Эмхтгэж ном болж гарахаас нь өмнө миний бие базаж PDF болгов :) Татаж авах боломжтой болгосон тул хүссэн хэмжээгээрэй аваарай :)

1. Нацагийн Багабанди
ТИТЭМ ҮГ
Эх сурвалж: Үндэсний Торрент Трекер Р2Р.МN
[2007/03/01 - 2009/12/13]

2. 1. Зориг эс хүрвэл ухаан эс хүрнэ
2. Сайн төрийн толгойд хууль ноѐрхож байг
3. Өөрийгөө ялах нь
4. Тэвчээр хатамж, сэтгэл, урамшил магтаал
5. Хэмнэж, гамная
6. Өөртэйгөө ажиллах нь
7. Таныг аугаа их үйл хэрэг хүлээж байна
8. Сайнд хүрэхийн тулд муугаа хая
9. Гурван тахалаас хол байя
10. Сайн хүн
11. Мөс сайтын мөр цагаан
12. Хүн чанар
13. Номтой нөхөрлөе
14. Хүн сайтыг олж нөхөрлө
15. Сэтгэл ариун бол үйлс ариун
16. Алтан дэлхийг аргаар засахаас аашаар засахгүй
17. Үгний алдаанаас үргэлж хол яв
18. Тусыг тусаар
19. Ид хаваа гайхуулсан жил болоосой
20. Аз жаргалыг алсад хайх хэрэггүй
21. Хариу нэхээгүй буяны үйлс хамгаас илүү үнэтэй
22. Өөрсдийн цаг хугацааг нэр төртэй эзэгнэе
23. Өөрийнхөө хүчээр өөрийгөө аврагтун
24. Чин сэтгэлээсээ талархаж суръя
25. Өөрийгөө хүндэтгэ
26. Эрхэлсэн ажилдаа эзэн бол
27. Итгэл
28. Бага боддог хүн их алддаг
29. Эр зориг

3. 30. Эвлэвэл бүтнэ
31. Үнэн юм үнэнээрээ сайхан
32. Хүрээллээ ухаантай бөгөөд зөв сонго
33. Мэдлэг бол хүч
34. Амжилт гаргах нь хамгийн сайн өшөө авалт мөн
35. Буурлын буян дундаршгүй
36. Бэрхийг давж амьдар
37. Салхинд туугдсан хамхуул мэт амьдарч болохгүй
38. Сайн араншин
39. Цаг үетэйгээ хөл нийлүүлье
40. Өөртөө итгэ
41. Гэртээ аз жаргалтай байдаг тэр хүн аз жаргалтай
42. Цаг заваа дэмий юманд бүү үр
43. Өөрийн замаа өөрөө бүтээ
44. Өөрийнхөө буянт үйлсээр гайхуулдаг
хүнээс болгоомжил
45. Бусдыг аялдан дагалдагч салбадай
болох хэрэггүй
46. Оролдлого сайт оройд нь гарна
47. Сайн эхнэр амьдралын аврал
48. Нөхрөө харж биеэ зас
49. Мөрөөдлийнхөө хойноос мөшгөн
тэмүүл
50. Эх орноо хайрлая
51. Муу, муухайгаас салъя
52. Шунахай зан бол бүх муу муухайн
үндэс
53. Гомдлыг уураар тайтгаруулдаггүй,
галыг тосоор унтраадаггүй

4. 54. Хүмүүжил хүнийг бүтээдэг
55. Урагшлах хүний санах сэдэх нь их
56. Хүний замаар хурдалж явснаас
өөрийн замаар гэлдэрч яв
57. Эд хөрөнгө зоригтой хүнийг дагана
58. Жаргах цагт ч нөхрийн чанар
танигдана
59. Хэлэх үгийг эзэнд нь

5. Зориг эс хүрвэл ухаан эс хүрнэ
2007 оны 03 сарын 01
Монголын хүүхэд залуус бүгдээрээ суу билэгтэн болж
чадахгүй ч сурч мэдсэн, ажилсаг бүтээлч, зөв хүн байж
лавтай чадна. Аливаа зүйлийг бүтээхэд биеэ мэдэх
мэдэл, өөртөө итгэх итгэл, эр зориг хэрэгтэй. "Биеэ
мэдвэл хүн, бэлчээрээ мэдвэл мал" гэсэн монгол үг бий.
Биеэ мэдэх гэдэг нь бүтээх үйлс, хүрэх зорилгоо
ухаандаа бодон тунгааж, сэтгэлдээ мэдэрч, тэр бүгдээ
бүтээх өөрийн чадал бололцоондоо гүн бат итгэх,
улмаар эргэлт буцалтгүй итгэл үнэмшил болгох хувь
хүний чадвар юм. "Биеэ мэдэж, бяраа таних"-ыг өвөг
дээдэс бидэнд сургамжлан захисан. Энэ нь биеийн
бярыг хэлэхээсээ ухааны бядаа танихыг илүүтэй бодсон
хэллэг юм. Тэгээд ч биеийн бөхөөр нэгийг давна, ухааны
бөхөөр олныг давна гэж хэлэлцэж ирсэн нь эрдэм
ухааныг эрхэмлэх гүн гүнзгий утга агуулгатай билэг
сургаал билээ.
Өөртөө итгэх гэдэг нь өөрийн хүчиндээ итгэх ухаан
чадал, сэтгэлийн тэнхээ, үйлдлийн даац билээ. Сурах,
бүтээх чамбай хүсэл төрж, даацтай зорилго өмнөө
тавьсан бол түүнийхээ төгс үр дүнг үзэх өөрийн итгэл
гуйвалтгүй цогцолсон байх учиртай. Өөрөө өөртөө
итгэлгүй байх нь хүн урагш ахиж, дэвжиж хөгжихөд гай
тотгор болдог. Аргамаг хүлэг авч давхих гээд байхад
зориг алдан жолоо цулбуураасаа зуурч татаад байдаг
шиг өөртөө итгэхгүй, зориг алдан зүрхшээдгээс хүний

6. амьдрал дахь алдааны тал хувь нь үүсдэг гэсэн яриа
явдаг. "Хүчиндээ итгэдэг байсан учраас л би амжилт
гаргаж чадсан юм даа" гэж амжилтын оройд цойлсон
эрхэмийн ямагт хэлдэг бардам мөртлөө үнэн үг бий.
Өөрийнхөө хүч чадалд хэт итгэдэг, эсхүл өөрөө юу
чадахаа ч олигтой мэддэггүй хүн аль аль нь зөндөө
байна. Ямар ч гэсэн өөртөө итгэдэггүйгээс үүсэлтэй
үхээнц дорой байдал нь хүний хөгжил дэвшилд хаалт
болж саатуулдаг зан араншингийн согог дутагдал яах
аргагүй мөн. Өөрөө өөртөө итгэлтэй байж, идэвхтэй
зоримог алхам хийхгүйгээр томоохон үр дүнг хүсэж,
мөрөөдөхийн ч хэрэггүй.
"Эрдэнэсийн арал", "Хар сум" зэрэг алдартай роман
туурвисан зохиолч Л.Стивенсоны "Би зовлон зүдүүр
нөмөрсөн ч бай, баяр хөөр бялхсан ч бай, ямар ч
нөхцөлд халирч шантралгүй цагийг зөв ашиглаж чадна"
гэж хэлсэн үг зохиолчийн өөртөө итгэж, бэрхшээлийг
сөрж, бүтээж туурвих чадварыг илтгэхийн хамт
залуучууд ирээдүйгээ дархлахад нэн сургамжтай. Суу
билэгт хүмүүсийн сэтгэхүйд өөрийн хүчинд бүрэн
итгэсэн эрэмгий зориг бат бэх сууж өгсөн байдаг.
"Зоригловол бүтнэ" гэх үг тэдний сэтгэлийн мөнхийн
дуудлага. Эртний Персийн яруу найрагч "Эр чадал, илд
эзэмших чадвар үнэндээ эр зориг биш, өөрийгөө захирч,
бусдын хувьд зөв шударга байхыг эр зориг гэж нэрлэнэ"
хэмээн бичсэн нь оюуны өв болон өдий хүртэл
хадгалагджээ. "Агуу их хатан зориг гэдэг бол агуу их

