1. Njerezit qe revolucionalizuan
boten …
Cilet jane fizikanet me te medhenj
qe ka njohur shoqeria jone ?

2. Arkimedi
• Arkimedi (greq: Αρχιμήδης - Arhimēdēs)
(jetoi rreth viteve 287 p.e.s. - 212 p.e.s.) qe
një matematikan, fizikant, inxhinier, astrono
m dhe filozof i lashtësicilian i lindur në
koloninë e portit sirakuzian. Mendohet nga
disa historianë e matematikanë të jetë
matematikani më i madh i lashtësisë. Carl
Friedrich Gauss (Karl Frederik Gaus) e
mendonte atë si një nga tre më të
mëdhenjtë, që kanë jetuar ndonjëherë.

3. • Zbulimet dhe shpikjet
• Arkimedi u bë i njohur pasi mori pjesë në mbrojtjen e Sirakuzës kundër rrethimit
romak në Luftën e Dytë Punike. Ka të ngjarë që ai i zmbrapsi romakëtme
makineritë e tij të luftës të përpiluara me dorën e tij. Thuhet se ai ka mundur të
lëvizë një anije të madhe gjithsej me ekipazh dhe ngarkesë vetëm me një litar.
Mendohet të ketë zbuluar parimin e dendësisë dhe pluskimit, i njohur edhe si
"Parimi i Arkimedit" që sipas gojëdhënës e zbuloi ndërsa ai po lahej në një vaskë
(doli jashë nëpër rrugë duke bërtitur "Eureka" (evrika) - (e gjeta)). Atij i mvishet
edhe shpikja e odometrit gjatë Luftës së Parë Punike. Një nga shpikjet e tij të
përdorura për mbrojtje ushtarake të Sirakuzës kundër pushtimit romak
ishte grremçi i Arkimedit.
• Thuhet se ai parandaloi një sulm romak mbi Sirakuzën duke përdorur një
grumbull të madh pasqyrash (mendohet të kenë qenë mburoja të pastruara
shumë mirë) që pasqyronin dritën e diellit dhe të cilat shkaktuan që anijet të
merrnin zjarr.
• Arkimedi u vra nga një ushtar romak në plaçkitjen e Sirakuzës gjatë Luftë së Dytë
Punike megjithëse urdhëri i Marçelusit ishte që ai të mos prekej. Grekët thonë se
u vra ndërsa vizatonte në rërë i zhytur në punën e tij dhe i bezdisur nga
ndërprerja e ushtarit, i paskërka thëne frazën që do të bëhej e famshme: "Μη
μου τους κφκλους τάραττε" (Mos mi trazo rrathët).
• Kjo histori tregohet që të vihet në pah mendja e lartë greke me dorën-vrasëse
romake. Megjithkëtë duhet të shënohet se Arkimedi shkatërroi me makineritë e
tij luftarake një pjesë të mirë të fuqisë pushtuese romake, kështu që vdekja e tij
mund të ketë qënë një ndëshkim.
• Në krijimtari e largpamësi ai ia kaloi çdo matematikani evropian para Rilindjes.

4. Galileo Galilei
• Galileo Galileu (lindi më 15 shkurt 1564 në Piza; vdiq më 8
janar 1642 në Arqetri të Firences), ishte
një matematikan, fizikan, astronom dhe filozof italian. Renditet si
një nga shkencëtarët më të mëdhenj të kohës moderne. Galileo
njihet si "babai i fizikës moderne".
• Emri i tij është i lidhur me kontribute të rëndësishme
në dinamikë, (Parimi i plogështisë, ligji i rënies së sendeve të rënda)
dhe në astronomi (me zbulimin errotullimit të tokës, të njollave
diellore, të maleve Hënore, të sateliteve të Jupiterit, fazave
të Afërditës, yjet që përbëjnë Rrugën e Qumështit dhe
përmirësimin eteleskopit) dhe me futjen e mënyrës
shkencore (përmendur shpesh si mënyra galileane). U padit se
donte të përmbyste filozofinë natyrore aristoteliane dheShkrimet e
Shenjta, prandaj u dënua nga kisha katolike si heretik dhe u detyrua
të japë dorëheqjen mbi bindjet e tij astronomike, më 22
qershor 1633.

