-2р сард 0.7-0.9мб, 3-р сараас эхлэн 7-р сард 10.8мб болж өсөөд 8-р сард аажмаар , 9-р сараас эхлэн огцом буурна. Агаар дахь усны мөхлөгийн уян налархай шинж чанарын олон жилийн дундаж 4.5мб хүрнэ. Олон жилийн дундаж харьцангуй чийгшил 55% бөгөөд түүний хамгийн их утга өвөлд 76% хамгийн бага утга нь хаварт ажиглагдана. Харьцангуй чийгшлийн хоногийн явцын өөрчлөлтөөс өдөр 36-43%, шөнө 43-59% байна. Дутагдал чийшил жилд дунджаар 5.7мб , хүйтний улиралд 0.3 - 0.5 мб, хавар чийгшил эрс буурахаар нэмэгдэж IY-Y сард 6.7 - 9.3 мб, зуны YI-YII сард хамгийн их болж 12.6-12.7 мб – д хүрнэ. Дутагдал чийгшлийн хоногийн хамгийн их утга 13 цагт ажиглагддаг ба 7-р сард 18.6мб хүрнэ. Усны мөхлөгүүдийн агаарын найрлаганд оролцох жилийн дундаж утга 5.7 мб байдаг. Агаарын хамгийн бага харьцангуй чийгшил 5 – р сард 2 – 4% - иар буурдаг бол зундаа хур тунадас болон ууршилтаар агаарын харьцангуй чийгшил арай ихэсдэг. Агаарын сар жилийн дундаж харьцангуй чийгшил /%/ Станцын I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил нэр Шарга 76 72 58 44 40 49 72 54 47 53 61 71 58.0 Алтай 65 61 53 45 42 47 57 52 52 51 58 64 53.9 Сарын дундаж дутагдал чийгшил /мб/ Станцын V VI VII VIII IX X дундаж нэр Шарга 11.8 15.2 15.1 14.3 9.8 3.6 11.63 1.1.5 Салхи Олон жилийн дундаж салхины хурд 1.8м/с , салхины зонхилох чиглэл нь баруун хойноос болон ихэвчлэн шөнөдөө өмнө, IY-IX саруудад баруун хойноос болон баруун хойд зүгээс байна. Усны нөөц экологи - IV A.WE07D426 Б. Аюурзана 4  
  • 5. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.2 Хөрсний нөхцөл 1.2.1 Хөрсний температур Дулааны улиралд хөрсний гадаргад дунджаар 25.8 дулаан, үнэмлэхүй халуун 67.9 байдаг. Өвөл хаврын улиралд орох тунадас бага, цас хавар эрт хайлдаг учраас хөрсний чийгийн нөөцийг нэмэгдүүлж бараг чаддаггүй. Агаарын сарын дундаж температуртай харьцуулахад хөрсөн дээрх сарын дундаж температур нь өвөлд 0.4 -2 -ээс бага, зунд 3,3 -ээс их хэмжээтэй байдаг. Төслийн районд улирлын хөлдөлт 1.5-1.7м гүнд явагдана. Доорх хүснэгтэнд янз бүрийн гүнд хөрсний температурын 0 -т шилжих хөрсний температурын шилжилтийн цаг хугацааг үзүүлэв. Улирал Гүн (м) 0.4 0.8 1.2 1.6 2.4 Хавар-зун 04.IV 11.IV 20.IV 26.IV 10.V Намар өвлийн 08.XI 24.XI 12.IX 24.X 10.XI Хөрсний нийт чийгшиц хамгийн ихдээ дунджаар 200мм байна. Чийгшилийн итгэлцүүр нь 0.1 – 0.2 байна. 1.2.2 Инженер геологийн нөхцөл 1.2.2.1 Голоос ус авах хэсгийн инженер геологийн нөхцөл Голоос ус авахаар төлөвлөсөн орчмын инженер геологийн нөхцөл нь урдаасаа хойш сунаж тогтсон бага зэргийн хэвгий гадаргуутай 10м хүртэл гүнтэй үргэлжлэх делювийн хурдаснаас бүрдэх бөгөөд гадаргуу дээрээ ширэг, намаг үүсгэнэ. Энд хөрс-грунт шаварлаг бүтэцтэй, голынхоо ёроолоор хөвдөг элстэй тул аливаа барилга байгууламж барихад энэ нөхцөл байдлыг заавал тооцох шаарлагатай. Инженер геологийн нөхцөлийг 1958 онд хийсэн судалгааны дүгнэлтээр авах ба судалгааг 2 хөндлүүрт хийсэн байна. Геологийн ба боомтын судалгааны хөндлүүрт нийтдээ 5 шүрф, 5 цооног өрөмдөж судалгааг хийсэн байна. Эндээс үзэхэд гиологийн хөндлүүрт хойноосоо голын эрэглүү ургамалт үеийг дарж түрж орсон элсэн хурдас байх ба голын урд хэсэгт ургамалт үе маш нарийн ширхэгтэй элсэн үе дээр тогтсон байна. Грунтын усны түвшин гадаргаас доош 1.5 – 3.0 м – т шавранцар грунтэнд илрэх ба голын ёроолоос доош 4 – 5 м – т элсэрхэг грунт эхэлнэ. Боомтын судалгааны хөндлүүрт грунтын усны хэд хэдэн түвшин ажиглагдах ба газрын гадаргын өнгөн хэсэг ургамалт үеэс доош хөрс грунт нь нарийн ширхэгтэй элсэн үе, шавранцар ба элсэнцэр ээлжлэн тогтсон бүтэцтэй байна. Иймд барилга байгууламжийг Усны нөөц экологи - IV төсөллөхдөө буурийн ажлыг маш нарийн хийх шаардлагатай. Усан сан үүсэх буюу голын дагууд Цооног 3 – аас Шүрф 8 хүртэл хийсэн инженер геологийн зүсэлтээс харахад голын ёроолын хурдас нь шавранцар, зарим хэсэгтээ элсэн грунтээс тогтоно. Шүрф ба цооногын литологийн зураглалыг хавсаргав. A.WE07D426 Б. Аюурзана 5  
  • 6. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.2.2.2 Услалтын системийн талбайн инженер геологийн нөхцөл Услагдах талбайн ихэнхи хэсгээр дөрөвдөгч галавын үеийн делюви-пролювийн болон алюви хурдас ихэвчлэн тархсан байна. Энд гуу жалга сул хөгжсөн, услагдах талбайн баруун хойт зүг чиглэсэн бага зэргийн хэвгийтэй. Геоморфологийн хувьд тэгшивтэр, бага зэргийн налуутай хөндийн хэв шинжинд багтана Делюви-пролювийн хурдас нь ихэвчлэн талбайн баруун хойт талаар тархсан байхад алювийн хурдас нь талбайн дунд ба зүүн урд захаар илэрч байна. Талбайн баруун хойт захаар одоо үеийн салхины үйл ажиллагаагаар хуримтлагдсан нарийн ширхэгтэй элс товцог толгой үүсэж тархсан байна. Услалтын системийн талбайн аль ч хэсэгт ус үл нэвтрүүлэх үе давхаргагүй боловч ус нэвтрүүлэх чадвар нь төдийлөн их биш байна. Өнгөн хөрсөнд шүүрэлтийн коэффициент 2.16м/хон бол сайрган хөрсөнд 4-13.5м/хон, хуучин услалтын систем байсан сувгийн