7. нинжин сэтгэл мөн" гэж америкийн яруу найрагч
Г.Лонгфелло шүлэглэсэн.
Бүтээлч хүнд зориг нь жаргал болдог. Хэдий мэргэн
ухаантай, мэдлэг чадвартай ч хийхийг зорихдоо
сэтгэлийн зориг дутваас ухааны сан хөмрөг нь далай мэт
баялагаа харамлан дутааж, зориг муутан жаргал эдэлж
чадахгүй ээ. Суу билэгт Шекспир "Зориг эс хүрвэл ухаан
эс хүрнэ" гэж сургасны учир ийм ажээ.
Зүрх зориг дутах, эргэж хургах, эргэлзэж болгоомжлох
нь ямар нэг юм бүтээх гэж хүсэж мөрөөдөж яваа
эрмэлзэл тэмүүлэлд чинь чөдөр тушаа болж, саад
учруулна. Тиймээс залуус та нар аливаа үйлийг хийхдээ
мохошгүй туйлбартай, няцашгүй хатан зоригтой байж,
ухааны чадлаа дүүрэн ашиглахыг хичээцгээ.
Манай залууст би чадах болов уу, дийлэх болов уу, бүтэх
болов уу гэсэн болгоомжлол түгээмэл. Шийдэмгий
зоригтой занг тогтоон баригч дотоод сэтгэлийн хүлээс
нь болгоомжлол билээ. Хэт болгоомжлол зорилгоосоо
няцах, чадвараа мохооход хүргэнэ. Болгоомжлох нь нэг
талдаа сэтгэлгээний залхуурал мөн. Болгоомжлол гэдэг
нь өөртөө болон ирээдүйдээ итгэх итгэлийн архаг
хомсдол гэж үздэг хүмүүс байдаг. Болгоомжлол нь яв
явсаар хүнийг зориггүй, туйлбаргүй болгох нь бий.
Гэхдээ болгоомжлох нь бүхэлдээ муу зүйл биш ээ. Эрүүл
саруул болгоомжлолыг, эмгэг архаг болгоомжлолтой
хольж хутгаж, ад үзэж болохгүй. Эрүүл болгоомжлол нь
ямар нэг шийдвэр гаргахдаа юмс үзэгдлийн наад

8. цаадахыг бодож цэгнэхэд тус болно. Ийм болгоомж
эргэлзээ нь нинжин сэтгэл, зөн билэг, зөв мэдрэмжээс эх
сурвалжтай байдаг. Дутуу бодож, буруу шийдэхээс
сэрэмж сургамж болдог учир эрүүл болгоомж ач тустай.
Эрүүл болгоомжтой хүнийг хашир егзөр хүн гэж хүндлэн
үгийг нь сонсож, зөвлөгөөг дагадаг нь монголчуудад
эртнээс уламжлагдаж ирсэн хэв ѐсны нэг мөн билээ.
Залуучууд Та нар элдэв шийдвэр гаргахдаа эрүүл
болгоомжтой байж, эрдэм номд шамдахдаа эмгэг
болгоомжийг таягдан хаяж, зориг золбоотой
хичээнгүйлэн шамд. Эмгэг болгоомжлол даамжирвал
айдас хүйдэс рүү хөтөлнө. Өөртөө итгэлгүй хүн л аймхай
хулчгар байдаг. "Алив муу чанарын дотроос адгийнх нь
айж хулчийх явдал мөн". Хийвэл бүү ай гэдэг.
Аймхайчуул хүчээ үзэх, чадал заах, туршиж оролдох,
бүтээж туурвихаас ямагт ухарч мохож, нийгмийн үйл
амьдралд хүн шиг оролцох нь байтугай олигтойхон
тэнүүн амьсгалж чадахгүй болтлоо доройтдог. Тэд
үргэлж санааширч, ѐстой санаа нь сансарт сачий нь
хатавчинд хэвтэнэ.
Аймхай учир амьдралд ганц ч зоригтой алхам хийж
чадахгүй, уруу доройхон, гутруу гундуухан насаа илээх
болдог юм. Ийм дорой амьдралд өөрийгөө аваачиж
хэрхэвч болохгүй.
Өөрийн хүчинд итгэл олох замд атаа жөтөө, эргэлзэл
тээнэгэлзэл, болгоомжлол, айх сүрдэх зэрэг олон саад
бэрхшээл тохиолдож магад. Атаа хорсол нь муу санааны
үр, бусдын чадал эрдэмд хордож мөшөөрхсөн хуудуутай
сэтгэл юм. "Атаа хорсол бол төмрийг идэх зэв" гэсэн үг

9. бий. Атаа хорсол өөрөө гүтгэлэг, бусармаг явдал, гэмт
хэргийн үүсгүүр. "Атаат хүн хэзээ ч баяр баясгаланг
эдэлдэггүй". Залуу хүн бусдын амжилтанд атаархан
жөтөөрхөх бус баярлах, дэмжих цэвэр ариун сэтгэлтэй
байх ѐстой. Хүний сайн чанарыг олж харж тусган авч
чаддаг, түүнийг ухаан бодолдоо шингээхсэн гэж чин
зүрхнээсээ эрмэлзэх бодолтой хүн өөрийн хүч чадалдаа
итгэж, хийсэн бүтээсэндээ урамшиж, улам урагшлах
зориг хүчийг олж авна. Өөрийн сул талуудаа алхам
алхмаар ялж сурах нь амжилтанд хүрэх урт аяны замд
чинь найдвартай унаа хөсөг болж өгнө. "Нэгэн алдарт
зураачид залуу зураач судалбар зургуудаа авчирч
үзүүлжээ. Тэрээр зургуудыг ихэд таашаан магтаж,
олзуурхан баясав. Гэтэл залуу зураач цаашид уран зураг
бүтээж, ахиж дэвших бололцоогүй гэв. Эхнэр хүүхдээ
тэжээхийн тулд өглөө 10 цагаас орой 6 цаг хүртэл өөр
ажил хийх шаардлагатайгаа учирлав. Та өглөө 4-өөс 10
цаг хүртэл бүтэн зургаан цаг юу хийдэг вэ? гэж асуухад
залуу зураач: "Унтдаг" гэж хариулав. Тэгвэл та зураг
зурах биш насаараа унтах төөрөгтэй хүн байна даа. Сайн
зураач болъѐ гэж хүсэж мөрөөдөж яваа бол өглөө 4-өөс
9 цагийн хооронд зүтгэж оролдоод үз дээ.
Хүний хамгийн бүтээлч үе бол өглөөний 4-9 цагийн
хооронд байдаг, би зургаа энэ хугацаанд л зурж зураач
болсон юм даа" гэж зөвлөжээ. Залуу зураач авьяас
төгөлдөр багшийнхаа алтан сургаалийг ѐсчлон
биелүүлж, сул талаа засч залруулан нэр алдартай
зураач болж чадсан гэдэг. Залуус Та нар ч гэсэн өглөө
эртийн бүтээлч үеийг аль болохоор ашиглаж сурахыг

10. хичээцгээ. Ийм дэглэмд суралцахын тулд зүтгэл
оролдлого зайлшгүй чухал. "Гойд давуу чадвар хичээл
зүтгэлээр л зөвхөн олгогдож байдаг. Гайхалтай
авьяастай байвал хичээл оролдлого түүнийг улам
өндөрт өргөдөг. Чадвар нь бусдаас ялгарамгүй байлаа ч
гэсэн зүтгэл оролдлого тэрхүү дутагдалтай талыг нөхөх
учиртай. Хичээл оролдлогыг зөв зүг рүү чиглүүлж
байвал ер түүнээс хол гарахгүй. Зүтгэл оролдлого
байхгүйгээр юуг ч олж чадахгүй" гэж хэлсэн зүтгэл
оролдлогоо шахан дайчилж байж, хүн төрөлхтөнд
давтагдашгүй бүтээлээрээ бэлэг барьсан эрдэмт хүний
үгийг залуус Та бүхэн тусган авч, мөрдөөсэй гэсэн
хүслээр дамжуулж байна. Зүтгэл оролдлоготойгоор
хичээж чармайвал хэн ч хүсэж мөрөөдсөн том
зорилгодоо хүрч чадна.

11. Сайн төрийн толгойд хууль ноѐрхож байг
2007 оны 03 сарын 05
Эртний Герегийн домогт жинлүүр барьсан, нүд боолттой
нэгэн бурхны тухай өгүүлдэг. Тэр бол шударга ѐсны
тэнгэр - Фемида гэгч билээ. Домгийн ѐсоор газар
дэлхий, түүний баялгийг ертөнцийн хүн ард адилхан
эзэмших эрхтэй гэнэ. Тийм учраас газар хуваарилахад
алагчлах явдал гарч магадгүй гэж нүдийг боож, хүн
бүрд тэгш оноохын учир жинлүүр бариулжээ. Домгийн
баатар Фемидагийн жинлүүр хожим нь хууль шүүхийн
билэгдэл, шударга ѐсны билэг тэмдэг болон хуулийн
ертөнцөд тухлан заларчээ.
Арван таван жилийн өмнө улс төрийн хүчнүүдийн
зөвшилцөлийн үндсэн дээр бүтээгдэн батлагдсан шинэ
Үндсэн хуулийн тулгуур зарчим энэ домгийн гол үзэл
санаатай үндсэндээ адил. Монголчууд Үндсэн
хуулийнхаа заалт, үзэл баримтлалын дагуу улс орондоо
эдийн засаг, улс төр, оюун санаа, эрх зүйн шинэчлэл
хийх чиглэлд чамлахааргүй ахиц дэвшилтэй ажиллаа.
Төр нийгмийг ардчилахад Үндсэн хууль шийдвэрлэх
үүрэг гүйцэтгэж байна. Эдүгээ хүртэл ард түмний эв
нэгдэл, нийгмийн тогтвортой байдлыг хангахад болон
улс орны хөгжил дэвшлийн зорилтуудыг шийдвэрлэх
бүхий л үйлсэд Үндсэн хууль зүйрлэшгүй ач буянаа өгч
ирэв.