5. • Galileo dhe shken
• Ekuilibri dinamik u përshkrua për herë të parë nga Galileo Galilei i cili vuri re se disa
supozime te fizikës aristoteliane binin në kundërshtim me vërejtjet eksperimentale dhe
logjike. Galileo e kuptoi se mbledhja e thjeshtë e shpejtësive kërkon që koncepti i një
"këndi reference në prehje absolute" të mos ekzistojë. Galileo arriti në përfundimin se
një lëvizje me shpejtësi të vazhdueshme ishte plotësisht e barabartë me prehjen. Kjo
bie në kundërshtim me nocionin e Aristotelit të një gjëndjeje "natyrore" të prehjes drejt
së cilës objektet me masë afrohen natyrshëm. Eksperimente të thjeshta treguan se të
kuptuarit e Galileos i ekuivalencës së shpejtësisë konstante me prehjen ishte i saktë. Për
shembull, nëse një marinar lëshon një gjyle topi nga kreu i një anije që lëviz me një
shpejtësi konstante, fizika e Aristotelit do të parashikojë që gjylja e topit bie poshtë në
mënyrë të drejtë, ndërsa anija vazhdon të lëvizë. Kështu, në një univers
Aristotelian, gjylja e topi bie prapa në lidhje me një anije në lëvizje. Megjithatë, kur ky
eksperiment kryhet në realitet, gjylja e topit bie gjithmonë para këmbëve të
marinarit, sikur gjylja e topit e di se ajo udhëton me anijen pavarësisht se ajo është e
ndarë nga anija. Meqënëse nuk ka asnjë forcë horizontale e cila zbatohet mbi gjylen e
topit kur ajo bie, konkluzioni i vetëm mbetet të jetë se gjylja e topit vazhdon të lëvizë
me shpejtësi të njëjtë si anija, përgjatë rënies. Kështu, asnjë forcë nuk është e
nevojshme për të mbajtur gjylen në lëvizje me shpejtësi konstante përpara. [8] Për më
tepër, çdo objekt që udhëton në një shpejtesi konstante duhet të ketë një forcë
rezultante zero. Ky është përcaktimi i ekuilibrit dinamik: kur të gjitha forcat mni një
objekt ekuilibrohen , por ai ende lëviz me një shpejtësi konstante. Një rast i thjeshtë i
ekuilibrit dinamik ndodh në lëvizjen me shpejtesi konstante përgjatë një sipërfaqeje me
fërkim kinetik. Në një situatë të tillë, një forcë është e aplikuar në drejtimin e
lëvizjes, ndërsa forca kinetike e fërkimit i kundërvihet pikërisht forcës së aplikuar. Kjo
rezulton në një forcë rezultante zero, por meqënëse objekti filloi me një shpejtësi jo-
zero , ai vazhdon të lëvizë me një shpejtësi jo-zero . Aristoteli e keqinterpretoi këtë
lëvizje si të shkaktuar nga forca e aplikuar. Megjithatë, kur fërkimi kinetik merret në
konsideratë është e qartë se nuk ka forcë rezultante që shkakton lëvizje me shpejtësi të
vazhdueshme .