трассын дагууд 1.2-1.8м/хон байна. Услалтын систем байсан талбайд малтсан шурфээс (координат N42˚12′ 368″ ,E95˚11′ 678″) инженер геологийн бичлэгийг сийрүүлвэл: А. Цагаан саарал өнгөтэй, чийггүй, сийрэг бага зэргийн элсэнцэрийн хольцтой, 0.8-1.0м зузаантай дунд зэргийн шавранцар үе. Энэ үеийн : • Хувийн жин:2.62г/см3 • Эзэлхүүн жин :1.52 г/см3 • Сийрэг : 1.2 г/см3 • Шүүрэлтийн коэффициент 0.192-2.16 м/хон • Нуралтын өнцөг усан дотор 28˚ • Хуурай байдалд 38˚ Б. Бага зэргийн шаварлаг 10% хүртэл жижиг хайрга хайрганцар, янз бүрийн ширхэгтэй элс агуулсан бага зэргийн чийглэг сийрэг, шар саарал өнгөтэй үе. Энэ хоёр дахь үеийн зузаан 1.0-1.5м болно. • Хувийн жин:2.7г/см3 • Эзэлхүүн жин: 1.32 г/см3 • Нуралтын өнцөг усан дотор: 21˚ • Хуурай байдалд: 29˚ энэ үе нь талбайн дунд хэсэгт өнгөн хөрсийг бий болгоно. Кф=1.80-2.54м/хон Усны нөөц экологи - IV В. Жижиг ширхэгтэй элс, элсэнцэр 37-60%-г хүртэл агуулсан дунд зэргийн тоосорхог бүтэцтэй хөнгөн шаварлаг үе. Энэ үеийн: • Хувийн жин:2.36г/см3 • Эзэлхүүн жин: 1.71 г/см3 • Сийрэг: 1.44 г/см3 A.WE07D426 Б. Аюурзана 6  
  • 7. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл • Нуралтын өнцөг усан дотор: 21˚ • Хуурай байдалд: 29˚ • Кф=3.5-8.6м/хон болно. А  давхарга Хөрс В  давхарга  C  давхарга D Хурдас Зураг 1.2. Хөрсний үе давхарга 1.2.3 Гидрогеологийн нөхцөл Усалгаатай талбайн орчимд газрын доорх усны түвшин 25-30м гүнд илэрдэг байна. Талбайн хойд хэсэгт шавар ба шаварлаг үе давхаргуудын хооронд өнгөн хөрсний ус нь бага зэргийн түрэлттэй, бусад хэсэгт газрын доорх ус нь түрэлтгүй болно. Газрын доорх усны урсгал нь зүүн хойноосоо баруун урд чигт Шаргын голын урсгалтай адил зүгт байдаг нь тогтоогджээ. Газрын доорх усны урсацын хэвгий нь 0.00045-0.002, ус нь цэнгэг болно. Услагдах талбайн орчмын газрын доорх ус нь шаргын голын устай гидравлик холбоогүй болно. 1.2.4 Хөрс мелиорацийн нөхцөл Монгол Алтайн нурууны салбар уулс болох Их хүрэн уулнаас цас бороо үерийн усаар туугдаж ирсэн нарийн ширхэгтэй шаварлаг болон элсэнцэр механик бүрэлдэхүүнтэй Усны нөөц экологи - IV хэсгүүд тунаж хоцрох замаар (намывной тип почвооброзования) талбайн хөрсөн бүрхэвчийг үүсгэсэн байна.Талбайн хөрс нь зарим газартаа шавранцар болон нарийн ширхэгтэй элсэнцэр үеүд нь тод гялалзсан байдалтай тогтсон цайвар бор өнгийн шавранцар хөрс бөгөөд бат бэх биш бутрамтхай бүтэцтэй, дунд зэргийн нягтралтай болно. Талбайд дээд талаар ялзмаг үе давхаргын зузаан нь (A+B)=20-30 см бол , доод талаар 50- A.WE07D426 Б. Аюурзана 7  
  • 8. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 60 см болтлоо нэмэгдэнэ. Хайгуул судалгаагаар хөрсний байгалийн чийг нь 0.4м-ийн гүнд 5.5-2.3% хээрийн чийг багтаамшил 18.2% гэж тооцоолон гаргасан байна. Хээрийн хайгуул судалгаагаар услах талбайн гурван цэгээс авсан хөрсний дээжийн шинжилгээг Дарханы УГТСЭШ хүрээлэн хийлгэсэн ба дүгнэлт нь: - Ялзмаг – Тюрины арга % - Нитрат азот (N-NO3)- Ионометрийн арга, мг/кг - Хөдөлгөөнт фосфор (P2O5) – Мачигины арга , мг/100г - Хөрсний орчин (PH) – усан хандмалд инометрийн арга - Давсжилт – Ионометрийн арга - Хөдөлгөөнт кали (K2O) – Дөлт Фотометрийн арга, мг/100г - Механик бүрэлдэхүүнийг Качинскийн аргаар тус тус тодорхойлуулж болно. Лабораторын шинжилгээний дүнгээс харахад хөрсний үе давхаргууд дараах шинжийг хадгалж байна. А.-Ялзмаг давхарга. Дээд хэсэг нь бага зэрэг хатуурсан , зарим хэсэгтээ өнгөн үе нь сийрэгжсэн, цайвар бор саарал өнгөтэй, бөөмөрхөг үрлэн бүтэц дунд зэрэг илэрсэн, хөнгөн шавранцараас шавранцар болтлоо механик бүтэц нь өөрчлөгдсөн , үндсэрхэг , хэмхдэг сайр чулуу бага зэрэг агуулсан , бага зэрэг давжсан , 18-25см зузаантай , ялзмаг дунд зэрэг (2.56-3.05) тод биш илрэц бүхий үе болно. Б.- Шилжилтийн давхарга, гол төлөв бор саарал, цайвар бор өнгөтэй хөнгөн шавранцар механик бүрэлдэхүүнтэй, бага зэргийн нягтавтар, сайр чулуутай, бага зэрэг давжсан 20- 30см зузаан үе болно. BC- Шилжилтийн давхарга, цайвар өнгөтэй , заримдаа тоосорхог ба зэгэл сааралдуу толботой , сайр чулуу ихтэй (40-70% хүртэл) хөрс үүсгэгч эх чулуулгийн шинж давамгайлж хөнгөн шавранцар ба элсэнцэр бүрэлдэхүүнтэй үндэс чулуурхаг нимгэн хурдсаас тогтсон хөрс үүсгэгч эх чулуулгийн давхарга С оршино. Нимгэн талбай хөрс нь ялзмагаар харьцангуй сайн, фосфор , нитратын болон калийн хангамж дунд зэрэгтэй хөрстэй бөгөөд салхины элэгдэлд орсон тул агромелиорацийн нэмэгдэл арга хэмжээг зайлшгүй авах хэрэгтэй болно. Услалтын системийн талбайд хөрс-грунтын ус ихээхэн (30м-с их) гүнд орших тул усалгаа Усны нөөц экологи - IV хийснээр хөрсний усны түвшин өргөгдөх хөрс давсжих зэргээр мелиорацийн нөхцөл нь муудахгүй болно. 1.3 Хур тунадас Дулааны улиралын агаарын өндөр температур ба жилийн турш бага багаар унах тунадасны байдлаас болж Монгол алтайн нуруу орчмын агаар ихээхэн хуурай байдаг. A.WE07D426 Б. Аюурзана 8  