12. Монгол оронд хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш
байх зарчмыг Үндсэн хууль баталгаажуулсан. Харин
өдгөө хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх алтан
зарчим жинхэнэ ѐсоор хэрэгжиж чадаж байна уу? Надад
мэдэгдэж байгаагаар бол нийгмийн гишүүдийн дийлэнх
нь энэ зарчим шударгаар үйлчлэхгүй байгаа гэж үзэж
байна. Олон жилийн өмнө АНУ-д "Талх нууж авбал
шоронд орно. Төмөр зам хулгай хийвэл Сенатын гишүүн
болно" гэсэн ѐгт үг гарчээ. Хууль, шүүхийн өмнө эрх
тэгш байх зарчим алдагдсаныг хамгийн ойлгомжтой
байдлаар ѐжлон хэлсэн санаа. Эдүгээ манайд
Фемидагийн барьсан жинлүүр тэгш бусаар хувиарлан
оноож, алагчлан ялгаварлаж, шударга биш байгаа тухай
ам амандаа ярьж байна. Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн
энэ тулгуур заалтын хэрэгжилт хангалтгүй байна гэсэн
үгээ. Үндсэн хуулийн амин сүнс болсон заалтаас ишлэл
аван олон дахин ярих нь чухал биш ээ, түүнийг бодит
амьдралд хэрэгжүүлэх нь л гол зүйл. Монгол улсын
иргэн олон улсын эрх зүйн баримт бичигт тунхагласан
хүний эрх, эрх чөлөөг бүрнээ эдлэх эрх зүйн боломжийг
Үндсэн хуулиар хуульчлан тогтоосон. "Амьдрал гав
гинжнээс чөлөөтэй газарт, аху санаа айдас хүйдсээс
ангид ертөнцөд..." хүн эрх чөлөөний хаант улсын иргэн
байж чаддаг билээ. Үндсэн хууль монгол хүний
амьдралыг гав гинжнээс эгнэгт салгаж өгсөн. Харин аху
санаа айдас хүйдсээс ангид ертөнцөд чөлөөтэй байж
хараахан чадахгүй байна. Хэлье гэсэн үгээ хэлж
чадахгүй, ярья гэсэн бодлоо илэрхийлж чадахгүй айж
бэргэн, өөр хоорондоо шивнэлдэж, зарим үед амандаа

13. ус балгасан мэт дөмбийж байсан он жилүүдийг Үндсэн
хууль батлагдснаас хойш ч бид туулсан. "Үнэнийг
сонсохыг хүсч байвал чөлөөтэй ярих боломж олго" гэсэн
үг бий. Үнэнийг сонсох эрүүл саруул уур амьсгалыг
нийгэм даяар тогтоож өгөөгүй, хардлага, хавчлага
сүүдэр мэт дагасан хэвээр байгаа учир айдас хүйдэс,
болгоомжлол арилахгүй байна. Чөлөөтэй дугарах
иргэний эрх чөлөөг боомилохыг эрх мэдэлтнүүд, буруу
явдалтнууд л улайран чармайдаг юм. Урвуу эрх мэдэл
гэгч - буруу иштэй хар муна хүний толгой дээр далайж
байгаа цагт аху санаа айдас хүйдсээс ангид, чөлөөт
ертөнцөд орших аргагүй.
Үндсэн хууль төрийн эрх мэдлийг олон улсын жишиг,
өөрийн орны онцлогт тулгуурлан зохистой, харилцан
тэнцвэртэй, хяналттай байхаар хуваарилан бататгаж,
эрх зүйт төрийн буурийг засаж өгсөн юм. Хуульд
үндэслэсэн эрх чөлөөг дээдэлж, хуулийг сахихад
үндэслэсэн эрхийг зөвшөөрч, хуулийг зөвхөн хуулийн
аргаар тогтоодог, хуулийн аргаар өөрчилдөг төрийг л
эрх зүйт төр гэдэг билээ. Улсын Их Хурал 2000 онд
Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийсэн. Өнгөн дээрээ хуулийн
аргаар хийсэн өөрчлөлт боловч үндэс суурь нь улс
төрийн хуйвалдаанаар тавигдаж Ерөнхийлөгчийн хориг,
Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг үл хэрэгсэн
батлагдсан юм. Энэхүү өөрчлөлт Үндсэн хуулийн гол
үзэл баримтлалыг гажуудуулж, Монгол төрийг
доройтуулав. Хариуцлагын тогтолцоог алдагдуулан,
хяналтыг үлэмж сулруулсан. Засаглалын эрх мэдлийн
тэнцвэр алдагдлаа. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нийтийн

14. эрх ашгийн төлөө бус нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн цаг
зуурын ашиг сонирхлыг хангах зорилгоор хийгдсэний
хор уршгийг одоо амсаж байна. Энэ өөрчлөлтийн ганц
заалт нь ч өмнөхөөсөө дээрдээгүйг бодохоор гаслам
харамсалтай.
Хуулийн бодлогыг ул суурьтай, ухаалгаар, шинжлэх
ухаанд суурилан боловсруулж, зорилго чиглэлтэй
хэрэгжүүлэхгүй бол ардчилалыг ардчилсан аргаар
устгаж, эрх чөлөөг эрх чөлөөгөөр хөөн зайлуулах
осолтой нөхцөл бүрдчихэж болох юм. Зарим улс орны
түүхэнд ийм эмгэнэлт явдал тохиолдож байлаа. Түүнээс
бид ямагт сургамж авах учиртай.
Хууль дээдлэх нь нийгмийн амьдралын хэм хэмжээ байх
зарчмыг хэвшүүлэн тогтоох анхдагч нөхцлийг шинэ
Үндсэн хууль бий болгосон юм. Үндсэн хууль бол эрх
зүйн дээд хүчин чадал бүхий эцэг хууль, өөрөөсөө бусад
хуулийг төрүүлж байдаг эх хууль мөн. Энэ хугацаанд
нийгмийн олон талт харилцааг ардчилсан ѐсоор
зохицуулах олон шинэ хуультай болж амжлаа. Хууль
зөрчих эрх хэнд ч байж болохгүй нь тодорхой. Тэр
тусмаа төрийн зүгээс хууль зөрчвөл иргэн хүн түүнийг
яах ч аргагүй хүчин мөхөсдөж хохирох болно. Иймд
бүхий л хуулийг чандлан сахих нь төрөөс иргэний өмнө,
нийгмийн өмнө хүлээсэн зайлшгүй үүрэг.
"Муу хуультай боловч сайн түшмэдүүдтэй бол улс орныг
удирдаж болно. Харин түшмэдүүд муу бол хичнээн сайн
хууль байгаад ч нэмэргүй" гэсэн нэрт улс төрчийн хэлсэн
үг бий. Иймд төрийн хуулийг ягштал баримтлан

15. ажилладаг сайн түшмэдүүдтэй байх нь сайн хуультай
байхаас дутуугүй ач холбогдолтойг эрхбиш анхаарах цаг
болсон. Эцэг хуульдаа хүү нь мэт захирагдан, эх хуулиа
хүү нь мэт хүндлэн, дээдлэн сахиж, ѐсчлон биелүүлж
явах нь иргэн ба төр, төрийн хүний аль алиных нь
үндсэн болоод журамт үүрэг мөн билээ.
Цагийн аясаар төрийн хууль тогтоомжуудад өөрчлөлт
шинэчлэлт хийгдэж байдаг нь жам юм. Манай Үндсэн
хууль ч гэсэн энэхүү жам ѐсны гадна байж чадахгүй биз
ээ. Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд хүрвэл зайлшгүй анхаарч
мөрдөх зүйл бий.
Шинэ Үндсэн хууль нийт ард түмний оролцоотой
1.
бүтсэн, ардчилсан уг чанартай. Монгол Улсад Засгийн
бүх эрх ард түмний мэдэлд байгаагийн баталгаа нь
Үндсэн хууль мөн тул түүнд нэмэлт өөрчлөлт оруулах
эсэх нь ард түмний мэдэлд байх ѐстой. Үндсэн хуулийг
хөндсөн аливаа асуудлаар ард нийтийн санал асуулга
буюу өргөн дэлгэр, чөлөөтэй, нээлттэй хэлэлцүүлгийн
үр дүн болсон зүйлийг л УИХ хууль тогтоох эрх
мэдлийнхээ хүрээнд баталгаажуулдаг жишиг тогтох нь
зүйтэй гэж би хувьдаа үздэг юм.
Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал
2.
санаачлага, үйл явц, дэс дараалал, дэг горим эхнээсээ
эцсээ хүртэл цөм зөвхөн хуулийн дагуу байх учиртай.
Аливаа нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн суурь
3.
бүтэц, амин сүнс, мөн чанарыг нь илэрхийлэгч эд эсийг
гэмтээж болохгүй. Хэрэв тэгэх аваас Үндсэн хууль мөн
чанараа алдаж, төрөл арилжих болно.