6. Isaac Newton
• Isak Njuton (ang. Isaac Newton),( 25 dhjetor 1642 - 20 mars 1727 ) ishte një
fizikant astronom,filozof,teolog matematicien anglez i cili është konsideruar
gjerësisht si një nga shkencëtarët më me influencë të të gjitha kohërave dhe si një
figurë kyçe në revolucionin shkencor . Libri i tij Philosophiae Naturalis Principia
Mathematica ( " Principet Matematike të Filozofisë Natyrore ") ,e botuar së pari në
vitin 1687 , hodhi themelet për shumicën e mekanikës klasike . Njutoni formuloi
ligjet e levizjes dhe gravitetit universal që dominoi pikëpamjen shkencëtarëve të
universit fizik gjatë tre shekujve të ardhshëm . Ai gjithashtu tregoi se nocionii i
objekteve në tokë dhe atë e trupave qiellorë mund të përshkruhet nga të njëjtat
parime . Njutoni ka ndërtuar teleskopin e parë praktik që reflekton dhe ka zhvilluar
teorine e ngjyrës në bazë të vëzhgimit se një prizëm zbërthen dritën e bardhë në
shumë ngjyra të spektrit të dukshem. Ai ka formuluar edhe një ligj empirik të
ftohjes dhe ka studiuar shpejtësinë e zërit . Njutoni ishte një shoku i Trinity College
dhe Profesor i dytë Lucasian i matematikës në Universitetin e Kembrixhit . Ai ishte
një i krishterë i devotshëm , por joortodoks dhe ishte nje anëtar i Universitetit të
Kembrixhit , ai refuzoi të marrë urdhra të shenjta në Kishën e Anglisë , ndoshta
sepse ai privatisht refuzoi doktrinën e Trinitarizmi . Përveç punës së tij në shkencat
matematikore , Njutoni nje pjese te madhe te kohes se tij ia kushtoi studimin e
alkimisë dhe kronologjisë biblike , por shumica e punës së tij në ato zona ka
mbetur e pabotuar deri shumë kohë pas vdekjes së tij . Në jetën e tij të
mëvonshme, Njutoni u bë president i Shoqërisë Mbretërore. Ai shërbeu gjithashtu
qeverinë britanike si antar i keshillit drejtues. Isak Njutoni së bashku
me Gaussin dhe Arkimedin bëjnë pjesë në të ashtuquajturën "treshe të
artë" të matematikës. Ai ka formuluar tri ligjet kryesore të mekanikës :
• Ligjin e inercisë.
• ligjin veprimit dhe kundërveprimit.
• Ligjin e forcës.

7. • Isak Njutoni lindi (sipas kalendarit Julian në përdorim në Angli në atë
kohë) në ditën e Krishtlindjeve, 25 dhjetor 1642, në Woolsthorpe Manor
në Woolsthorpe-nga-Colsterworth, një fshat i vogël në qarkun e
Lincolnshire. Ai ka lindur tre muaj pas vdekjes së babait të tij, një bujk i
begatë i quajtur gjithashtu Isaac Newton. Lindur para kohe, ai ishte një
fëmijë i vogël, nëna e tij Ana Ayscough.Kur Njutoni ishte tre vjeç, nëna e tij
u martua dhe shkoi për të jetuar me burrin e saj të ri, Barnabus Reverend
Smith, duke lënë djalin e saj në kujdesin e gjyshes së tij, Margery
Ayscough.Njutoni asnjehere nuk u martua.
Në mekanikë, Newtoni formuloi parimin e inercisë.
• Në optikë, ai e ndërtoi teleskopin [4], zhvilloi një teori të ngjyrave në bazë
të vëzhgimit se një prizmi. (Ngjyra e bardhë zbërthehet në një spektër
ngjyrash). Ai gjithashtu formuloi një ligj empirik të ftohjes.
• Në matematikë, Njutoni, së bashku me Gotfried Lajbnicin dhe pavarësisht
nga njëri-tjetri, zbuluan njehsimin diferencial dhe integral. Ai gjithashtu
demonstroi teoremën e binomit, zhvilloi të ashtuquajturën "metodë të
Njutonit" për gjetjen e zerove të një funksioni, dhe kontribuoi në
zbërthimin e funksioneve në seri potenciale të pafundme.
• Pas Galileit, Isak Njutoni, e thelloi kuptimin e forcës. Ai zbuloi se
ndërmjet Tokës dhe Hënës vepron forca e gravitetit dhe se ajo është e të
njëjtit lloj si ajo e Tokës. Forca e gravitetit vepron edhe ndërmjet Tokës dhe
disa qindra satelitëve artificialë që sillen rreth saj.
• Njutoni ishte gjithashtu fetar duke punuar shumë në
studimin Biblës. Njutoni, siç demonstrohet nga një sondazh të
vitit 2005, është ndër shkencëtarët më të mëdhenj në historinë e
shkencës.