  • 9. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Арван төрөвт нь уур амьсгалын энэ хуурай бүсэд багтах ба жилд дунджаар 76.4 мм хур тунадас унаж, үүний 85 – 90% нь V – IX – р сард ордог. Гэвч жил, сар улиралын тунадасны хэмжээ ихээхэн хэлбэлзэлтэй байна. Олон жилийн тунадасны дунадаж хэмжээг дараах хүснэгтээр харуулав. Хур тунадасны олон жилийн дундаж хэмжээ Станцын I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил нэр Шарга 1.4 1.4 1.6 5.8 3.0 15.2 15.1 13.4 5.4 5.6 7.2 1.3 76.4 Алтай 1.1 1.7 6.5 10.6 14.3 30.2 45.8 42.5 15.7 7.5 2.7 1.5 180.1 50 45 40 Хур тунадас, мм 35 30 25 20 Шарга  15 Алтай 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Сарууд График 1.2. Хур тунадасны жилийн хувиарлалт 1.3.1 Цасан бүрхүүл Хүйтний улиралд тус нутагт жилийн нийт тунадасны 8% нь хатуу хэлбэрээр унадаг. Цас орох эцсийн хугацаа 15.III эхний хугацаа 24.IX байх бөгөөд цасан бүрхүүлтэй өдрийн тоо дунджаар 90 хоног байна. Цас ханзарах хугацаа нь тухайн жилийн уур амьсгалын хандлагаас хамаарч өөр өөр байх боловч дунджаар 01.III байна. Усны нөөц экологи - IV 1.4 Гидрологийн тооцоо 1.4.1 Шаргын голын ус зүй Шаргын гол нь Шаргын говийн урд үзүүрийн хэд хэдэн булгаас эх аван 20 км орчим урсаад Шаргын цагаан нуурт цутгана. Шаргын цагаан нуур нь орчин тойрондоо хужир, A.WE07D426 Б. Аюурзана 9  
  • 10. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл марз, давс бүхий говийн нуур болно. Шаргын гол нь гидрогеологийн мужлалын хувьд улиралын хомс тэжээлтэй мужлалд хамаарна. Зураг 1.3. Шаргын голын харагдах байдал 1.4.2 Шаргын голын судлагдсан байдал Монгол орны гол мөрнүүд дэлхийн жишигтэй харьцуулбал төдийлөн сайн судлагдаагүй. Цөөн хэдэн томоохон голууд судлагдаж байгаа боловч ажиглалтын нийт эгнээ нь хангалттай бус байдаг. Шаргын голын хувьд төдийлөн сайн судлагдаагүй боловч хэд хэдэн удаа судалж байсан байна. Шаргын голын усны урсгалын хурд харьцангуй бага, гольдрол нь гүн, эрэг нь налуу, эргийн өндөр нь 0.8-1.0м орчим, голын гүн 0.4-0.80м, өргөн нь 2-8м хүрэх бөгөөд голын хоёр талыг дагасан өргөн ширэг, намаг шавартай болно. Шаргын голыг зөвхөн грунтын усаар тэжээгддэг, алсын уулын үер орж ирдэггүй (ГИПРОВОДХОЗ “Краткий гидрологический очерк Шаргын гола”) гэж тодорхойлжээ. Шаргын голын ус бага зэрэг булингартай, цайвар шар өнгөтэй боловч хүн малын ундаанд тохиромжтой. 2009 оны 7-р сард хийсэн судалгааны дүнгээс үзэхэд усны эрдэсжилт 136мг/г, булингар 124мг/г байжээ. 1958 онд хийсэн судалгааны үр дүн Усны нөөц экологи - IV Сарууд I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил Q, м3/с 0.43 0.4 0.36 0.8 0.67 0.54 0.36 0.36 0.54 0.72 0.58 0.51 0.52 Q50% 0.82 0.77 0.69 1.53 1.28 1.03 0.69 0.69 1.03 1.38 1.11 0.98 1.0 Q75% 0.367 0.344 0.308 0.684 0.572 0.46 0.308 0.308 0.46 0.617 0.496 0.438 0.447 A.WE07D426 Б. Аюурзана 10  
  • 11. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Шаргын голын усны горим, химийн найрлагыг анх 1958онд судалж байжээ. Харин 1978- 1985 онд хэд хэдэн удаа усны зарцуулалтыг хэмжиж, химийн найрлага болон булингарыг нь тодорхойлсон байна. Шаргын гол - Шарга сум F=731 км2 Оí I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил 1978 0.68 0.77 1.72 2.27 1.32 1.13 0.68 0.79 0.9 0.82 0.74 0.66 1.04 1979 0.56 0.48 1.09 1.23 0.88 0.71 0.95 0.842 1980 0.63 0.48 0.82 2.32 1.99 1 0.76 0.73 0.78 0.9 0.71 0.59 0.98 1981 0.56 0.54 0.61 1.32 1.14 1.02 1 0.72 0.81 1.26 0.73 0.36 0.83917 1982 1983 0.68 0.79 1.31 1.76 1.15 1.09 1.07 0.78 0.75 0.74 0.73 0.58 0.95 1984 0.59 1.04 1.15 1.34 1.5 1.41 1.43 1.23 0.84 0.56 0.73 0.85 1.06 1985 дундаж 0.952 Шаргын голын үндсэн параметрууд Он Q Q инч υ; м/с M ω, м2 H, см 1978 4.12 0.59 0.63 1.42 0.03 45 1979 1980 3 0.58 0.45 1.34 0.03 42 1981 1.48 0.6 0.2 1.15 0.03 36 1982 1983 2.3 0.55 0.58 1.3 0.03 41 1984 1.58 0.53 0.46 1.45 0.03 41 1985 Шаргын голын усны өнгөрөлтийг (зарцуулгыг) хэмжиж тодорхойлсон олон жилийн ажиглалтын материал дээрх 2 – оос өшөө байхгүй болно. Голын өнгөрөлтийг хэмжиж үзсэн материалаас харахад 2009 оны 07 – р сарын 08 – нд 1.05м3/c, харин 2010 оны 07 – р сарын 20 – нд хэмжиж үзэхэд 1.20м3/с байжээ. Шаргын голын жилийн доторхи урсацын хувиарлалтыг 1959, 1970 – аад онуудад хийгдсэн тооцоо судалгааны материал, орон нутгийн хүмүүсийн яриаг үндэслэн 2009 онд хийгдсэн төсөлд дараах байдлаар авчээ. Жилийн Сарын урсац, м3/с Жил Усны нөөц экологи - IV услаг байдал I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ердийн,Q50% 0.37 0.34 0.31 0.72 0.91 0.99 1.3 1.18 0.92 0.67 0.59 0.45 0.72 Ердийн,Q55% 0.36 0.34 0.3 0.68 0.85 0.95 1.2 1.1 0.83 0.67 0.59 0.45 0.69 A.WE07D426 Б. Аюурзана 11  
