Dr. Pathan Presnetation masjid manzgah

1. ‫ت‬ ‫منظر‬ ‫پيش‬ ‫کان‬ ‫منظر‬ ‫پس‬‫ائين‬
‫واقعو‬ ‫جو‬ ‫گاهه‬‫ل‬‫منز‬ ‫مسجد‬

2. ‫سکر‬‫جي‬،‫شهر‬‫ان‬‫جي‬‫ي‬ ‫ڀرپاس‬‫۽‬‫سندس‬‫ڀر‬‫۾‬‫وهندڙ‬‫سنڌو‬‫ياهه‬‫ر‬‫د‬‫جي‬‫هڪ‬
‫منفرد‬‫يخ‬‫ر‬‫تا‬‫آهي‬.‫هن‬‫ئي‬‫عالئقي‬‫۾‬‫سنڌ‬‫جو‬‫قديم‬‫تخت‬‫گاهه‬‫ڙ‬‫و‬‫ار‬‫پڻ‬‫قائم‬‫هو‬.
‫عالئقو‬‫يخي‬‫ر‬‫تا‬‫جو‬ ‫سنڌ‬

3. ‫ڙ‬‫و‬‫ار‬‫جي‬‫قديم‬‫ن‬‫آثار‬‫۽‬،‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫سان‬‫گڏ‬‫سنڌو‬‫نديء‬‫جي‬‫ٻيٽن‬‫۾‬‫ه‬‫ندن‬
‫جا‬‫عبادت‬‫گاهه‬‫۽‬‫تيرٿ‬‫قائم‬‫هئا‬:‫ڪ‬‫و‬‫جهڙ‬‫ساڌ‬‫ٻيلو‬‫۽‬‫ستين‬‫جو‬‫آستان‬:
‫تيرٿ‬‫جا‬ ‫هندن‬‫۾‬ ‫ي‬‫هڙ‬‫و‬‫ر‬ ‫۽‬‫ڙ‬‫و‬‫ار‬،‫سکر‬

8. ‫اڳي‬‫ماني‬‫ز‬‫۾‬‫سنڌ‬‫جي‬‫وڏن‬‫ن‬‫شهر‬‫۾‬‫ل‬‫منز‬‫ن‬‫گاهو‬‫۽‬‫قافلي‬‫ن‬‫ايو‬‫ر‬‫س‬‫ن‬‫هونديو‬‫ن‬‫هيو‬.‫هي‬‫اهي‬‫ماڳ‬‫هئا‬‫جتي‬‫ٻين‬
‫ن‬‫شهر‬‫مان‬‫ايندڙ‬‫ي‬‫واپار‬‫۽‬‫ٻيا‬‫مسافر‬‫اچي‬‫ل‬‫منز‬‫ڪندا‬‫هئا‬‫۽‬‫وقتي‬‫ر‬‫طو‬‫تي‬‫هندا‬‫ر‬‫هئا‬.‫ن‬‫اهڙ‬‫هنڌن‬‫ت‬‫ي‬
‫مسلمانن‬‫جي‬‫الء‬‫مسجد‬‫۽‬‫هندن‬‫الء‬‫مندر‬‫به‬‫قائم‬‫ٿيل‬‫هوندو‬‫هو‬.‫سنڌ‬‫۾‬‫اڪثر‬‫ي‬‫ڪر‬‫هندو‬‫ڙ‬‫تو‬‫ي‬
‫مسلمانن‬‫ن‬‫جو‬‫ن‬‫عبادتگاهو‬‫ن‬‫اهڙ‬‫ماڳن‬‫مڪانن‬‫تي‬‫گڏوگڏ‬‫ن‬‫هونديو‬‫ن‬‫هيو‬.‫سکر‬‫جي‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫ج‬‫ي‬‫پڻ‬
‫ي‬‫اهڙ‬‫تحال‬‫ر‬‫صو‬‫هئي‬.
‫گاهه‬ ‫ل‬‫منز‬

12. ‫جو‬ ‫سنڌ‬ ‫۽‬ ‫تحريڪ‬ ‫گاهه‬ ‫ل‬‫منز‬
‫ڪالس‬ ‫اپر‬
‫طبقو‬ ‫پير‬ ‫ميندار‬‫ز‬
‫طبقو‬
‫ي‬‫شهر‬‫ي‬‫واپار‬
‫طبقو‬
‫و‬‫کهڙ‬ ‫ن‬‫و‬‫هار‬
‫دٻ‬ ‫تي‬ ‫طبقن‬ ‫ٻين‬ ‫باقي‬‫اء‬
‫خالف‬ ‫تشدد‬
‫طرف‬ ‫ء‬‫ي‬‫ڊڪٽيٽر‬‫کان‬ ‫ڪاميٽي‬‫وار‬