16. Үндсэн хуулийг явцуу бүлгийн ашиг сонирхолд
4.
тулгуурлан, улс төрийн хуйвалдаанаар өөрчлөх
оролдлого гаргуулахгүй байх нь онцгой чухал.
Үндсэн хуулийг өөрчлөх зорилгоор нийгмийн сэтгэл зүйг
бэлтгэх ажиллагаа явагдаж эхэлсэн нь илт байна.
Ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмжигчид чанга дугарч,
чанга дугаргах болов. Ерөнхийлөгчийн улс болохыг
хүсэмжлэгчид хариуцлагыг УИХ-ын 76 гишүүнтэй бус нэг
хүнтэй тооцох боломжтой болно гэж сэнхрүүлж байна.
Хариуцлагын хомсдолд орчихсон монголын нийгэмд энэ
үг тод сонсогдож, найдвар төрүүлэхийг тооцсон
бололтой. Дэлхий ертөнцийн халуун цэг болж байгаа
Ирак орон хүчтэйгээс хүчтэй Ерөнхийлөгчийн
засаглалтай байсан. Ерөнхийлөгч нь үндэсний удирдагч
хэмээн цоллогдож, амьд сэрүүндээ хөшөө дурсгалаа
сүндэрлүүлэн, магтуулж байсан нь саяхан. Гэтэл
өнөөдөр ард түмэн нь аллага хядлага, тэсрэлт
дэлбэрэлтийн айдас хүйдэс дунд өдөр өнгөрөөж байна.
Үндэсний удирдагчаа цаазын тавцанд аваачиж
"хариуцлага тооцлоо". Монголын ард түмэн ийм
аймшигийг үзэх нь бүү хэл хар даран зүүдлэх ч үгүй гэж
итгэж байна. Тиймээс хяналтгүй дарангуйлагч
мөрөөдсөн өөрчлөлтийг яавч дэмжиж болохгүй. Сайн
төрийн толгойд хууль, муу төрийн толгойд удирдагч
ноѐрхож байдаг. Би Монгол орныхоо сайн төрийн
толгойд хууль ноѐрхож байгаасай гэж хүсч байна.
Үндсэн хуулийг бүтээхэд оролцсон эрдэмтэн мэргэд,
төрийн зүтгэлтнүүд, хуулийг хэлэлцэн баталсан Ардын
Их Хурлын депутатууд, хууль тогтоомжийг Үндсэн

17. хуульд нийцүүлэн шинэчлэх ажилд хүчин зүтгэсэн үе
үеийн парламентын гишүүд, хууль хэрэгжүүлэх, хууль
ѐсыг сахиулахад оролцож ирсэн бүх хүмүүст төрт ѐсны
энэ баярын 15 жилийн ойг тохиолдуулан хийсэн
бүтээснийх нь төлөө баяр талархлаа илэрхийлэх ѐстой.
Төрийн минь сүлд Та биднийг ивээг!

18. Өөрийгөө ялах нь
2007 оны 03 сарын 19
Өнөөдөр би хүн өөрийгөө ялах тухай ярина. "Өөрийгөө
ялах нь дайны талбарт тоо томшгүй олон цэргийг дарж,
ялалт байгуулснаас илүү юм" гэж бусдын төлөө асаасан
гэрэл гэгээ болон мөнхөрсөн цаглашгүй ачтан айлдсан.
Өөрт заяасан авьяас билэг, давуу талаа танин мэдэж,
түүнийхээ үр үндсийг ургаж төлжих шимт хөрсөнд
найдвартай суулган, байнга санаа тавьж, арчилж
тордон, ургуулж хөгжүүлж чадвал хэн ч зорьж
тэмүүлсэн зорилготойгоо зовлон багатай золгох болно.
"Энэ ертөнцөд хүн төрөхдөө өөрийн хувьтай ирдэг.
Эхээс заяасан тэр авьяасаа эрх биш олж таних нь чухал"
гэж америкийн яруу найрагч Ж.Лоуэлл бичжээ. Давуу
сайн талаа олж мэдэхийн хамт, хэвшил заншил, зан
араншингийнхаа сул муу талыг олж тогтоон, хүлээн
зөвшөөрч ухааран, түүнийг давж гарах, ялж дийлэх
сэтгэлийн тэнхээг хураан хуримтлуулах хэрэгтэй юм.
Тэгж чадваас оршиж тогтносон олхио муутай
хэвшлээсээ холдон холдсоор төрөлх авьяас билгээ
хөгжүүлэн төгөлдөржүүлэх эрхэм сайн үйлс рүү ойртон
дөхсөөр байх нь гарцаагүй.
Хүний оюун ухааныг хөглөж, эх орон нэгт иргэдээ зүгээр
байлгахгүй хөдөлгөн сэрээдэг байсан Сократ "ертөнцийг
хөдөлгөе гэвэл эхлээд өөрөө өөрийгөө хөдөлгө" гэж
хэлсэн. Гэтэл хорвоо ертөнцийн хүмүүс өөрийн муу
зуршлаа жаахан ч гэсэн засаж өөрчлөхөөс илүү засаг

19. төрөө засаж сайжруулах нь хялбар хэмээн бодох нь
олонтоо. Өөрийн сул тал, муу зуршлийг ялан дийлж
чадвал түүний хоосорсон орон зайг давуу тал нь нөхөн
эзэлж, сайн үйл бүтээх зай багтаамж уужран өргөсдөг
жамтай.
Би хүүхэд, залуустай уулзахдаа байгалийн шинжээч
нэрт эрдэмтний амьдралд тохиолдсон санаа авууштай,
хөгжилтэй түүхийг жишээ болгон ярьдаг юм. Тэр
эрдэмтэн цаг гэдэг олдошгүй ховор эрдэнэ үлэмж
хязгаартай гэдгийг хэнээс ч илүү мэддэг хирнээ өглөө
эрт босч чаддаггүй, хайран бүтээлч цагийг дэмий
өнгөрөөдөг байжээ. Их унтдаг муу зуршлаа таягдан
хаяхаар хатуу шийдэж, эрт босож байхаар сэтгэл
шулуудсан ч нэг л болж өгөхгүй, унтчихаад байв. Ингээд
өөрийн зарцаасаа тусламж гуйж, хэрэв өглөө бүр
зургаан цагаас өмнө сэрээж өгвөл сэрээсэн тоолонгоор
нь мөнгө өгч байхаар тохиролцов. Эхний үед нойр
ханаагүй байна, жаахан унтуулаач хэмээн гонгинож, тэр
ч бүү хэл хүн тайван унтуулсангүй гэж уурлаж уцаарлаж
байжээ. Тэгсэн мөртлөө арайхийж сэрэхээрээ "Яагаад
амласан цагтаа босгосонгүй вэ?" гэж үглэнэ. Энэ мэт
байдалд зарцынх нь уур хүрчээ. Бас тохирсон ѐсоор
мөнгөө авах сонирхол зарцад байлгүй яахав. Тэгээд цаг
болохоор эзнийгээ орноос нь татаад унагачихдаг болов.
Зарим өглөө ор руу нь хүйтэн ус цацаж буцаж хэвтэхийн
аргагүй болгоно. Үр дүн удалгүй гарлаа. Хоѐр талаасаа
хичээл зүтгэл гаргасны дүнд сайх эрдэмтэн өөрийгөө
ялан муу зуршлаа хаяж, өглөө эртлэн босож судалгаа
шинжилгээний ажилдаа шамдах цаг хугацаа нь тавиу