  • 12. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Шаргын голын урсацыг жилийн доторх хувиарлалтыг Монгол орны бусад жижиг булгуудын нэгэн адил агаарын температураас хамааруулан тооцоолж болох боловч тооцоолсон хэмжээ нь дээрхи хэмжээнээс төдийлөн их зөрөхгүй байгаа тул дахин бодох шаардлагагүй гэж үзжээ. Дээрхи хийгдэж байсан зарим судалгааны материалуудыг нэгтгэн урсацын нормыг дараах байдлаар тооцож үзлээ. Жилийн 1978 – 1984 оны жилийн доторхи урсацын хувиарлалт, м3/с Жил услаг байдал I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ердийн,Q50% 0.62 0.68 1.12 1.80 1.37 1.13 1.03 0.86 0.80 0.86 0.73 0.67 0.97 Урьд өмнө хийгдсэн хайгуул судалгаа, зураг төслийн ажилд тусгагдсан болон орон нутгийн иргэдээс авсан аман судалгаанд тулгуурлан усалгаанд авах Шаргын голын зарцуулгыг ердийн устай жилийн дунджаар бодож Q = 800л/с = 0.8 м3/с гэж тооцлоо. Шаргын гол нь өвөлд XI-III сард хөлдөх боловч толин халиа их үүснэ. Өвлийн улиралд халианы хайлбараар IV – V сард урсац нилээд ихэсч 1.5 м3/с орчим байх ба VI – IX сард багасах бөгөөд хур борооны үерийн үед эргээсээ төдийлөн хальдаггүй. Энэ үед усны зарцуулга 1.80м3/с гэж тооцоолж болно. X-XI сард усны зарцуулга ерөнхийдөө дээрхийн адил харин түүнээс бага зэрэг багасдаг байна. Шаргын голын ус хураах талбай 731км2 хүрэх боловч цас мөсний болон, зуны хур борооны үерийн ус голруу шууд ирж нийлдэггүй тул үерийн зарцуулга ажиглагддаггүй байна. Харин хур бороо ихтэй жилд голын урсац нилээд нэмэгдэн 15.5м3/с хүртэл нэмэгдэх боломжтой (ГИПРОВОДХОЗ “Краткий гидрологический ореч Шаргайн Гола”) гэж тодорхойлжээ. Шаргын голын хур борооны үерийн хамгийн их өнгөрөлтийг Q1%=15.6м3/с, Q5%=10.8м3/с гэж 2009 онд хийсэн төслийн тооцоонд авсан байна. 1959 оны хайгуул судалгааны үед шаргын голын сайрын хөндлөн огтлол дээр их усны мөрөөр үерийн усны зарцуулгыг тооцоолж үзэхэд 12.3м3/с орчим байсан байна. Услалтын системийн талбайн баруун талын Их хүрэн уулнаас орж ирэх үерийн ус услалтын системийн талбайруу орж ирдэгээс үерийн хамгаалалтын далан сэтэрч, гол суваг Усны нөөц экологи - IV лай шаварт дарагдсан байгаа тул үерийн хамгаалалтын далан сэргээж өндөрлөх шаардлагатай гэж үзсэн байна. 1.4.3 Шаргын голын урсацын норм тодорхойлох Дээрхи ажиглалтын материалаас дүгнэгдэн гарсан урсацын нормийг дахин бодож нарийвчлах нь зүйтэй. Урсацын норм тодорхойлох A.WE07D426 Б. Аюурзана 12  
  • 13. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1. Хур борооны эрчимшлийн арга 2. Ажиглалтын жилийн дунджаар тодорхойлох 3. Тухайн хэмжилтэнд тулгуурлах 4. Аман болон бусад судалгаанд тулгуурлах 5. Анологи голын материал ашиглах 6. Ус хураах талбайн урсац бүрэлдэх модулиар тооцох гэх мэт аргууд байдаг. Эдгээрээс Шаргын голын урсацын нормыг 2, 3, 4 – д дурьдсан аргуудаар тодорхойлсоныг нэг бүрчлэн судлагдаж байсан түүхээр харуулсан байгаа. Тухайн голын онцлогоос хамаараад анологид тохирох гол олдохгүй байгаа ба хур бороо муу унадаг, булгаас эх авдаг гэсэн онцлогоос хамаараад тохиромж муу аргууд нь 1, 5 – д дурьдсан аргууд юм. Иймд дараах тооцоогоор Шаргын голын урсацын нормыг тодорхойлоё. Урсацын норм гэдэг нь ажиглалтын цувааны уртаас үл хамааран байнга тогтвортой байх, байгаль цаг уурын нөхцөлтэй чанд уялдсан байх гэсэн үндсэн нөхцөлүүдийг хангасан ойлголт юм. Урсацын нормыг дараах үндсэн хэмжигдэхүүнээр илэрхийлнэ. Үүнд: - Олон жилийн дундаж өнгөрөлт, Q (м3/с) - Олон жилийн дундаж эзлэхүүн, W (м3) - Олон жилийн дундаж урсацын модуль, Mo (л/с км2) - Олон жилийн дундаж урсацын давхраа, hо (мм) гэх мэт. Судлагдаагүй голын урсацын норм тогтоох нилээд бэрхшээлтэй ба түүнийг цаг уур, уур амьсгалын нөхцөл газрын газаргын байдал зэргээс хамааруулан тогтоож болдог. Өөрөөр хэлбэл тухайн газар нутгийн уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлт нь газрын гадаргын чийг, дулааны балансын тогтвортой байдлыг илэрхийлэх учир усны балансын элементүүдийн тархац, физик газар зүйн тогтоц, байгалийн шинж төрхийг хадгалсан байдаг. Урсацын өөрчлөлтийн ерөнхий зүй тогтол дээр уулархаг нутагт өндрийн бүс бүслүүр нөлөөлнө. Уулархаг нутгийн чийгшиц нь агаарын турбулент урсгал орших урсгалыг тодорхойлох ба үүнд газар нутгийн өндөр, хэрчигдэл үлэмж нөлөөлдөг. Шаргын голын дундаж өндөрийг дунджаар дараах байдлаар тодорхойлов. эх эц . . Hд = = = 1013.51 м байна. Үүнд: Hэх – голын эхний өндөржилт (далайн түвшинээс дээш), м Усны нөөц экологи - IV Hэц – голын эцсийн өндөржилт, м эх эц . . Харин голын дундаж хэвгий нь iдунд = = = 0.003 Үүнд: L – голын нийт урт, км “Тооцоонд Google Earth ашиглав” A.WE07D426 Б. Аюурзана 13  