13. ‫ڙ‬‫جاکو‬ ‫جي‬‫مسلمانن‬ ‫سنڌي‬ ‫الء‬ ‫اقتدار‬ ‫کانپوء‬ ‫ي‬‫خودمختيار‬‫صوبائي‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬
‫ا‬‫ر‬‫وڏي‬ ‫۽‬‫ميندار‬‫ز‬ ‫پير‬ ‫۽‬ ‫سيد‬ ‫ي‬‫شهر‬ ‫۽‬‫تي‬‫ر‬‫تجا‬‫۽‬‫ي‬‫واپار‬
‫طبقو‬
‫قيادت‬
‫سيد‬ ‫ايم‬ ‫جي‬
‫محمد‬‫قيادت‬
‫و‬‫کهڙ‬‫ايوب‬
‫قيادت‬
‫ن‬‫و‬‫هار‬‫عبدهللا‬‫حاجي‬

14. 1936‫ع‬‫۾‬‫سنڌ‬‫ممبئيء‬‫کان‬‫الڳ‬،‫ٿي‬‫صوبائي‬‫ي‬‫خودمختيار‬‫ماڻي‬.
‫هن‬‫نئين‬‫تحال‬‫ر‬‫صو‬‫۾‬‫سنڌ‬‫جي‬‫هندن‬‫ي‬‫ڙ‬‫تو‬‫مسلمانن‬‫پنهنجي‬‫ي‬ ‫سياس‬‫حيث‬‫يت‬‫کي‬
‫ائڻ‬‫ر‬‫مڃ‬‫جي‬‫عات‬‫و‬‫شر‬‫ڪئي‬.
‫مسلمان‬‫ي‬ ‫سياس‬‫حوالي‬‫سان‬‫ٽن‬‫ين‬‫ر‬‫ڌ‬‫۾‬‫هائجي‬‫ر‬‫و‬‫ويا‬:،‫پير‬‫ي‬‫واپار‬‫۽‬‫ا‬‫ر‬‫وڏي‬.‫جن‬‫مان‬‫هر‬
‫ڪنهن‬‫طبقي‬‫اقتدار‬‫کي‬‫پنهنجي‬‫در‬‫جي‬‫ٻانهي‬‫بڻائڻ‬‫جي‬‫ڪوشش‬‫ڪئي‬.
‫مسلمانن‬‫جا‬‫اهي‬‫طبقا‬‫اقتدار‬‫تي‬‫انداز‬‫ر‬‫اث‬‫ٿين‬‫ئي‬‫ٿين‬‫ته‬‫ان‬‫کان‬‫اڳ‬‫الهه‬‫بخش‬
‫و‬‫سومر‬‫سنڌ‬‫جو‬‫وڏو‬‫ير‬‫ز‬‫و‬،‫ٿيو‬‫جنهن‬‫منجهان‬‫باقي‬‫ٽن‬‫طبقن‬‫جان‬‫ڇڏائڻ‬‫جي‬
‫ڪوشش‬‫ع‬‫و‬‫شر‬‫ڪئي‬.
‫ٿيو؟‬ ‫ڪيئن‬ ‫آغاز‬‫جو‬ ‫اختالفن‬
01

15. ‫عملي‬ ‫حڪمت‬ ‫جي‬ ‫ليگ‬ ‫مسلم‬ ‫سنڌ‬
‫ائڻ‬‫ر‬‫ڪ‬ ‫محسوس‬ ‫کي‬ ‫مسلمانن‬ ‫سنڌي‬
‫نمائنده‬ ‫واحد‬‫سندن‬ ‫ليگ‬‫مسلم‬ ‫ته‬
‫آهي‬ ‫جماعت‬
‫تان‬‫اقتدار‬ ‫کي‬‫ي‬‫سومر‬ ‫بخش‬ ‫الهه‬
‫ڻ‬‫ڪر‬ ‫هموار‬‫ستو‬‫ر‬ ‫الء‬ ‫پنهنجي‬ ‫هٽائي‬
‫ٻ‬ ‫ڪنهن‬ ‫الء‬ ‫مسلمانن‬ ‫سنڌي‬‫ئي‬
‫فا‬ ‫پليٽ‬ ‫يا‬ ‫ٽيء‬‫ر‬‫پا‬‫ي‬ ‫سياس‬‫جا‬‫م‬‫ر‬
‫ڻ‬‫ڪر‬ ‫بند‬‫دڳ‬