8. Robert Boyle
• Robert Boyle lindi më 25 janar 1627
në Lismor, Irlandë, dhe vdiq më 30 dhjetor 1691
në Londër. Ishte shkencëtar irlandez formluesi i
emërtimit modern të elementeve kimike si dhe
emërtimeve në lëminë e fizikës. Ai bëri e zbuloi
lidhjen mes presionit(shtypjes) dhe vëllimit të
gazit, e që shpesh quhet ligji i Boyle-Mariotteit.
• Ai arriti të përfitojë alkoholin metilik
dhe acetonin. Me librin e tij "The Sceptical
Chemist" (Kimisti skeptik) ndikoi shumë në
zhvillimin e kimisë.
• Ku p eshte shtypja dhe v vellimi

9. Alessandro Volta
• Kont Alessandro Gjuzepe Antonio Anastasio
Volta (Shkurt 18, 1745 - Mars 5, 1827) është fizikant italian i
njohur specialisht për zbulimin ebaterisë më 1800. Po këtë
vit ai ndërtoi elementin e parë galvanik, rë quajtur, sipas
tij, elementi i Voltës. Më 1775 shpiku elektroforin, shpikje
që prodhon qarkun statik elektronik.Më 1776-77 ai
studioi kiminë e gazeve, zbuloi metanin, zbuloi
eksperimente si ai i ndezjes së gazeve nga shkëndijat
elektrike nga ena më e afërt. Më 1881 një njësi e
rëndësishme, volta, ishte emëruar për nder të tij. Toyota
Alessando Volta është emruar për nder të Voltës. Krateri
Volta në Hënë është emëruar për nder të tij.

10. Michael Faraday
• Michael Faraday lindi më 22
shtator 1791 në Newington Butts në Londër dhe
vdiq 25 gusht 1867 pranë Hampton Court. Ishte një
kimist dhe fizikan anglez.
• Ai u dallua per zbulimin e vecorive te elektroliteve si
dhe tregoi qe magnetet ushtrojne force mekanike mbi
percjellesat qe pershkohen nga nje rryme elektrike. Ai
vertetoi edhe qe drita e polarizuar pesonte rrotullime
per shkak te fushes magnetike te krijuar. I famshem
eshte eksperimenti I tij me kafazin , ne te cilin cdo
rryme qe vinte nga jashte ishte e paperfillshme.

11. James Prescott Joule
• Lindi me 1818 dhe vdiq me 1889 . Ishte
fizikant anglez qe zhvilloi kerkime ne fushen e
termodinamikes dhe elektricitetit. Xhaul tani
njihet ne formulen mbi rrymen e vlefshme
dhe per rrymen alternative .

12. Georg Ohm
• Georg Simon Ohm (16 Mars 1789 – 6
Korrik 1854) ishte një fizikan gjerman. Ai
percaktoi me qartesi konceptet e intensitetit
te rrymes dhe te forces elektromotore dhe
formuloi ligjin qe mban emrin e tij . Ligji I
Ohmit shpreh ndryshimin e potencialit te
aplikuar ne ekstremet e nje percjellesi dhe
intensitetit te rrymes qe e pershkon ate.