  • 14. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Голын урсацын модулийг дараах томъёогоор тодорхойлно. Mo = a + b · Hдc, л/с км2 Үүнд: а, b, c – физик газар зүйн онцлогийг тусгасан параметр, Hд – ус хураах талбайн дунджилсан өндөр, Hд = 1013.51м Дээрхи хамаарлаар “Монгол орны Уур амьсгал, гадаргын усны нөөцийн атлас” – аас авбал Шаргын гол нь Урсац, Ус хураах талбайн дундаж өндрийн хамаарлын III – р мужид хамрагдах ба урсацын олон жилийн дундаж модуль Mo = 1.0 л/с км2, олон жилийн урсацын давхраа hо = 25 мм, хувьслын коэффициент нь Сv = 0.48 байна. Шаргын голын ус хураах талбайг дунджаар F = 731 км2 гэж тооцоонд авлаа. Гэхдээ урсацын модулийг тухайн ус хураах талбайд бүрэлдэх ус гадаргаар дамжин голын усанд орж ирж байхад тооцоход тохиромжтой арга юм. Шаргын голын хувьд ууланд унах хур тунадас хөрсөнд шингэн улмаар грунтээр дамжин замдаа алдагдан голын усанд нийлнэ. Өөрөөр хэлбэл Mo = 1.0л/с км2 гэж авах нь дутагдалтай ба энэ модулиас алдагдах алдагдлыг тооцож авах нь тохиромжтой гэж зөвлөсөн. Урсацын модулын 5% алдагдана гэж үзээд Мо = 0.95 л/с км2 гэж авъя. Хувьслын коэффициентийг Монгол алтайн нуруудын голуудад дараах байдлаар . тодрхойлно. Cv = = . = . = 0.485 . Үүнд: А, n – газарзүйн ландшафтын параметрүүд, (үүнийг ус хураах талбайгаас F = 731 км2 хамааруулан “Монгол орны гадаргын ус” номны хуудас – 22, хүснэгт 2.9 – ээс А = 0.48 гэж авлаа.) М – урсацын модуль, М = Mo = 0.95 л/с км2 Урсацын олон жилийн дундаж норм нь Qo = Mo · F · 10-3 = 0.95 · 731 · 10-3 = 0.694 м3/с Урсацын олон жилийн дундаж эзлэхүүн нь Wo = Qo · T = Qo · 365 · 86400 = 0.694 · 365 · 86400 = 21885984 м3/жил = 21.88 сая.м3/жил Урсацын эзлэхүүнийг гол мөрний олон жилийн дундаж урсацын давхрааг ашиглан олбол Wo = ho · F · 103 = 25 · 731 · 103 = 18275000 м3/жил = 18.27 сая.м3/жил байна. Усны нөөц экологи - IV Шаргын голын хувьд хэм тэгш бусын коэффициент Cs = 3 · Cv = 3 · 0.48 = 1.44 гэж авч хангамжийн муруйн ординатыг байгуулъя. Хангамж, Р% 1 3 10 20 50 75 85 90 97 99 Фр 3.2 2.3 1.3 0.7 -0.2 -0.76 -0.99 -1.1 -1.2 -1.4 Кр = Фр·Сv + 1 2.536 2.104 1.624 1.336 0.904 0.635 0.525 0.472 0.424 0.328 A.WE07D426 Б. Аюурзана 14  
  • 15. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Qp = Qo·Kp 1.854 1.538 1.187 0.977 0.661 0.464 0.384 0.345 0.310 0.240 Хүснэгтэнд Фр – ийг 75%, 85% - ийн хангамжтай хүснэгтээс авав. Үүнд: Р – хангамж, % Фр – фостерийн коэффициент Кр – модулийн коэффициент Шаргын голын жилийн урсацын тооцоот үзүүлэлтүүд Гол Ус Дундаж Хувьслын Хэм Зарцуулга, м3/с хураах урсац, коэф, Сv тэгш Урсацын эзлэхүүн, сая.м3/жил 3 талбай, Q, м /с бусын F, км2 коэф, Сs Хангамжууд, Р (%) P =1% P P P P =10% =50% =75% =85% Шарга 731 0.694 0.48 1.44 1.854 1.187 0.661 0.464 0.384 58.47 37.43 20.84 14.63 12.11 Тайлбар: Хүснэгтэнд дээр бодсон хангамжид харгалзах зарцуулгыг авах ба урсацын эзлэхүүнийг Wo = Qo · 365 · 86400, (сая.м3/жил) гэж бодно. 1.4.5 Жилийн доторхи урсацын хувиарлалт Шаргын голын хувьд хаврын шар усны үер болон зуны хур борооны үертэй үед л урсац нь нэмэгдэг. Өөрөөр хэлбэл грунтын усаар тэжээгддэг учир харьцангуй тогтмол урсацтай байна. Иймд жилийндоторхи урсацын хувиарлалтыг татруу устай жилийн урсацаар тооцоо хийх нь зүйтэй. Дээрх хангамжийн тооцооноос 75%, 85% - ийн хангамжтай урсацыг авч Монгол орны уур амьсгалын атласаас урсацын хувиарлалтын хувийг авч тооцоог хийлээ. д/д Сар Хувь, % 75% - ийн хангамжтай 85% - ийн хангамжтай Тайлбар Q, м3/с W, Q, м3/с W, сая.м3/жил сая.м3/жил дараах томъёог ашиглав. Q = Жилийн дундаж урсацыг 1 VI 15.07 0.84 26.47 0.69 21.91 2 V 15.07 0.84 26.47 0.69 21.91 3 VI 7.19 0.40 12.63 0.33 10.45 4 VII 18.09 1.01 31.77 0.83 26.29 Усны нөөц экологи - IV 5 VIII 13.52 0.75 23.74 0.62 19.64 6 IX 8.64 0.48 15.17 0.40 12.55 хувиарлахдаа 7 X 5.87 0.33 10.31 0.27 8.53 8 XI 3.72 0.21 6.54 0.17 5.41 · % 9 XII 2.65 0.15 4.65 0.12 3.85 · 10 I 3.39 0.19 5.95 0.16 4.92 A.WE07D426 Б. Аюурзана 15  
  • 16. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 11 II 3.39 0.19 5.95 0.16 4.92 12 III 3.39 0.19 5.95 0.16 4.92 Нийт 100 0.464 175.59 0.384 145.32 1.4.6 Хамгийн их урсацын тооцоо Шаргын голын хувьд алсын уулнаас үерийн ус орж ирдэггүй гэж судалгаанд бичигдсэн боловч нутгын хүмүүсийн яриагаар асар их ус орж ирдэг гэсэн байна. Гэвч сайн судлагдаагүй учир хамгийн их урсацыг Шаргын голын ус хураах талбайгаар бодъё. . Шар усны үерийн хамгийн их урсацыг Qүе1% = % . ·F= . · 731 = 54.3 м3/с В % . Хур борооны үерийн хамгийн их урсацыг Qхур1% = . ·F= . · 731 = 10.45 м3/с Байна. Үүнд А1%, В1% нь шар усны ба хур борооны үерийн 1% - ийн хангамжтай үеийн урсацыг тооцох томъёоны хэмжигдэхүүнүүд. Үүнийг “Монгол орны уур амьсгал, гадаргын усны нөөцийн атлас” – аас авав. Өмнө хийгдсэн судалгааны дүгнэлтүүд ихэнхдээ тухайн гол хаварт үерлэдэггүй гэсэн байгаа учир хамгийн их урсацыг хур борооны үертэй үед буюу Qхур1% =10.45 м3/с гэж авъя. 1.4.7 Голын усны түвшин Тухайн створт тохиох янз бүрийн зарцуулгад хамаарах голын усны түвшинг Шезийн аргачлалаар тооцож график аргаар гүйцэтгэж Q = f(H) – н хамааралын муруйгаас авсан болно. Голын усны зарцуулгыг Q = w · v, м3/с Үүнд: v = C· √R · i - урсгалын хурд, Үүнийг Шезийн томъёо гэнэ. С – Шезийн коэффициент, С = + 17.72 · lgR (Агроскины томъёо), i – голын гулдиралын дундаж хэвгий R – гидравликын радиус n – барзгарын коэффициент, n = 0.025 – 0.030 Тооцоонд голын эхээс 22 км – т орших хөндлүүрт хийсэн 1958 оны судалгааг ашиглая. Усны нөөц экологи - IV 1958онд хэмжсэн голын гидравликын үзүүлэлтүүд Хэмжил Хэмжил Голы Q, w, В, м Хурд, v, м/с Гүн, h, м Голын Хэвгий, т хийсэн т хийсэн н гүн, м3/с м3 нөхцө i дунд max дун max хөндлүү сар h л д р A.WE07D426 Б. Аюурзана 16  