16. .1‫مسلمانن‬‫کي‬‫تاثر‬‫ڏنو‬‫وڃي‬‫ته‬‫هو‬‫هندو‬-‫نواز‬‫آهي‬.
.2‫هندن‬‫کي‬‫تاثر‬‫ڏنو‬‫وڃي‬‫ته‬‫هو‬‫سندن‬‫مسئلن‬‫۾‬‫دلچسپي‬‫نه‬‫ٿو‬‫وٺي‬.
.3‫هندن‬‫۾‬‫هن‬‫الء‬‫نفرت‬‫پيدا‬،‫ي‬‫ڪر‬‫هندو‬‫ن‬‫ير‬‫ز‬‫و‬‫۽‬‫ن‬‫ميمبر‬‫تي‬‫پريشر‬‫وجهي‬‫اقتدار‬‫۽‬
‫اسيمبليء‬‫کان‬‫ي‬‫پر‬‫رکجي‬.
‫ي‬‫ر‬‫و‬‫ضر‬ ‫الء‬ ‫ڇڏائڻ‬‫جان‬ ‫مان‬ ‫اقتدار‬ ‫جي‬ ‫ي‬‫سومر‬ ‫بخش‬ ‫الهه‬
‫ته‬ ‫هئو‬:

18. ‫الهه‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫کي‬‫اقتدار‬‫مان‬‫هٽائڻ‬‫الء‬‫سنڌ‬‫جا‬‫ٽئي‬،‫طبقا‬‫يعني‬‫پي‬،‫ر‬‫ا‬‫ر‬‫وڏي‬‫۽‬
‫تاجر‬‫مسلم‬‫ليگ‬‫جي‬‫هڪ‬‫ئي‬‫پليٽ‬‫م‬‫ر‬‫فا‬‫تي‬‫انهيء‬‫مقصد‬‫الء‬‫گڏ‬‫ٿيا‬‫۽‬‫اه‬‫ي‬‫ڙ‬‫موقعي‬
‫جي‬‫تالش‬‫۾‬‫هئا‬‫ته‬‫جيئن‬‫الهه‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫خالف‬‫ڪا‬‫ر‬‫ڀرپو‬‫نموني‬‫تحريڪ‬‫هالئجي‬.
‫هندو‬‫پنهنجي‬‫ي‬ ‫سياس‬‫۽‬‫مذهبي‬‫حيثيت‬‫کي‬‫بچائڻ‬‫۽‬‫ائڻ‬‫ر‬‫مڃ‬‫الء‬‫ي‬‫ر‬‫و‬‫ضر‬‫س‬‫مجهڻ‬‫لڳا‬
‫ته‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫جيڪا‬‫ساڌ‬‫ٻيلي‬‫جي‬‫ن‬‫آمهو‬‫ن‬‫سامهو‬‫واقع‬،‫هئي‬‫ان‬‫تي‬‫م‬‫سلمانن‬
‫جو‬‫غلبو‬‫ايترو‬‫قائم‬‫نه‬،‫ٿئي‬‫ي‬‫جنهنڪر‬‫ساڌ‬‫ٻيلي‬‫تي‬‫ڪنهن‬‫مذهبي‬‫۽‬‫س‬‫ماجي‬‫منفي‬‫اثر‬
‫ن‬‫پو‬.‫ان‬‫ي‬‫ڪر‬‫هندن‬‫مسجد‬‫تي‬‫مسلمانن‬‫ان‬‫ر‬‫بد‬‫حڪومتي‬‫اثر‬‫کي‬‫اوليت‬‫ڏني‬.
‫ٿيو؟‬ ‫ڪيئن‬ ‫آغاز‬‫جو‬ ‫اختالفن‬
02