13. Pierre e Marie Curie
• Biografia
• Maria Sklodovska ka lindur ne Varshave, Poloni, ne 7 Nëntor 1867, një nga pese fëmijët e
Bronislawa dhe Wladyslaw Sklodowski.
• Gjyshi i Marias, Jozef Skodovski kishte qene një mësues i respektuar në Lublin. Ndërsa babai i saj
jepte matematike dhe fizike, mësime që Maria i gjurmonte dhe i pëlqente shume. I ati ishte drejtor
i dy gjimnazeve për djem në Varshave. Nena e saj u nda nga jeta në moshe eper te re, kur Maria
ishte vetëm 12 vjeç, nga tuberkulozi. Po pak kohe me vone, nga sëmundja e tifos vdiq dhe motra e
saj e vogël. Kjo gjë beri që Maria t’ia jepte jetën kishës dhe katolicizmit. Kur Maria ishte 10 vjeç ajo
filloi te frekuentonte shkollën me konvikt që ka pasur e ëma dhe një gjimnaz për vajza nga i cili
kishte mare diplomën në 12 Qershor 1883. vitet në vijim i kaloi në fshat, tek te afërmit e te atit.
Vitet e tjera i kaloi në Varshave me te atin. Familjet e te ëmës dhe te atit tashme kishin humbur
pasuritë e tyre, gjë që solli vështirësi në jetën e Marias dhe motrës e vëllait te saj. Maria beri një
marrëveshje me motrën e saj, Bronislava, që ajo ti jepte një asistence gjate studimeve te saj për
mjekësi në Paris, në këmbim te një asistence te ngjashme dy vjet me vone. Në lidhje me ketë, ajo
mori një pozicion si guvernatore. Fillimisht si juriste e një familjeje në Krakov, pastaj për 2 vite në
Ciechanov në familjen Zoravskis, që ishin te afërmit e te atit. Kur ishte duke punuar me familjen e
fundit, ajo bie në dashuri me te birin e tyre, Kazmierz Zoravski, i cili kishte alternuar për te ardhmen
e tij matematiken. Prindërit e tij e refuzuan martesën e tij me Marien dhe ai ishte i paafte për tu
kundërvene. Maria për pasoje humbi dhe punën e saj si juriste. Ajo gjeti punë tjetër në familjen
Fuchs në Sopot, në bregun e detit Baltik, ku kaloi dhe vitet në vijim, gjate gjithë kohës duke
financuar motrën e saj.
• Në fillim te vitit 1890, Bronislava, pak muaj pasi u martua me Kazimierz Dluski, ftoi Marine te
jetonte me te në Paris. Maria nuk pranoi sepse nuk ishte në gjendje te shkollohej në universitet dhe
akoma shpresonte për martesën me Kazimierz. Ajo u kthye në shpine e te atit, ku kishte shume
kujtime te fëmijërisë.
• Në tetor 1891, pas këmbënguljes te se motrës dhe dërgimit te një letre nga Zoravski ku i qartësoi
përfundimisht ndarjen e tyre ajo vendosi te shkonte në France. Humbja e te dashurit ishte tragjike
për te dy. Maria tashme strehohej në një shtëpi në Paris me motrën dhe kunatin e saj. Njëkohësisht
vazhdonte studimet në Sorbonne për matematike-fizike-kimi.