  • 17. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Усан 10/X 18 0.72 1.7 7.3 0.40 0.57 0.24 0.3 0.0005 сангийн 0 6 5 9 7 3 хөндлүү р Голын 11/X 18 0.91 2.0 8.0 0.45 0.62 0.25 0.3 0.0009 эхээс 3 3 9 1 22км Усан 22/X 18 0.72 1.6 8.4 0.43 0.56 0.5 0.6 0.0005 сангийн 6 9 8 3 хөндлүү р Голын 30/IV 18 1.0 2.1 8.7 0.47 0.66 0.24 0.4 0.0009 эхээс 3 5 22км Дээрхи хэмжилтээс голын хөндлөн огтлолын талбай ба дүүргэлтийн гүнийг ашиглан Q = f(h) – ын хамаарлын графикыг байгуулая. . Гидравликын радиусыг R = = = 0.125 м гэж олоод улмаар Шезийн коэффициентыг олбол C = + 17.72 · lgR = + 17.72 · lg0.125 = 23.997 болж байна. . Иймд хурдыг тодорхойлбол v = C· √R · i = 23.997 · √0.125 · 0.00053 = 0.19м/с 1.4.8 Хатуу урсац Тооцоонд усны булингарыг ρ = 25 гр/м3 гэж авна. Жилийн дундаж хагшаасны урсацыг модулын картын аргаар тооцоолъё. ρ · · . Rо= = = 0.01827 кг/с Хагшаасны эзлэхүүн жинг γ = 1.0 тн/м3 хөвмөл хагшаасны хэмжэээний 20% - иар ёроолын хагшаасны хэмжээг тодорхойлов. Жилд өнгөрөх хатуу урсацын хэмжээ Олон Хөвмөл Хагшаасны жилийн урсац Жилийн Хатуу жилийн хагшаасны нийлбэр, урсацын дундаж олон жилийн тн/жил дундаж Хөвмөл Ёроолын зарцуулга, дундаж, Ro, эзлэхүүн, м3 хагшаас, хагшаас, Qo, м3/с кг/с Усны нөөц экологи - IV тн/жил тн/жил а б в г д е 6 - - б(31.5 · 10 ) в · 0.2 в+г д · 1.2 0.694 0.01827 2.6 0.52 3.12 3.745 A.WE07D426 Б. Аюурзана 17  
  • 18. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.5 Усан сан, урсац тохируулгын тооцоо Аливаа усны эх үүсвэрээс усыг авахдаа инженерийн хийцтэй барилга байгууламж барьж ашигладаг. Үүнийг барихын тулд тухайн эх үүсвэрээс хамаарсан тооцоо, судалгааг хийнэ. Голын хувьд усыг авч ашиглахдаа түүний олон жилийн дундаж урсацын норм дээр үндэслэн хэдий хэмжээны ус авах, хэрэглээнээс шалтгаалж ямар барилга байгууламж ашиглаж болох вэ гэдгийг тооцоолдог. Хэрэв голын урсац бага ба хэрэглээ их бол урсац тохируулгын тооцоо хийнэ. Бидны хувьд Шаргын голын урсац төдийлөн их биш учир урсац тохируулгын тооцоог хийж, нөөцийг ашиглан хэрэглэх усны хэмжээг гаргая. Тухайн боомт барих хөндлүүрээс топографийн өгөгдөл болох газрын гадаргын тэмдэгтээс хамаараад усан сан байгуулбал түүний усан мандлын талбай хэд байх вэ гэдгийг тооцоолж авна. Энэ нь усан сангийн характеристик болон усан сангийн хөдлөшгүй эзлэхүүнийг тодорхойлох үндсэн өгөгдөл юм. 1. Усан сангийн топографийн өгөгдөл Газрын гадаргын Усан мандлын талбай, км2 Усан сангийн түвшин, м өндөржилт, м 1020 0.00478 0 1020.5 0.004908 0.5 1021 0.01122 1.0 1021.5 0.1478 1.5 1022 0.1738 2.0 1022.5 0.27703 2.5 1023 0.3269 3.0 1023.5 0.41089 3.5 1024 0.516102 4.0 1024.5 0.61166 4.5 1025 0.799657 5.0 1026 1.169336 6.0 1027 1.579567 7.0 1028 1.917726 7.5 2. Усан сангийн створ дахь усны булингар ρ = 25 гр/м3 Усны нөөц экологи - IV 3. Хагшаасны эзлэхүүн γ = 1.0 тн/м3 4. Усан сангийн ёроолын гидрогеологийн нөхцөл муу (зарим газраа элсэрхэг, дов сондуултай, намагжсан нугын шаварлаг хөрстэй) 5. Тунадасны хувьсалтын ба хэм тэгшгүйн коэффициент Cv = 0.48, Cs = 1.44, 6. Тунадсаны тооцоот хангамж P = 75% A.WE07D426 Б. Аюурзана 18  
  • 19. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Эдгээр үндсэн өгөгдөлүүдийг ашиглан тооцоог хийе. 1.5.1 Усан сангийн топографийн ба эзлэхүүний характеристик байгуулах Усны аж ахуйн тооцоог хийхэд хоорондоо холбоо бүхий усан сангийн хэмжигдэхүүнүүдийг мэдэх шаардлага гардаг. Үүнд: - Топографийн характеристик - Эзлэхүүний характеристик Топографийн характеристик нь тэгш өнцөгт координатын систем дээр ординатын дагуу усан сангийн мандлын тэмдэгтийг авч, авцисс тэнхлэгийн дагуу гүнээс хамаарах H = f(w), H = f(V), H = f(hcp), H = f(L) гэх функцуудын тоон утгыг авч байгуулсан график юм. Эзлэхүүний характеристик нь мөн тэгш өнцөгт координатын системд ординатын дагуу V = f(w), V = f(H), V = f(hcp), V = f(L) гэсэн функцуудыг, ординатын дагуу эзлэхүүний утгыг авч байгуулсан графикыг хэлнэ. Эзлэхүүний ба топографийн характеристикийн тооцоог хүснэгтээр хийх ба тооцоонд дараах томъёог ашиглана. Тусгаар эзлэхүүний үе ∆V = · ∆H = wcp · ∆H ; сая.м3 Үүнд: wi – мандлын талбай, км2 wi-1 – өмнөх гүний мандлын талбай, км2 ∆H - үеийн өндөр, м Нийт эзлэхүүнийг Vнийт = ∑ ∆ ; сая.м3 Усан сангийн латериал хэмжүүрийг Lw = =1- ; Үүнд: – Н түвшинд харгалзах мандлын талбай, км2 – (Н-2) түвшинд хараглзах мандлын талбай, км2 Усны нөөц экологи - IV Усан сангийн дундаж өндөрийг hcp = ;м Үүнд: - Н түвшинд харгалзах эзлэхүүн, сая.м3 - Н түвшинд харгалзах мандлын талбай, км2 Усан сангийн захын 2м хүртэлх гүнтэй хэсгийн талбайг литориалийн талбай гэнэ. A.WE07D426 Б. Аюурзана 19  