19. ‫جڏهن‬‫ممبئي‬‫ليجسليٽيوڪائونسل‬‫جو‬‫ميمبر‬‫هئو‬‫۽‬‫سنڌ‬‫صوبائي‬‫حيثي‬‫ت‬‫نه‬‫تي‬‫ر‬‫و‬
‫هئي‬‫ته‬‫هللا‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫مسجد‬‫جي‬‫مسئلي‬‫تي‬‫مسجد‬‫الء‬‫چند‬‫ي‬‫ڏيڻ‬‫۽‬
‫مدد‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫جو‬‫وعدو‬‫ڪيو‬‫هو‬.
‫وڏي‬‫ير‬‫ز‬‫و‬‫ٿيڻ‬‫کانپوء‬‫هن‬‫هندن‬‫کي‬‫اض‬‫ر‬‫نا‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫نه‬‫پئي‬‫گهريو‬.
12.04.1939‫محمد‬‫اسحاق‬‫ڊپٽي‬‫ڪليڪٽر‬‫کي‬‫ڪم‬‫سونپيو‬‫ويو‬‫ته‬‫انڪوائر‬‫ي‬
،‫ي‬‫ڪر‬‫ٽ‬‫ر‬‫پو‬‫ر‬‫ڏئي‬.
24.04.1939‫تي‬‫ٽن‬‫ن‬‫انجنيئر‬‫تي‬‫مشتمل‬‫ڪاميٽي‬‫ٺاهي‬‫وئي‬‫ته‬‫ٽ‬‫ر‬‫پو‬‫ر‬‫ڪن‬‫ته‬
‫عه‬‫ز‬‫متنا‬‫ت‬‫ر‬‫عما‬‫مسجد‬‫آهي‬‫يا‬‫نه‬.‫تن‬‫ن‬‫انجنيئر‬‫مان‬‫هڪ‬‫مسلمان‬‫هڪ‬‫هندو‬‫۽‬‫ه‬‫ڪ‬
‫پين‬‫ر‬‫يو‬‫هئو‬.
‫مسئلو‬‫جو‬‫گاهه‬‫ل‬‫منز‬‫مسجد‬ ‫۽‬‫بخش‬ ‫هللا‬
01

20. 25.09.1939‫تي‬‫سرڪار‬‫طرفان‬‫پريس‬‫نوٽ‬‫ي‬‫جار‬‫ٿيو‬‫ته‬‫حڪومت‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬
‫گاهه‬‫ي‬‫وار‬‫مسئلي‬‫کي‬‫سنجيدگيء‬‫سان‬‫حل‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫جو‬‫عزم‬‫رکي‬‫ٿي‬‫۽‬‫وقت‬‫وڃائ‬‫ڻ‬
‫کانسواء‬‫اهو‬‫طئي‬‫ڪيو‬‫ويندو‬‫ته‬‫اها‬‫جاء‬‫مسجد‬‫آهي‬‫يا‬‫يسٽ‬‫ر‬‫هائوس‬‫آهي‬.‫ا‬‫ن‬‫ي‬‫ڪر‬
‫پهرين‬‫آڪٽوبر‬1939‫کان‬‫ستياگرهه‬‫نه‬‫هالئي‬‫وڃي‬‫۽‬‫سرڪار‬‫کي‬‫ست‬‫ر‬‫د‬‫فيصل‬‫ي‬
‫ڻ‬‫ڪر‬‫جو‬‫وقت‬‫ڏنو‬‫وڃي‬.
26.09.1939‫تي‬‫ٻن‬‫مهينن‬‫الء‬144‫قلم‬‫الڳو‬‫ڪيو‬‫ويو‬.
01.10.1939‫تي‬‫هللا‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫جي‬‫سکر‬‫۾‬‫مسلمان‬‫۽‬‫هندو‬‫وفدن‬‫سان‬‫مالقات‬
‫ٿي‬.‫انهيء‬‫ان‬‫ر‬‫دو‬313‫مسلمان‬‫ستياگرهي‬‫گرفتار‬‫ڪيا‬‫ويا‬.‫جن‬‫۾‬30،‫سيد‬11‫ي‬‫مولو‬
‫۽‬3‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫جا‬‫حافظ‬‫به‬‫شامل‬‫هئا‬.‫باقي‬800‫ماڻهن‬‫کي‬،‫ي‬‫پڪڙ‬‫ي‬‫ر‬‫و‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬‫ڪيو‬‫ويو‬.
‫مسئلو‬‫جو‬‫گاهه‬‫ل‬‫منز‬‫مسجد‬ ‫۽‬‫بخش‬ ‫هللا‬
02

21. *‫حالتن‬‫جي‬‫دونهين‬‫دکندي‬‫هي‬‫ر‬‫۽‬‫ان‬‫مچ‬‫جي‬‫ت‬‫ر‬‫صو‬1937‫ع‬‫۾‬،‫تي‬‫ر‬‫و‬‫جڏهن‬‫موالنا‬
‫ظفر‬‫علي‬‫خان‬‫سکر‬‫۾‬‫هڪ‬‫ي‬ ‫جلس‬‫جي‬‫ت‬‫ر‬‫صدا‬‫ڪندي‬‫سنڌي‬‫مسلمانن‬‫کي‬‫و‬‫ميار‬‫ن‬
‫ڏيندي‬‫صالح‬‫ڏني‬‫ته‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫جي‬‫ثي‬‫ر‬‫وا‬‫وٺڻ‬‫سندن‬‫ديني‬‫فرض‬‫بڻج‬‫ي‬‫ٿو‬.
03