14. • Maria punonte natën dhe studionte ditën. Ajo u diplomua për fizike dhe filloi punë
në laboratorin industrial në Lipman. Me 1894 ajo u diplomua gjithashtu për
matematike.
• Në ketë kohe Pierr Kyri hyri në jetën e saj. Ai ishte instruktor në shkollën fizike-
kimi, École Supérieure de Physique et de Chimie Industrielles de la Ville de Paris
(ESPCI). Maria filloi karrierën e saj shkencore duke u marre me vetitë magnetike.
Kjo gjë e lidhi atë me Pierrin. Ikja e tyre në Varshave thelloi dashurinë e tyre. Një
vit me vone, me korrik 1895, ajo dhe Pier u martuan dhe te dy se bashku u larguan
nga laboratori. Tashme Maria kishte gjetur një partner shkencëtar siç ishte dhe
vete. Me 1896 Henri Bekuerel zbuloi që kripa e uraniumit rrezatonte rreze X.
Skodovska-Kyri vendosen te eksploronin në lidhje me ketë zbulim. Ata zgjodhën një
teknike te mençur për te investiguar. 15 vjet para, bashkëshorti dhe vëllai i saj
kishin zbuluar elektrometrin, një mjet për matjen e ngarkesës elektrike. Duke
përdorur elektrometrin, ajo zbuloi se rezet e uraniumit shkaktonin në ajër
përcjellje elektriciteti. Duke përdorur ketë teknike, rezultatet e para që gjeti ishin
që përbërëset e uraniumit vareshin nga sasia e uraniumit te përdorur. Puna që ajo
kishte bere ishte me e rëndësishmja drejt zbulimeve shkencore.
• Çifti mori për shqyrtim 2 minerale uraniumi, pichblend dhe torbernit. Pichblend
ishte kater here me aktiv se uraniumi. Në prill 1898 ata shume optimiste peshuan
100 gram pichblend dhe e lidhi atë me një shtypës dhe me llac. Ata nuk arritën te
realizonin atë që kërkuan dhe filluan te procedonin me tone mineralesh.
• Skodovska arriti nga kërkimet e shumta te zbulonte një element te ri që e quajtën
polonium, për ndër te Polonisë. Në dhjetor 1898 Kyrite zbuluan një tjetër element
te cilin e quajtën radium lidhur me radioaktivitetin. Me 1898 Kyrite me zbulimet që
bene ishin tepër te pasur. Qëllimi i tyre tashme ishte te ndanin radiumin në kristale
me te vogla. Me një ton pichblend dhe 1/10 e kloridit te radiumit dhe e
shpërbashkuan atë në 1902. Maria ishte e para femër e cila mori çmimin Nobel në
fizike për ndër te zbulimeve që ajo kishte bere. Në 1911 ajo mori çmimin Nobel në
kimi për shërbimet dhe punën për zbulimet që kishte bere.

15. • Çmimi Nobel në Fizike-1903
• Medalja e Përbetimit-1903
• Medalja e Mateucit-1904
• Çmimi Nobel në kimi-1911
• Tashme laboratori I Marise dhe Pierit eshte
kthyer ne “Muzeu Kyri”

16. Albert Einstein
• Albert Einstein, (shqip: Albert Ajnshtajn), (14
Mars 1879 – 18 Prill 1955) ishte një fizikant i cili
llogaritet si një nga shkencëtarët më të
rëndësishëm të shekullit XX. Ai përcaktoi teorinë
e relativitetit dhe dha shumë kontribute në fushat
e mekanikës kuantike, mekanikës
statistikore dhe kozmologjisë. Në vitin 1921 fitoi
çmimin Nobel për fizikë për shpjegimin e efektit
fotoelektrik dhe për shërbimin në fushën e
"fizikës teorike". Ai kishte 4 nenshtetesi ndermjet
tyre edhe ajo shqiptare.

17. • Gjëja më e rëndësishme është të mos reshtim kurrë së
pyeturi, kurioziteti ka shkakun e tij se pse ekziston.
•
• Të biesh në dashuri nuk është ndonjë budallallëk i
madh, e për këtë gravitacioni nuk është përgjegjës.
•
• Përfytyrimi është më i rëndësishëm se dituria, sepse
dituria ka kufi, ndërsa përfytyrimi rrok të gjithë
botën, duke nxitur përparimin, e duke i dhënë jetë
zhvillimit.
•
• Eksperienca më e bukur që ne mund të kalojmë është
misteri. Është emocioni themelor që qëndron në djepin
e artit dhe shkencës së vërtetë...