  • 20. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл wli = wHi – wH-2 ; км2 Топографийн ба эзлэхүүний характеристик байгуулах д/д Усны Гадаргын Усан сангийн ∆H, м Усан сангийн hд, м Литораль түвшин, өндөржилт, мандлын эзлэхүүн, Н, м м талбай, w, км2 сая.м3 wн wcp ∆V Vнийт wli Lw 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 0.0 0.0000 0.0025 0.0 0.00 0.00 0.00 0.00 2 0.5 0.0049 0.0081 0.5 0.00 0.00 0.25 0.00 1.00 3 1.0 0.0112 0.0795 0.5 0.00 0.01 0.47 0.01 0.56 4 1.5 0.1478 0.1608 0.5 0.04 0.05 0.30 0.14 0.92 5 2.0 0.1738 0.2254 0.5 0.08 0.13 0.72 0.03 0.15 6 2.5 0.2770 0.3020 0.5 0.11 0.24 0.86 0.10 0.37 7 3.0 0.3269 0.3689 0.5 0.15 0.39 1.19 0.05 0.15 8 3.5 0.4109 0.4635 0.5 0.18 0.57 1.40 0.08 0.20 9 4.0 0.5161 0.5639 0.5 0.23 0.81 1.56 0.11 0.20 10 4.5 0.6117 0.7057 0.5 0.28 1.09 1.78 0.10 0.16 11 5.0 0.7997 0.8921 0.5 0.35 1.44 1.80 0.19 0.24 12 5.5 0.9845 1.0769 0.5 0.45 1.89 1.92 0.18 0.19 13 6.0 1.1693 1.2719 0.5 0.54 2.42 2.07 0.18 0.16 14 6.5 1.3745 1.4770 0.5 0.64 3.06 2.23 0.21 0.15 15 7.0 1.5796 1.6641 0.5 0.74 3.80 2.41 0.21 0.13 16 7.5 1.7486 1.8332 0.5 0.83 4.63 2.65 0.17 0.10 17 8.0 1.9177 1.9796 0.5 0.92 5.55 2.89 0.17 0.09 18 8.5 2.0415 2.1035 0.5 0.99 6.54 3.20 0.12 0.06 19 9.0 2.1654 2.3236 0.5 1.05 7.59 3.50 0.12 0.06 20 9.5 2.4819 2.6402 0.5 1.16 8.75 3.53 0.32 0.13 21 10.0 2.7984 0.5 1.32 10.07 3.60 0.32 0.11 Тайлбар: - тооцоог дээр дурьдсан томъёогоор хийнэ. - Боомтын өмнөх үеийн усны гүнийг hi = Hi - Ho; м (Ho – усан сангийн ёроолын тэмдэгт) - Усны түвшний ялгаварыг ∆H = Hi+1 - Hi ; м - Усны түвшний хоорондох үе давхаргын эзлэхүүнийг wcp суурьтай, ∆H өндөртэй призмийн эзлэхүүнээр тодорхойлно. - Латериальхэмжүүр ямагт 1 ба түүнээс бага байх ёстойг анхаарах хэрэгтэй. Усны нөөц экологи - IV - 2, 4, 8, 9, 11 гэсэн багануудаар Топографикийн болон Эзлэхүүний характеристикыг байгуулна. 1.5.2 Усан сангийн хөдлөшгүй эзлэхүүн тодорхойлох A.WE07D426 Б. Аюурзана 20  
  • 21. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Усан санд байнга байх эзлэхүүнийг хөдлөшгүй эзлэхүүн гэнэ. Энэ эзлэхүүн нь ашиглалтын үед болон хэвгийн нөхцөлд дундрахгүй урсац тохируулгын явцад оролцдоггүй эзлэхүүн байна. Хөдлөшгүй эзлэхүүн болон түүнд харгалзах түвшинг хэд хэдэн нөхцөлийг харгалзан тогтооно. Үүнд: - Усан сан лай тунах нөхцөл - Ариун цэвэр техникийн шаардлага - Усны эрчим хүч усжуулалт - Загасны аж ахуй ба хөлөг онгоц явах нөхцөл Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг усан санд лай тунах нөхцөл, ариун цэвэр, техник болон усны чанарын шаардлагаар голчлон тодорхойлно. Ариун цэвэр техникийн нөхцөлөөр хөдлөшгүй эзлэхүүнийг тодорхойлоход усан сангийн усны дундаж гүн 2.5 м – ээс ихгүй байх ёстой. Иймд hдунд = 2.5 м байхад гүний гүний муруй дээр усны түвшинг тодорхойлох ба эзлэхүүн гүний хамаарлын муруйгаар V = f(H) хөдлөшгүй эзлэхүүний хэмжээг тогтооно. Усан сангийн усны чанар хангалттай байх нөхцөл нь хамгийн бага түвшинд харгалзах литориал хэмжүүр нь 0.25 – 0.35 байна. L = f(H) муруйг ашиглан энэ муруйг огтолсон шулууныг L = 0.35 – аас татаж, өөрөөр хэлбэл литориал хэмжүүр нь 0.35 ба түүнээс багасах шинж чанартай муруй цэгүүдийг сонгон авна. L = 0.35 – аас их болох нь ариун цэвэрийн шаардлагыг хангахгүй гэж үзнэ. Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг олсоны дараа эзлэхүүний характеристикээс харгалзах түвшинг хэмжиж авна. Топографийн болон эзлэхүүний характеристикээс L = 0.35 гэсэн шугам татаж авсан хөдөлшгүй эзлэхүүний хувилбар ба харгалзах түвшинг авбал: - Vхэ = 0.0922 сая.м3, H = 1.79 м - Vхэ = 0.268 сая.м3, H = 2.605 м Үүн дээр усан санд лай тунах, хөдлөшгүй хагшаасаар дүүрэх хугацааг тодорхойлж нэмэлт нөхцөл болгон авна. Хэрэглэгчдэд өгөх усыг хэвийн нөхцөлөөр хангаж байх нөхцөлд усан сангийн хөдлөшгүй эдлэхүүн хагшаасаар дүүрэх хугацааг усан сангийн ажиллах хугацаа гэнэ. хэ T= ; жил Усны нөөц экологи - IV хаг Үүнд: Wхаг – хагшаасны эзлэхүүн (жилд тунах) Усан санд тунах хагшаасны жилийн дундаж эзлэхүүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно. · Wхаг = · 10 · 1 1 ; м3/жил A.WE07D426 Б. Аюурзана 21  
  • 22. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Үүнд: – булингар, = 25 гр/м3 W – жилийн урсац, м3/жил - хагшаасны эзлэхүүн, тн/м3 m – тунасан хагшаасанд байх ёроолын лаг, 0.01 – 0.02 е – хагшаасанд байх органик хольцын эзлэх хувь, 0.1 – 0.2 - ус ихтэй үед усан сангаас доод хашицруу хаягдах умбуур хагшаас, 0.3 – 0.4 байна. · Эдгээрийг орлуулбал жилд тунах хагшаасны хэмжээ нь W = · 10 , м3/жил Шаргын голын хувьд хагшаас багатай үерлэх эь бага байдаг учир жилд тунах хагшаасны хэмжээ бага байна. Тооцоог дараах байдлаар хийж хөдлөшгүй эзлэхүүнийг сонгох нэг нөхцөлийг гарган авна. Хөдлөшгүй эзлэхүүнийг урсацын ба хэрэглээний эзлэхүүнийг ашиглан лай тунах нөхцөлөөр тодорхойлох: Энэ нь тухайн хэрэглээ болон голын урсацаас хамааруулан хөдлөшгүй эзлэхүүнийг сонгох нөхцөлийг гарган авах арга юм. Ус хэрэглээний хувьд тооцоолсон зүйл байхгүй ба ус хэрэглээг тооцоход тухайн голд урсац тохируулга хийхэд хичнээн хэмжээний ус цуглуулах боломжтойгоос хамаатай байна. Урсацын эзлэхүүнийг Wo = Q · T; сая.