22. .1‫آغاز‬‫سکر‬‫جي‬‫انهن‬‫مذهبي‬‫تنظيمن‬‫طرفان‬،‫ن‬‫ٿيو‬‫جيڪي‬‫پنجاب‬‫جي‬‫مذهب‬‫ي‬
‫تنظيمن‬‫سان‬‫ويجهو‬‫ن‬‫هيو‬:‫ڪ‬‫و‬‫جهڙ‬‫انجمن‬‫حمايت‬‫اسالم‬‫۽‬‫مجلس‬‫اتحاد‬‫ملت‬.
.2‫سنڌ‬‫مسلم‬،‫ليگ‬‫جنهن‬‫کي‬‫سنڌ‬‫۾‬‫پير‬‫پختا‬‫ڪرڻا‬‫هئا‬.
.3‫سنڌ‬‫هندو‬،‫سڀا‬‫جن‬‫کي‬‫هندن‬‫جي‬‫مذهبي‬‫حقن‬‫جو‬‫اونو‬‫هئو‬.
.4‫پنجاب‬‫جي‬،‫صحافت‬‫جنهن‬‫سنڌي‬‫مسلمانن‬‫خواهه‬‫هندن‬‫جي‬‫ترجمانيء‬‫۾‬
‫ڪ‬‫و‬‫جهڙ‬‫باهه‬‫تي‬‫پيٽرول‬‫يو‬‫ر‬‫ها‬.
‫ن‬‫يو‬‫ر‬‫ڌ‬‫ٿيندڙ‬‫اثرانداز‬ ‫تي‬‫تحريڪ‬

23. ‫ڪردار‬ ‫جو‬ ‫ن‬‫اخبار‬
‫جي‬‫مسلمانن‬
‫مخالفت‬
،‫آبرو‬‫سنڌ‬
‫اچي‬‫ر‬‫ڪ‬
‫سماچار‬‫سنسار‬
‫سکر‬ ،‫سنڌي‬
‫الهور‬ ،‫پرتاب‬
‫قرباني‬
‫وير‬ ‫ڌرم‬
‫سان‬ ‫مسلمانن‬
‫موافقات‬
‫اچي‬‫ر‬‫ڪ‬ ،‫الوحيد‬
‫الهور‬ ،‫شهباز‬
،‫زميندار‬ ‫سنڌ‬
‫سکر‬
،‫زميندار‬
‫الهور‬
،‫اسالم‬ ‫دعوت‬
‫سکر‬
،‫انقالب‬
‫الهور‬
،‫احسان‬
‫الهور‬
،‫االسالم‬
‫ڪوئيٽا‬
‫الهور‬ ،‫جديد‬ ‫عصر‬
‫الهور‬ ،‫حيات‬
،‫احسان‬
‫الهور‬