20. болжээ. Хожим нь "Байгалийн шинжлэх ухаанаар миний
бичсэн бүтээлийн дотроос гурав, дөрвөн боть нь зарцын
минь хүч юм" гэж эрдэмтэн дурсан бичсэн байдаг.
Зовлон зүдүүрт нэрвэгдсэн хүн өөрийгөө ялж, сэтгэлд
багтамгүй зориг тэвчээр заан байж, амжилтанд хүрч,
алдар нэрээ мөнхөлсөн жишээ захаас аван олныг дурдах
бололцоотой. Шулуун дардан замаар зогсолтгүй өгссөөр
амжилт ололтын оргилд гарч чадсан гайхалтай жишээг
харин олоход бэрх. Хүн унаж, босож байж юм бүтээдэг
хойно арга ч үгүй биз. Амьдралын бэрхшээл саад хүний
өсөж дээшлэх орон зайд хана хэрэм, хаалт саад биш,
харин гишгэх шат, ширүүн урсгалт голын цаана гарах
гүүр дамнуурга нь болно. Бэрхшээл хүнийг дардаг,
харин хүн түүнийг ялж бүтээх туурвих хүсэл нь
оргилдог.
Канадын уугуул иргэд - улаан арьстнаас гаралтай нэгэн
уран бүтээлчийн тухай өгүүлсэн үнэн түүх сэтгэлд
хоногшин үлджээ. Тэрээр чулууны сийлбэрчин. Түүний
бүтээсэн чулуун сийлбэрүүд ертөнцийн олон музей,
цуглуулгад хүндтэй байранд байдаг гэсэн. Тэр
барилгачин байгаад осолд орж бэртэн, эргээд
мэргэжлийн ажлаа хийх чадваргүй болжээ. Түүнийг
угийн авьяасгүй, жирийн нэгэн гэдэг байж. Эмнэлэгт
хэвтэж байхдаа мод зорж өдрийн уртыг өнгөрөөн, азгүй
хувь заяаны гунигаа нимгэлдэг байсан гэнэ. Дараа нь
чулуу сийлэхээр зоригложээ. Эхлээд хоѐр сийлбэр
урлаж тус бүрийг нь 50 доллараар зарахаар төлөвлөв.
Эхнэр нь тал үнээр нь л хүн авч магадгүй гэж маргаж
байсан гэдэг. Гэтэл худалдан авагч маргааныг таслан

21. нэг сийлбэрт нь хоѐр дахин өндөр үнэ өгч, нөгөөг нь
арав гаруй дахин илүү үнээр дуртайяа худалдан авчээ.
Арван жилийн дараа түүний сийлбэр 30 мянган
доллараар үнэлэгдэх болов. Тэрээр удаан сэтгэж,
ургуулан бодож, уран бүтээлийн эрэл хайгуул хийж,
асар их зориг тэвчээр, хичээл зүтгэл гарган байж тахир
дутуу болсон оюун сэтгэлээ ургуулан төлжүүлж,
өөрийгөө ялж билгүүн эрдэм төгөлдөр, уран гартай
сийлбэрч болж чадсан байна. Сайн үйл бүтээсэн хүн эрт
орой хэзээ нэгэн цагт заавал ач буяныг нь үзнэ. Хүн биеэ
мэдэж, эрдмээ ухаарч, сул талаа танин өөрийгөө ялж
чадсан тэр цагт хүссэндээ хүрч, зорьсонтойгоо золгоно.
Хүн язгуураас хоѐр их төөрөгдөлд орсоор ирсэн. Нэг нь
өөрийн гэмийг бусдаас хайдаг. Нөгөө нь золгүй явдлаа
өөрөөсөө холдуулж заяа тавилан төөрөг гэж бодон
сэтгэлээ хуурдаг. Өөрийн гэмээ ухаарч чадна гэдэг
өөрийгөө ялж байгаа сэтгэл зоригийн тод илэрхийлэл.
Гэмээ ухаарч байгаа хүн өөрийн хатгасан гадсанд дахин
бүдрэхгүй урагшлах дархлаагаа бий болгож дөнгөж
байгаа том ялалт юм. Золгүй явдлаа зохиомлоор
холдуулахыг чармайх хэрэггүй. Золгүй явдлыг хүссэн
хүсээгүй өөрийн биеэр туулна. Тэр бүгдийг заяа
тавилан, төөрөг гэх зүйл рүү чихээд эвлэрээд суугаад
байвал удахгүй түүндээ эргэлтгүй ялагдаж боол нь
болон дарлуулна.
Хүн сурч мэдэх, өсөж өөдлөхөд хамгийн хорлонтой
дайсан нь залхуурал. Залхуу хүн цаг хугацааны үнэ
цэнийн талаар туйлын бага төсөөлөлтэй. Хойш тавих,

22. зүгээр суух, сугарч хоцрох, биеийн амрыг харах тэдний
хувьд амьдралынх нь утга учир мэт. Тэгээд ч ухаант
өвгөд "залхуу хүнд маргааш олон" гэж шоглон,
"залхуугаас заяа зайлна" гэж сургамжилж ирсэн. Залхуу
занг ялж дийлэхгүйгээр заяа тэгш явна гэж үгүй. Залхуу
хүн ямагт сэтгэл дутуутай байдаг. Сэтгэлийн дутууг ялж
нөхөхгүйгээр амжилт ололт, төгс төгөлдөр, сайн
зүйлийн тухай мөрөөдөөд ч хэрэггүй. Сэтгэл дутсан, нүд
хуурсан, ээлж өнгөрөөсөн юм бүхэн урт насгүй, сайнаар
хэлэгдэхгүй, эзэндээ баяр баясгаланг авчрахгүй, бусдад
үнэлэгдэхгүй. Тийм болохоор монголчууд "сэтгэлд гал
байвал, зууханд аргал олдоно" хэмээн ярьж, хэрэгжүүлж
байдаг юм.
"Муу дээвэрлэсэн байшинд дусаал гоождогтой адил
өөрийгөө үл хянах хүний сэтгэлд хүсэл шунал дүүрнэ"
гэж Бурхан багш сургасан. Шуналын сэтгэлийг ялан
дийлэх нь хүний өөрийгөө ялах баатарлаг зориг, аюул
гамшгаас биеэ аврах авралын од гийсэн чөлөө учрал
билээ. "Шунал гэдэг бол аюултай бөгөөд хүчтэй зүйл.
Үүнээс болоод олон хүн үхсэн. Олон ч хүн бузарлагдсан,
олон ч хүн араатан болж хувирсан. Ялангуяа шунал
атаатай хослохдоо хадыг хагалах хорыг гаргадаг" гэдэг.
Атаа, жөтөө гэдэг нь муу хүний муухай араншингийн нэг,
ажил амьдралын садаа, амар амгалангийн халгаа, ахиж
дэвшихийн хаалт билээ. Өчүүхэн боловч атаач зан
сэтгэл санаанд чинь шүглэсэн бол түүнийг ялж дийлэн,
салахыг бод. Атаархал бол ховлох, гүтгэхийн төрсөн дүү
байдаг нь жам. Атаа жөтөө, хов жив, гүтгэлэг гүжирдлэг

23. хэзээ ч сайныг дагуулдаггүй тул энэ "ах дүүс"-ээс аль
болох холхон байхыг хичээ.
Сэтгэл, үйлдэл, зан араншинд хургасан сөрөг бүхнээс
салахын тулд өөрийгөө ялж чадах итгэлийн дархлааг
залуу хүн бүр өөртөө ургуулан төлжүүлэх хэрэгтэй.
Өөрийгөө ялах нь ухаантай хүний утга учиртай үйлдэл.
Гэхдээ дайраад ирсэн саар бүхнийг ялах гэж зовж
байснаас тойроод гарах, ойртуулж хавьтуулахгүй
байхыг хичээх нь илүү чухал шүү.
"Чихэндээ нүгэлт үгийг бүү сонсъѐ хэмээн хичээгтүн.
Нүдэндээ самуун өнгийг бүү үзье
хэмээн хичээгтүн. Амандаа
чалчаа шалигийг бүү өгүүлье
хэмээн хичээгтүн. Санаандаа
хортой сэтгэлийг бүү үүсгэе
хэмээн хичээгтүн.
Энэ дөрвөн зүйл хичээлийг хичээн чадваас хэдий
бурхан эс боловч сайн хүмүүн болох нь магад болой"
хэмээн сударт өгүүлсэн нь бий.