м3 Хэрэглээний эзлэхүүнийг Vi = q · T; сая.м3 Энд: Т – сарын секунд, сарын секунд Q – голын урсац, м3/с q – хэрэглээ, м3/с Хэрэглээг усалгааны горим ба гидромодулийн графикаас тодорхойлно. Үүний тулд усалгаа эхлэх 4 р сараас эхлэн гидромодулийн ординатыг авч тариалах нийт талбайгаар үржижи хэрэглээг тодорхойлно. Зохицуулагдаагүй гидромодулийн дундаж ординатыг авч Q = q · F = 0.4 · 1000 = 400л/с = 0.4 м3/с. Талбайн хэмжээг урьдчилан өгч дараа нь Усны нөөц экологи - IV нарийвчлан тогтооно. Сар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Жил Сарын секунд, 106Т 0.464 0.19 0.19 0.19 0.84 0.84 1.01 0.75 0.48 0.33 0.21 0.15 0.4 A.WE07D426 Б. Аюурзана 22  
  • 23. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Урсацын зарцуулга, 31.52 2.68 2.68 2.59 2.68 2.59 2.68 2.68 2.59 2.68 2.59 2.68 2.4 Q, м3/с Урсацын 31.984 эзлэхүүн, 0.51 0.46 0.51 2.18 2.25 1.04 2.71 2.01 1.24 0.88 0.54 0.4 Wo, сая.м3 Хэрэглээ, q, м3/с 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 Хэрэглээний эзлэхүүн, 1.04 1.07 1.04 1.07 1.07 1.04 1.07 7.4 Vi, сая.м3 ρ·W ρ·W Лагших эзлэхүүнийг тодорхойлох Vлаг = · 1 φ · 1 α ·T = · 1 φ · γ· γ· 1−α·T = φ - хагшаасны төрлөөс хамаарах коэффициент, хагшаасны төрөл элсэрхэг байвал φ = 0.3, хагшаасны төрөл хүнд шаварлаг байвал φ = 0.35 байна. . · . · . α – урсацын ашиглалтын коэффициент, α = = = 0.255 . олсон лагших эзлэхүүн нь хөдлөшгүй эзлэхүүнээс бага байх ёстой. Иймд хөдлөшгүй эзлэхүүнийг - Vхэ Vлаг - Lw 0.35 - hcp 2.5 - Wхаг · T Vхэ гэсэн үзүүлэлтээр сонгон авна. · · . Wхаг = · 10 == · 10 = 0.0007996 м3/жил байхад хөдлөшгүй эзлэхүүн нь Vхэ . = Wхаг · T = 0.0007996 · 50 = 0.03998 сая.м3 байна. Усан сангийн ашиглагдах доод хугацаа нь Т = 50 жил байна. Дээрхи нөхцөлүүдээс үндэслэн хөдлөшгүй эзлэхүүнийг Vхэ = 0.0922 Усны нөөц экологи - IV сая.м3 гэж авав. Хөдлөшгүй эзлэхүүний түвшин H = 1.79 м байна. A.WE07D426 Б. Аюурзана 23  
  • 24. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл 1.5.3 Усан сангийн алдагдлын тооцоо Байгаль цаг уурын нөхцөлөөс хамаарч газар орон бүрт ууршилт байх ба усны их ба бага эргэлтийн хуулиар газрын гадарга ба усны мандлаас уурших ууршилтын хэмжээ өөр байна. Мөн хөрсний нөхцөл инженергеологийн нөхцөлөөс хамаарч газрын гадарга руу шүүрэлтэнд ус алдагдана. эдгээрийг судалж тооцоолох нь усны нөөц ашиглалт, усны алдагдлыг хянах боломжийг олгоно. Зураг 1.4 Усан сангийн усны алдагдлын төрөл Усан сангаас алдагдах усны алдагдал нь А = Ш + En; мм Үүнд: А – нийт алдагдах алдагдал, мм Ш – шүүрэлтийн алдагдал, мм En – нэмэлт ууршилтанд алдагдах алдагдал, мм Ш буюу Шүүрэлтийн алдагдлыг усан санг төсөллөу байгаа инженер геологийн нөхцөлөөс хамааруулж авна. Бидний хувьд зарим газраа элсэрхэг, шавранцартай учир инженер геологийн нөхцөл муу ангилалд орно. Мууд 90 мм/сар байна. En буюу нэмэлт ууршилтанд алдагдах ууршилтын алдагдлыг En = Ey – Ex ; мм гэж тодорхойлно. Үүнд: Ey – усан сангаас уурших ууршилт, мм Ex – хуурай газраас уурших ууршилт, мм ба Ex = Xy – У гэж тодорхойлно. Усны нөөц экологи - IV Xy – усан санд унах хур тунадас, мм У – усанд автагдах газраас урсан ирэх урсац, мм Тооцоог ойролцоогоор хийх үед ууршилтын алдагдлыг En = Ey – Ху гэж олно. A.WE07D426 Б. Аюурзана 24  
  • 25. Говь – Алтай аймгийн Шарга сумын ГУББ “Арван дөрөвт” услалтын систем Дипломын төсөл Жил улиралын тохируулгатай усан сангийн тооцоонд нэмэлт ууршилтын алдагдлыг дараах томъёогоор тодорхойлно. En = EyР% – ХР% гэ тооцно. Үүнд: EyР% - усан сангаас уурших Р хангамжтай ууршилтын үе, мм ХР% - тооцоот Р хангамжтай үеийн тунадасны үе, мм Дээрхи томъёог тооцоот хангамжтай үеийн томъёонд оруулан тооцвол Ey = K100 · Eo. Үүнийг жижиг усан сан тооцоолох аргачлалаар тооцно. Ey = E20 · K1 · K2 · K3 ; мм Үүнд: E20 – 20 м2 талбайтай усан сангаас уурших олон жилийн дундаж ууршилт, мм K1 – усан сангийн гүнээс хамаарах коэффициент K2 – усан сангийн хамгаалагдсан байдлын коэффициент K3 – усан сангийн талбайг харгалзан засвар оруулах коэффициент Ашиглалтын материал байхгүй тохиолдолд Е20 – ийг ижил шугамын картаар тодорхойлно. Усан сангийн гүний зарцуулгын коэффициент тодорхойлох хүснэгт (K1) Усан Усан сангийн гүн, м сангийн 2 5 10 15 20 25 байршил Тайга 2 Ойт хээр 1.0 0.98 0.96 0.95 0.94 0.92 Хээрийн 1.0 0.96 0.95 0.94 0.93 0.93 бүс Говь – 1.0 1.0 0.99 0.98 0.98 0.97 хагас цөл Цөлийн 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 бүс Усан сангийн хамгаалагдсан байдлын коэффициент авах хүснэгт (K2) hx/D 0.01 0.03 0.05 0.07 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 K2 0.96 0.89 0.84 0.8 0.76 0.7 0.64 0.57 0.57 Усны нөөц экологи - IV hx – хамгаалалтын дундаж өндөр, м D – хамгаалалтын лунлаж урт, м байх ба hx/D = 0.01 буюу бараг 0 байна гэж үзэж болно. A.WE07D426 Б. Аюурзана 25