24. *‫هي‬1925‫ع‬‫جو‬‫سال‬‫آهي‬‫جڏهن‬‫سکر‬‫جي‬‫ڪن‬‫مسلمانن‬‫سنڌ‬‫جي‬‫ڪمشنر‬‫کان‬‫گهر‬‫ڪئي‬‫ت‬‫ه‬
،‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫مرمت‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫جي‬‫ت‬‫ز‬‫اجا‬‫ڏني‬،‫وڃي‬‫جيڪا‬‫هن‬‫د‬‫ر‬‫ڪئي‬‫۽‬‫حڪم‬‫ڏنو‬‫ته‬‫اهو‬
‫ڪم‬‫ي‬‫سرڪار‬‫سطح‬‫تي‬‫ايو‬‫ر‬‫ڪ‬‫وڃي‬.
*1928‫ع‬‫۾‬‫الڙڪاڻي‬‫ضلعي‬‫۾‬‫هڪ‬‫مسلمان‬‫ت‬‫ر‬‫عو‬‫کي‬‫هندو‬‫بڻائڻ‬‫ي‬‫ڪر‬‫هندو‬‫مسلم‬‫فس‬‫اد‬،‫ٿيا‬
‫جنهن‬‫جي‬‫نتيجي‬‫۾‬‫انتهاپسند‬‫هندن‬‫ي‬‫ڙ‬‫تو‬‫مسلمانن‬‫جي‬‫سوچن‬‫۽‬‫لوچن‬‫جا‬‫رخ‬‫تبديل‬‫ٿ‬‫يا‬‫۽‬‫شدت‬-
‫پڻو‬‫عام‬‫ٿيو‬.
*1928‫ع‬‫۾‬‫سکر‬‫جي‬‫انجمن‬‫حمايت‬‫اسالم‬‫جي‬‫ي‬‫سيڪريٽر‬‫محمد‬‫يامين‬‫سکر‬‫جي‬‫ڪليڪ‬‫ٽر‬‫کان‬
‫مطالبو‬‫ڪيو‬‫ته‬‫مسلمانن‬‫کي‬،‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫جي‬‫مرمت‬‫جي‬‫ت‬‫ز‬‫اجا‬‫ملڻ‬‫گهرجي‬.
*‫ياد‬‫هي‬‫ر‬‫ته‬‫انجمن‬‫حمايت‬‫اسالم‬1884‫ع‬‫۾‬‫قائم‬‫ٿي‬،‫هئي‬‫جيڪا‬‫سرسيد‬‫احمد‬‫خان‬‫جي‬
‫عليڳڙهه‬‫ي‬‫وار‬‫تحريڪ‬‫جو‬‫اثر‬‫۽‬‫اڏو‬‫ڙ‬‫پ‬‫هئي‬.‫جيتوڻيڪ‬‫سنڌ‬‫۾‬‫ان‬‫ن‬‫جو‬‫ن‬‫شاخو‬‫ته‬‫قائم‬‫نه‬‫ن‬‫ٿيو‬
‫ن‬‫هيو‬‫البته‬‫ساڳئي‬‫نالي‬‫۽‬‫مقصدن‬‫سان‬‫سکر‬‫۽‬‫پوء‬‫آباد‬‫ر‬‫حيد‬‫۾‬‫انجمن‬‫حمايت‬‫اسالم‬‫ق‬‫ائم‬‫ڪئي‬
‫وئي‬‫هئي‬.
‫ڙ‬‫جاکو‬ ‫جي‬‫مسلمانن‬ ِ‫الء‬ ‫مسجد‬
01

25. *‫هي‬1929‫ع‬‫۾‬‫حاجي‬‫عبدهللا‬‫ن‬‫و‬‫هار‬‫سکر‬‫جو‬‫و‬‫ر‬‫دو‬‫ڪيو‬‫۽‬‫ان‬‫موقعي‬‫تي‬‫سنڌ‬
‫خالفت‬‫ڪميٽي‬‫جي‬‫اڳواڻ‬‫جي‬‫حيثيت‬‫۾‬‫بيان‬‫ڏنو‬‫ته‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫ت‬‫ي‬‫مسلمانن‬
‫جي‬‫حق‬‫۽‬‫ثيء‬‫ر‬‫وا‬‫کي‬‫تسليم‬‫ڪندي‬‫مسجد‬‫جي‬‫مرمت‬‫جي‬‫کين‬‫ت‬‫ز‬‫اجا‬‫ڏني‬‫وڃ‬‫ي‬‫نه‬‫ته‬
‫ٻيء‬‫ت‬‫ر‬‫صو‬‫۾‬‫سنڌ‬‫خالفت‬‫ڪميٽي‬‫تحريڪ‬‫هالئيندي‬.
02