24. Тэвчээр хатамж, сэтгэл, урамшил магтаал
2007 оны 04 сарын 16
"Амьдралын чинжүү мэт гашууныг амсаагүй бол чихэр
мэт амтыг мэдэхгүй" гэсэн суу билэгтний үг бий. Авьяас
билэгтэй хүмүүс амьдралын чинжүү мэт гашууныг
амсаж, түмэн зовлон бэрхшээлтэй учирч, түүнийг
шантралгүй даван туулж байж, амжилтын оргилдоо
хүрч чихэр мэт амтыг мэдэрсэн байдаг. Боломжийн
хүмүүс ирээдүйтэй том ажил эхлээд эцсийг нь үзэж
чадалгүй шантран орхих нь цөөнгүй. Том зорилго
тавьсан хүнд мөн төдийчинээ хүнд бэрхшээл учирч,
сорилт шалгалтыг туулна гэдгийг ухааралгүйгээс замын
хугаст шантран зогсдог байна. Тэвчээр, хатамж бол
бэрхшээлээс үл шантрах, түүнийг даван гарах сэтгэлийн
асар их хүчний нөөц юм. Бүтээлч хүмүүсийн намтарт
ажиглагддаг нийтлэг зүйл бол учирсан саад
бэрхшээлийг зовон зүдэн, гэхдээ амжилттай гэтлэн
туулсан тухай тэнгэрлиг дурсамж юм. Саад бэрхшээлийн
хүнд лантуунд балбуулж, түүний дороос тэвчээр заан
өндийн босож байж, бүтээж туурвиж чадсан агуу хүмүүс
байдаг.
Английн зохиолч Сомерсет Моэм бол өнгөрсөн зууны
нэрт уран бүтээлчдийн нэг яах аргагүй мөн. Тэрээр
багадаа хүнд өвчилж зовлон туулсан нь хожмын
мэргэжлээ сонгох нэг шалтаг болсон гэдэг. Бие султай
тэр залуу бэрхшээлийг сөрөн бүтээлч эрлийн их замд
оржээ. Эцэг нь удам залгасан өмгөөлөгч байв. Харин

25. Моэм ээрч ярьдаг учир өмгөөлөгч болох тухай бодохын
ч хэрэггүй байлаа. Тэгээд зохиолч болохоор шийджээ.
Нялх балчир насандаа эхээсээ өнчирч, хүний зовлонг
эрт амссан нь хожимын зохиол бүтээлийн нилээдийнх нь
эх ундарга тэндээс эхтэй гэнэ. Тэрээр зожиг амьдралд
өсөж торниж, юмс үзэгдлийг хөндлөнгөөс ажиглаж,
гаднаас нь зураглан бичих аргад гойд мэргэшсэн
зохиолч гэгддэг билээ.
Аливаа хүн насны бага, цусны шингэнд чадал эрдмээ
таньж, тэрхүү эрдэнийн хосгүй чадлыг нээхийн тулд
учир зорилготой, эцэлт цуцалтгүй хичээн зүтгэж
ажиллавал амжилтанд зайлшгүй хүрнэ. Энд тэвчээр
хатамж тань нөхөр, түшиг тулгуур чинь болно. Ер нь
тэвчээр хатамж хүн юманд хүрэх, амжилт гаргахын
зайлшгүй нөхцөл мөн. Тэвчээр хатамж залуу хүний зан
чанар, зорилго эрмэлзэл болон зүрх сэтгэлд шингэн
орсон цагт туйлын ирээдүйтэй, маш өгөөжтэй байх нь
дамжиггүй ээ. "Хэн үл шантарна тэр олно".
Хүн ямар ч ажил хийлээ гэсэн түүндээ сэтгэлээ шингээж,
чин зүрхнээсээ хичээж чармайвал үр дүн хэзээд өндөр,
бусдаас хавьгүй илүү байх болно. "Сэтгэлээ өгсөн ажил
тань хүссэн санаснаар чинь бүтнэ. Тэр цагт хэн хүн
чамтай өрсөлдөх хүч чадал мөхөсдөнө" гэж хэлсэн
ухаантны үгийг санаж явбал тустай. Сэтгэл гаргаж
хэлсэн үг хүний зүрх сэтгэлд хоногшдог. Чин сэтгэлээ
уудлан бичсэн зохиол бүтээл хүний чин зүрхэнд
шингэдэг. "Сэтгэл шингээгүй ажил амь сүнсгүй билээ".
Тоос арчсан ч, тогоо барьсан ч түүнийгээ сэтгэлээсээ

26. хийж чадвал эрхэлсэн ажлаасаа таашаал авч, сэтгэл
ханамжийг дүүрэн эдлэх нь эргэлзээгүй. Хорслоор
хийсэн хоол хүнд хор болно гэсэн үг бий. Оромдож
хийсэн, нүд хуурсан, сэтгэл дутсан үйлдэл бүхэн
аливаад сэтгэлээсээ ханддаг хүний нүдэнд орсон шороо
мэт тээртэй байдаг юм. Тэгээд ч тийм зэргэмжийн ажил
хэзээ ч үнэлгээгүй, шударга хүмүүст хогийн ургамал шиг
ад шоод үзэгддэг билээ. Түүнчлэн "тулгатай гал шиг
халуун сэтгэлээр хандаад байхад тулх муутай хүйтэн
сэтгэлээр хариулах нь" сайн хүний төрх биш ээ. Тэгээд ч
монголчууд "сүү шиг сэтгэлийг ээдүүлж, тос шиг
сэтгэлийг царцаав" гэж ярьдаг биз ээ. Английн их уран
барилгач Кристофер Ренийн тухай ийм нэгэн яриа их
алдартай. Та бүхэн сонссон байх аа. Тэр Лондонд ирээд
өөрийн зураг төслөөр барьж буй нэгэн сүмийн дэргэдүүр
өнгөрчээ. Барилгачдыг харснаа тэд юу бодож, яаж
ажиллаж, хэрхэн аж төрж байдаг улс юм бол гэсэн бодол
төрж тэдэнтэй уулзаж ярилцжээ. "Та юу хийж байна"
гэж барилгачдаас асуув. Нэг нь "Тоосго өрж байна".
Нөгөөх нь "Хоолныхоо мөнгийг олж байна". Гуравдахь
нь "Энэ сайхан сүмийг байгуулах буянтай ажилд
оролцож байна" гэж сэтгэл бардам хэлжээ. Энэ хүн эгэл
аж төрлөөс дээш гарч, сайхныг хүсэн тэмүүлэх сэтгэлийн
охиор амьдарч байгааг уран барилгач олж мэджээ.
Өөртөө болон эргэн тойрондоо байгаа өөдтэй, өнгөтэй
бүхнийг олж харан баясаад сэтгэлээ хөвчлөх, чадлаа
дайчилбал үйлс заяа чинь өөдрөг сайн байх нь
гарцаагүй ээ.

27. "Ертөнцийн юм бүхнийг санаа сэтгэл буй болгож
удирдана" гэж Бурхан багш айлдсан. Тэгээд цааш нь "Ер
нь сэтгэл нь бузартсан хүнийг зовлон зүдүүр дагадгийг
үлгэрлэвэл ерөөс шар үхрийн араас үхэр тэрэг үргэлж
дагахтай адилаа. Ер нь сайн санааг сайн үйл дагах нь
сүүдэр эзнээ дагах лугаа" гэж сургасан билээ. Хүний
хийж бүтээснийг цаг үед нь зөв үнэлж, урмын сэтгэлээ
илэрхийлэх нь туйлын чухал. Хүнд чин сэтгэлээсээ онож
хэлсэн урамшил магтаалын үг асар их хүч, зориг
тэмүүллийг хайрладаг. Марк Твен "Нэг удаагийн
магтаал гурван сар урам зоригтой явах цэнэг өгдөг юм"
гэж хэлсэн байна. Зөв магтаал хүн өөртөө итгэх, чадлаа
танихад хамгийн ойрын туслагч нь болдог.
Нэгэн нэрт гэрэл зурагчны амьдралын түүх та нарт
сургамжтай байх аа. Тэрээр нэг өдөр тавь гаруй зураг
авснаас сайндаа л ганц хоѐр нь гайгүй болж. Эцэг нь
үзээд "чадах юмаа оролдсон нь дээр биз дээ" гэж
хэлжээ. Харин эх нь нэг зургийг зааж "энэ ганц чинь л
бусдыгаа төлөөлж чадна" гэжээ. Эх нь хүүгийнхээ ганц
зурган дахь авьяасын очийг олж харах уран сэтгэмж, тэр
ялимгүй ололтыг тэтгэн дэмжих сэтгэлийн тэнхээтэй хүн
байжээ. Тэр урмын хэдэн үг цөөдсөнгүй. Хүү нь урамшиж
яв явсаар эрин үеийнхээ нэртэй гэрэл зурагчин болсон
гэдэг. Жинхэнэ уран бүтээлчид бие биенийхээ агууг
шууд хүлээн зөвшөөрдөг билээ. "Үнэхээр ярих юм алга,
Шубертын дотор бурхны дөл орогнож байна" гэж
Бетховен дуу алдсан гэдэг.
Шинэ юм үүсгэж оролдож ядаж яваа хүнд нас биед
хүрсэн ч байг ялгаагүй магтаалд урамших, шүүмжлэлд

28. гутах нь бүр хүүхэд шиг байдаг гээч. Хүмүүст шинэ санаа
төрөх нь амархан, бас унтрах нь ч хялбар. "Шинэ санаа
бүхэн эмзэг байдаг. Үл тоомсорлох, илт басамжлах аль
нь ч хөнөөж чадна. Тэр ч байтугай нүдээ ирмэхэд л
гэмтдэг юм" гэж сурталчилгааны нэртэй пүүсийн эзэн
хэлжээ. Ингэхээр эелдэг харьцаа гэдэг бидний өөрсдийн
төдийгүй, нөхрийн амь хүчийг сэлбэж байдаг байна.
Хүнийг өөлөн гоочлох нь амь хүчинд халгаатай.
Өрөөсгөл шүүмжлэл хүний сэтгэлийг мэрж, идэвхийг
унтрааж, бүтээлч чадлыг сааруулдаг гэмтэй юм. Тийм
болохоор залуус Та нар ойр тойрныхонтойгоо эелдэг
харьцаж, сайн талыг нь үнэлэн, урам хайрлаж, магтах
үйлийг нь магтаж урам зоригтой алхах цэнэг өгч бай.
Гэхдээ энэ нь дутагдлыг нь нууж дуугүй яв гэсэн үг ердөө
биш. Алдааг хэлэлгүй, амаа хамхиж суу гэсэн үг бүр биш.
"Алаг эрээн хорвоод амьдарч ажиллаж явахын цаг дор
алдааг хэлж, нүглийг зааж, дутагдлыг илчилсэн ач
буянтай тэр хүнийг сэтгэл зүрхэндээ биширч, аль эрт
нуусан эрдэнийг олж өгсөн хүнтэй адилтган хүндэл"
гэсэн үг залуу хүн бүрийн дагаж мөрдөх сургаал болон
хоногшин хэрэгжиг.
"Хүнд эрдэм мэдлэг хэрэгтэй гэж батлах нь хүнд нүд
хэрэгтэй гэж ятгаснаас ялгаагүй" гэж хэлсэн нэгэн
эрхэмийн үнэн үгийг саяхан уншлаа. Гэлээ ч гэсэн би
хүүхэд залууст эрдэм мэдлэг туйлаас чухал хэрэгтэй шүү
гэж давтан хэлсээр байх болно оо.

29. Хэмнэж, гамная
2007 оны 04 сарын 19
... Цастын орон Түвдэд ийм нэгэн цэцэн үг байдаг гэнэ.
"Таны өмч хөрөнгө хумсны толион дайтай бол
таны зовлон хумсны толион дайтай юм. Таны өмч
хөрөнгө ямааны дайтай бол та ямааны дайтай
зовно. Юмтай бол юмтайн зовлон байдаг. Юмгүй
бол юмгүйн зовлон байх болно" гэж. Би эдгээрийг
хэлэхдээ өмч хөрөнгөтэй болох, баян чинээлэг
амьдрахын эсрэг санаагаар хэлээд байгаа юм биш шүү.
Олсон юм үрэгддэг, бөөгнүүлсэн зүйл барагддаг
болохоор аль болох ариг гамтай зарж сурахыг шууд
болон дам утгаар зөвлөөд байгаа хэрэг...
Одоогийн амьдрал чинь боломжийн, таатай байна уу?
Тийм бол түүнийгээ тэтгэж, хадгалж, болбол улам
сайжруулахыг хичээж амьдар. Сайн бус байгаа бол засан
сайжруулахыг эрэгцүүлэн хичээнгүйлэн бод. Амьдралаа
сайжруулахад баталгаатай арга зөвхөн ганц байдаг гэнэ.
Тэр нь хичээл зүтгэл, хэмнэж гамнах, тэвчээр хатамж,
тэгээд зөв сэтгэл хэмээх сайн суртахууныг дагах явдал.
Өмнө нь би хүмүүний мандах буурахыг чадлаа шавхсан
хичээл зүтгэл л шийддэг тухай ярьсан. Мөн тэвчээр
хатамж бол бэрхшээлээс үл шантрах, түүнийг гэтлэн
туулах сэтгэлийн асар их хүчний нөөц болох тухай
хэлсэн. Бас аливаа ажил үйлд сэтгэлээсээ хандах талаар
ярихдаа "Сэтгэл шингээгүй ажил амь сүнсгүй" гэдгийг
дурдсан. Сайн бус амьдралыг өөд татахад зайлшгүй

30. хэрэгтэй гурван чухал асуудлыг хөндөөд ярьчихжээ.
Одоо амьдралаа тэтгэхэд хэрэгцээт дөрөв дэх зүйл болох
хэмнэж гамнах тухай ярья. Хэмнэж гамнах гэдэг нь
хоорондоо холбоотой хоѐр зүйлийг нэгтгэж хэлсэн
ойлголт билээ. Нэг дэх нь шоргоолж шиг хөдөлмөрлөн
зүтгэж байж бий болгож, хураан хуримтлуулах бэрх
хэцүү ажил. "Дуслыг хураавал далай" гэсэн монгол үг
үүнийг хураангуйлан илэрхийлнэ. Нөгөөх нь буй
болгосноо ухаантай бөгөөд ариг гамтай зарах бүр хэцүү
ажил. Ер нь дутагдаж гачигдахын зовлонд хүлэгдсэн,
дундуур сэтгэлээр дүүрсэн амьдралыг сэтлэн гарахад
энэхүү дөрвөн сайхан чанарыг эзэмдэн байж, гүйцэтгэн
биелүүлэхээс өөр дөт зам үгүй. Чин шударгаар мөнгө олж
түүнийгээ арвилж хэмнэж хэрэглэх нь хүний насан
туршдаа сахин дагах зарчим байх ѐстой. Чин шударгаар
мөнгө хуримтлуулна гэдэг нь шунал хорхойдоо ялагдаж
дийлдэлгүйгээр, хичээл зүтгэл гаргаж, хүсэл тэмүүллээ
шавхахаас өөр зүйл биш. "Бузар аргаар олсон булга
нөмөрч явснаас, ариун хөлсөөрөө олсон адсага нөмөрсөн
нь дээр" гэдэг. Өмсөх хувцас, идэх хоол, амьдралдаа
сэтгэл хангалуун байх, өөрийгөө хүндэтгэх сэтгэл, өөрөө
хөл дээрээ баттай босох сэтгэл зэрэг хүнд байх учиртай
утга чанартай зүйлийг яах аргагүй мөнгөний хүчээр
олдог билээ. Тиймээс хуримтлал бол зовлон бэрхшээлийн
эсрэг босгох хаалт юм. Хуримтлалаар
бид амьдралынхаа гишгүүр шатыг бат тогтвортой
болгоно. Хуримтлал бий болгохдоо мөнгө олох
бөөгнүүлэх хугацаа болоод боломж бага, үрэх зарах
хугацаа хийгээд зарлага их байдгийг бодолцох

31. хэрэгтэй. Мөнгийг зарж сурна гэдэг олохоосоо дутуугүй
ур ухаан шаарддаг ажил. Олсноо бүгдийг үрээд
хаячихаж таарахгүй, аль болох хэмнэж гамнах, үр
ашигтай зарцуулах хамгийн шалгарсан аргыг эзэмших
хэрэгтэй. Энэ бол залуу хүн амьдралын их сургуулиар
түргэвчлэн суралцвал зохих хосгүй эрдэм яах аргагүй
мөн. Цалингаа буунгуут хэд хоног хамаа замбараагүй
идэж уун, тооцоогүй үрж цацаад сарын эцэс рүү
хүмүүсээс мөнгө зээлж, өр тавьж байдаг айлууд захаас
аван бий. Мөнгөө тооцоотой, ариг гамтай зардаг бол
яаж ийгээд хоосон хонохгүй, хоѐр идэхгүй, мөр бүтэн
болоод байх амьдралаа зөв зохицуулж чадахгүй
туйлдах өрх гэр элбэг. Хэзээ ямагт ядуугийн зовлон
туулах амьдралд ээрэгдэж байх нь боолын байдлаас
бараг өөрцгүй. Ийм хүн өөрийнхөө үйлдлийг хүртэл
өөрөө шийдэхгүй, бусад хүнд тушигдаж, бусдын
хэлснээр хөдөлж, далайсан газар нь далд орж,
далласан газар нь ил гарахад хүрдэг. Ийм өрөвдөлтэй
байдлаас гарч, амь амьдралаа өөрөө залгуулаад, биеэ
даагаад явья гэж хүсвэл ердөө хэмнэж гамнахыг л
гүйцэтгэвэл болох нь тэр. Хэмнэж гамнахад гайхшрал
төрөм зориг, шилдэг сайхан зан суртахуун ч хэрэггүй.
Бага зэрэг санаа сэтгэлийн бэлтгэл, ердийн жирийн
ухаан байхад л хангалттай. Хэмнэж гамнах гэдэг нь өрх
гэрийн аж ахуй, санхүү зэрэг бүх ажлаа тооцоотой ѐс
горимоор нь гамтай эрхэлж, элдэв долоон илүү дэмий
зүйлийг хасч орхивол тэгээд л боллоо. Ялангуяа архи,
тамхи зэрэг шал дэмий зүйлд үргүй зардал гаргах
шаардлага байхгүй. Гартаа байгаа юуг ч гэсэн арвилан