26. .113.07.1939‫تي‬‫سکر‬‫۾‬‫هندو‬‫ن‬‫دوڪاندار‬‫ڀرچونڊيء‬‫جي‬‫پير‬‫جي‬‫فرزند‬‫جي‬‫توهين‬‫ڪئي‬.
.217.08.1939‫سنڌ‬‫جي‬‫گورنر‬‫گرهام‬‫هندستان‬‫جي‬‫اء‬‫ر‬‫وائس‬‫کي‬‫لکي‬‫ٻڌايو‬‫ته‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫جو‬‫مسئلو‬‫گ‬‫نڀير‬‫ٿيندو‬
‫پيو‬‫وڃي‬.
.318.08.1939‫سنڌ‬‫۾‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫ڏينهن‬‫ملهايو‬‫ويو‬.
.41.10.1939‫ستياگرهه‬‫جو‬‫آغاز‬،‫ٿيو‬‫پهرين‬‫ڏينهن‬313‫مسلمان‬‫ستياگرهي‬‫گرفتار‬‫ڪيا‬‫ويا‬.
.502.10.1939‫ستياگرهي‬‫مسلمانن‬‫عه‬‫ز‬‫متنا‬‫جاء‬‫مسجد‬‫کي‬‫ي‬ ‫قبض‬‫۾‬،‫تو‬‫ر‬‫و‬551‫ستياگرهي‬‫گرفتار‬‫ڪيا‬‫ويا‬.
.63.10.1939‫وڌيڪ‬300‫ستياگرهي‬‫گرفتار‬‫ڪيا‬‫ويا‬.‫سرڪار‬‫گرفتار‬‫ٿيلن‬‫کي‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫جو‬‫حڪم‬‫ڏنو‬‫۽‬‫قل‬‫م‬144
‫هٽائي‬،‫ڇڏيو‬‫پوليس‬‫کي‬‫عه‬‫ز‬‫متنا‬‫هنڌ‬‫تان‬‫هٽايو‬‫ويو‬.
.705.10.1939‫سنڌ‬‫جو‬‫گورنر‬‫اء‬‫ر‬‫وائس‬‫کي‬‫لکي‬‫ٻڌايو‬‫ته‬‫مسلم‬‫ليگ‬‫هن‬‫ي‬‫مامر‬‫۾‬‫ملوث‬،‫آهي‬‫ان‬‫لکت‬‫۾‬‫گورنر‬‫حاجي‬
‫عبدهللا‬‫هارون‬‫۽‬‫محمد‬‫ايوب‬‫ي‬‫کهڙ‬‫جا‬‫ناال‬‫خاص‬‫طور‬‫تي‬‫تا‬‫ر‬‫و‬‫ويا‬.
.810.10.1939‫حاجي‬‫عبدهللا‬‫هارون‬‫قائداعظم‬‫محمد‬‫علي‬‫جناح‬‫کي‬‫خط‬‫لکي‬‫صورتحال‬‫کان‬‫واقف‬‫ڪيو‬‫۽‬‫ٻڌايو‬‫ته‬
‫هللا‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫کي‬‫اقتدار‬‫کان‬‫ٻاهر‬‫ڪڍڻ‬‫الء‬‫تحريڪ‬‫زور‬‫شور‬‫سان‬‫هلي‬‫هي‬‫ر‬‫اهي‬.
.912.10.1939‫سکر‬‫۾‬‫ناگپور‬‫ي‬ ‫واس‬‫ڊاڪٽر‬‫مونجي‬‫جي‬‫ت‬‫ر‬‫صدا‬‫۾‬”‫هندو‬‫ڪانفرنس‬“،‫ٿي‬‫جنهن‬‫۾‬‫سنڌ‬‫سرڪار‬‫ج‬‫ي‬
”‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫حڪمت‬‫عمليء‬“‫جي‬‫مذمت‬‫ڪئي‬‫وئي‬.
‫ر‬‫وچو‬ ‫جو‬ ‫واقعن‬ ‫اهم‬
01

28. .920.10.1939‫آل‬‫انڊيا‬‫مسلم‬‫ليگ‬‫جي‬‫ڪنگ‬‫ر‬‫و‬‫ڪاميٽيء‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫جي‬‫حوالي‬‫سان‬‫سنڌ‬‫مسلم‬‫ليگ‬‫ط‬‫رفان‬
‫هاليل‬‫تحريڪ‬‫جي‬‫ائي‬‫ر‬‫پٺڀ‬‫ڪئي‬‫۽‬‫صورتحال‬‫کان‬‫باخبر‬‫ٿيڻ‬‫الء‬‫پنهنجي‬‫هڪ‬‫ڪاميٽيء‬‫جو‬‫ڙي‬‫ته‬‫سنڌ‬‫وڃي‬‫جاچ‬
‫پڙتال‬‫ي‬‫ڪر‬.
.1027.10.1939‫الهه‬‫بخش‬‫سرڪار‬‫سخت‬‫رويو‬‫اختيار‬‫ڪيو‬‫۽‬‫سکر‬‫جي‬‫ضلعي‬‫انتظاميه‬‫مسلمانن‬‫کي‬‫م‬‫سجد‬
‫تان‬‫ي‬ ‫قبض‬‫هٽائڻ‬‫جو‬‫نوٽس‬‫ڏنو‬.
.111.11.1939‫رڪ‬‫اسٽيشن‬‫تي‬‫ڀڳت‬‫کي‬‫ن‬‫گوليو‬‫ن‬‫هنيو‬‫ن‬‫ويو‬.
.1205.11.1939‫جي‬‫ايم‬‫سيد‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫يسٽوريشن‬‫ر‬،‫ڪاميٽي‬‫هارون‬-‫کهڙو‬-‫سومرو‬‫ٺاهه‬‫جي‬‫شدي‬‫د‬
‫مخالفت‬‫ڪئي‬.‫هن‬‫موقف‬‫اختيار‬‫ڪيو‬‫ته‬‫ڪنهن‬‫به‬‫صورت‬‫۾‬‫مسجد‬‫خالي‬‫نه‬‫ٿيڻ‬‫گهرجي‬.‫ان‬‫کي‬‫مس‬‫لمانن‬
‫حوالي‬‫ڻ‬‫ڪر‬‫الء‬‫هو‬‫اڪيلي‬‫سر‬‫به‬‫تحريڪ‬‫هالئيندو‬.
‫ر‬‫وچو‬ ‫جو‬ ‫واقعن‬ ‫اهم‬
02

29. 13.17.11.1939‫لڳ‬‫ڀڳ‬1500‫مسلمانن‬‫مسجد‬‫ل‬‫منز‬‫گاهه‬‫۾‬‫جمعي‬‫جي‬‫نماز‬‫ادا‬‫ڪئي‬.
14.19.11.1939‫حڪومت‬‫طاقت‬‫جي‬‫ر‬‫و‬‫ز‬‫تي‬‫مسجد‬‫تان‬‫مسلمانن‬‫جو‬‫قبضو‬‫ايو‬‫ر‬‫هٽ‬.‫جي‬‫اي‬‫م‬
‫سيد‬‫۽‬‫ٻين‬‫اڳواڻن‬‫کي‬‫گرفتار‬‫ڪيو‬‫ويو‬.‫سکر‬‫۾‬‫ڙ‬‫وڳو‬‫ع‬‫و‬‫شر‬‫ٿيا‬.‫هندن‬‫۽‬‫مسلمانن‬‫ج‬‫ا‬‫ست‬‫الش‬
‫اسپتال‬‫۾‬‫پهتا‬.‫يهن‬‫و‬‫چو‬‫ڪالڪن‬‫الء‬‫سکر‬‫شهر‬‫۾‬‫ڪرفيو‬‫الڳو‬‫ڪيو‬‫ويو‬.
15.21.11.1939‫هندن‬‫سکر‬‫۾‬‫شل‬‫ر‬‫ما‬‫ال‬‫لڳائڻ‬‫جو‬‫مطالبو‬،‫ڪيو‬‫سنڌ‬‫جي‬‫مختلف‬‫هنڌن‬‫ت‬‫ي‬
‫ڙ‬‫وڳو‬‫ٿيا‬.‫ن‬‫ڪيتر‬‫هنڌن‬‫تان‬‫ي‬‫يلو‬‫ر‬‫اف‬‫ر‬‫ٽيليگ‬‫وائيرون‬‫ن‬‫ڪاٽيو‬‫ن‬‫ويو‬.
16.08.12.1939‫جي‬‫ايم‬‫سيد‬‫جي‬‫ء‬‫ي‬‫گرفتار‬‫خالف‬‫دادو‬‫۾‬‫هڙتال‬،‫ٿي‬‫هللا‬‫بخش‬‫ي‬‫سومر‬‫ج‬‫ا‬‫پتال‬
‫يا‬‫ڙ‬‫سا‬‫ويا‬.
17.27.03.1940‫نمينٽ‬‫ر‬‫گو‬‫آف‬‫سنڌ‬‫ٽ‬‫ر‬‫ڪو‬‫آف‬‫ي‬‫انڪوائر‬‫ي‬‫ويهار‬.
18.19.04.1940‫سکر‬‫۾‬‫پاڪستان‬‫ڊي‬‫ملهايو‬‫ويو‬.
‫ر‬‫وچو‬ ‫جو‬ ‫واقعن‬ ‫اهم‬
03

31. ‫هندو‬ ‫مسلمان‬
‫خمي‬‫ز‬ ‫ويا‬ ‫يا‬‫ر‬‫ما‬ ‫خمي‬‫ز‬ ‫ويا‬ ‫يا‬‫ر‬‫ما‬
06 19 4 15 ‫سکر‬‫شهر‬
9 57 10 01 ‫ضلعو‬ ‫سکر‬
15 76 14 16 ‫ٽوٽل‬
‫اکر‬ ‫انگ‬‫جا‬ ‫ت‬‫ر‬‫غا‬ ‫و‬ ‫قتل‬
‫پهرين‬‫جي‬ ‫ن‬‫ڙ‬‫وڳو‬
‫اندر‬ ‫ڏينهن‬‫ٻن‬