32. хямгад. Хэмнэж гамнах болон нарийлах харамлах хоѐр
тэс өөр юм. "Хэмнэлт чухал болоод ирэхээр жаахан ч
гэсэн хурааж хуримтлуулах хэрэгтэй болно. Харин биеэ
доош нь унагаах хүртлээ нарийлан байж мөнгөжихөөр
зүтгэе гэж бодож бас болохгүй" хэмээн гүн ухаантан
Ф.Бекон сургасан. "Хэмнэж гамнах гэдэг нь оюун
ухааны охин, биеэ барьж тэвчихийн эгч, эрх чөлөөний
ээж мөн" гэж номонд бичсэн байна. Хямгач сэтгэлгүй
хүн эцэстээ унаж хаягддаг. Тэд цагийг ч, мөнгийг ч
адилхан үргүй зардаг учраас тэр. Хураан хуримтлуулсан
эд баялаг аз жаргалыг дуудахын хажуугаар зовлонгийн
үрийг ч тарьдаг. "Баяны зовох ядуугийнхаас их,
ядуугийн жаргах баяныхаас их" гэх. "Барж идсэн
баянаас, мэрж идсэн ядуу дээр" гэсэн үг ч бий. Цастын
орон Түвдэд ийм нэгэн цэцэн үг байдаг гэнэ. "Таны өмч
хөрөнгө хумсны толион дайтай бол таны зовлон хумсны
толион дайтай юм. Таны өмч хөрөнгө ямааны дайтай
бол та ямааны дайтай зовно. Юмтай бол юмтайн зовлон
байдаг. Юмгүй бол юмгүйн зовлон байх болно" гэж. Би
эдгээрийг хэлэхдээ өмч хөрөнгөтэй болох, баян
чинээлэг амьдрахын эсрэг санаагаар хэлээд байгаа юм
биш шүү. Олсон юм үрэгддэг, бөөгнүүлсэн зүйл
барагддаг болохоор аль болох ариг гамтай зарж
сурахыг шууд болон дам утгаар зөвлөөд байгаа хэрэг.
Жаргал зовлон хосолсон, унаж босож байдаг
хорвоогийн алаг эрээн амьдралыг туулахдаа
бэрх хатууд нь сөгдөхгүй байх санамж, сэрэмж аваасай
гэсэндээ энэ бүхнийг дурдаад байна.

33. Хэмнэж гамнах тухай хамгийн гол гэж үзсэн сургаалийг
одоо та нарт хэлье.
"Хааны хатан Бурхан багшийн хайртай шавь Анандад 500
хувцасаар өргөл барьжээ. Ананд
дуртайяа гардан авсныг хаан сонсоод хамгаас ариун анд
минь тийм олон хувцасаар яах гэсийм гэж
асуув.
- Олон хувраг ноорхой хувцастай, тэдэнд энэ хувцасыг өгч
хуучныг нь солино гэв.
- Тэгвэл хуврагуудын хуучин хувцасыг нь яах вэ?
- Хуучин хувцасаар нь орны даавуу хийнэ.
- Тэр орны хуучин даавуугаар юу хийхэв?
- Түүгээр чинь би шаланд дэвсэх олбог хийх юм.
- Тийм бол чи тэр хуучин олбогоо яахав?
- Хөлний алчуур хийж тавина.
- Тэгээд хуучин хөлний алчуураар чи бас юу хийхэв?
- Тэр хуучин хөлний алчуураар шалны алчуур хийнэ.
- Тийм бол шалны хуучин алчуурыг яах гэж байна?
- Түүнийг цуучиж шавартай холин байшин шавна" гэжээ.
Эд юмсдаа ариг гамтай, арвилан хэмнэлттэй хандаж
хэрэглэх тухай Бурхан багшийн энэ сургаал хэдий үед ч,
хэнд ч хэмнэж гамнахын мөнхийн дуудлага болон
хөтөлнө.
"Багыг гамнадаггүй хүн ихийг алдана" гэсэн үг бий.
Хэмнэж гамнаж сурвал амьдрал чинь хүний дайтай
байна гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй.

34. Өөртэйгөө ажиллах нь
2007 оны 05 сарын 04
Өнөөдөр би өөртэйгөө ажиллах тухай ярина. Ухаант хүн
сайн сайханд тэмүүлэх төрөлх чанартай. Хүний хүсэлд
орон зайн хязгаар үгүй. Гэвч хүн болгон хүссэн
санасандаа хүрч чадахгүй хүчин мөхөсдөх нь түгээмэл.
Энэ нь төрсөн өдрийн төөрөг гэхээсээ илүү өөрөөс нь
шалтгаалсан байдаг. Өөртэйгөө ажиллах арга барил
эзэмшээгүйгээс улбаалан зорьсондоо хүрэхгүй замын
хугаст эцэж цуцаж зогсох болдог. "Бусдын өмнө
ичихгүйгээр амьдарна гэдэг юу юунаас чухал юм" гэсэн.
Хүндлэл хүлээсэн сайн хүн байхын тулд, ичихгүй
амьдрахын тулд өөртэйгөө ажиллах дадлага эзэмших
зайлшгүй хэрэгтэй. Өөртэйгөө ажиллаж сурахын тулд
дор хаяж дараах таван зүйлийг хийж хэрэгжүүлж
хэвших шаардлагатай.
Хаана ч сурч, ажиллаж байсан ялгаагүй тийм ийм юм
1.
хий гэж хэн нэгэн хэлж үүрэгдэхийг хэзээ ч бүү хүлээ.
Бусдын дохиогоор биш өөрийн санаачлагаар ажиллаж
сур. Санаачлагатай, бие дааж үйл ажлаа хийдэг хүний
бүтээл хэзээд өндөр байна. Санаачлагагүй хүнээс
санаанд хүрэх сайн үйлийг хүлээгээд нэмэргүй. "Алдар
гавьяанд хүрэх чиг зорилго адил боловч хүрэх зам нь
ялгаатай байдаг. Сэтгэл байвал зүтгэл төрнө. Зүтгэл
байвал бүтээл төрнө" гэж насан туршдаа санаачлагатай
тэгээд ичихгүйгээр нэр төртэй амьдарсан эрхэм хүн
хэлсэн. Амсар бялхам амжилттайгаар хөдөлмөрлөж

35. амьдарсан энэ хүн бол Ц.Намхайнямбуу баатар байлаа.
Маргааш ялахын тулд өнөөдөр улам сайн, улам ихийг
санаачлан хийх хэрэгтэй.
2.Өөрийгөө ялна гэдэг бүхнийг ялахын үндсэн нөхцөл
гэдгийг хүүхэд залуус санаж яв. Зөрүүд, адайр зангаа
хязгаарлаж бай. Хүслээ дарж, урам зоригоо зөв
чиглүүлж чадвал их амжилтанд эргэлзээгүй хүрч чадна.
"Миний олимпийн ялалт бол өөрийгөө ямагт ялсных"
гэж олимпийн нэгэн аваргын хэлсэн үг санаанаас
гардаггүй юм. Тэрээр хүүхэд байхдаа сул дорой биетэй,
бөгтөр нуруутай, спортоор төдий л хичээллэдэггүй
ядмагхан хүү байсан гэнэ. Өөртөө том зорилго тавьж,
уйгагүй ажиллахаар эрс шийдэв. Бие бялдарын
дасгалжилтыг боломжийнхоо дээд хэмжээнээс давтал,
бүр цөхөрч унаталаа хийдэг болов. Урьд урьдынхаас
илүү хүч гаргаж идэвхтэй хичээллэсний үр дүнд спортын
амжилтын оргилд дөхөж байлаа. Гэтэл гай дайрч
бэртжээ. Мэргэжилтнүүд түүнийг цаашид илүү амжилт
гаргахгүй хэмээн тооцож байв. Харин тэрээр сэтгэлээ
хатуужуулах дасгал махран хийлээ. Бие бялдарын
дасгалыг сэтгэл зүйн дасгалтай хослуулан хийсээр
спортын амжилтаа сэргээн, улмаар ахиулж чаджээ.
Шаргуу хичээл зүтгэлийн үрээр өөрийгөө ялж олимпийн
үнэмлэхүй аваргын алдрыг хүртсэн юм. Ийнхүү үйл
ажиллагаа зан үйлээ оюун санаа, бие бялдар, эр
зоригийн хувьд нэгтгэн удирдаж байж өөрийгөө
дасгалжуулах арга барил тогтдог байна.

36. 3.Өөрөө шийдвэр гаргаж, түүнийгээ өөрөө биелүүлж
бай. Шийдвэр гаргахдаа эхлээд сайтар бод, эргэж
буцахгүйгээр түс тас шийд, "шийдвэл бүү няц, зоривол
бүү буц". Бусдын тусламж ашигтай хэрэгтэй боловч
өөрөө хийх нь гол. Хүний хөдөлмөрийг завшиж, хоолны
сав бүү бологтун. Ингэвээс уруудаж доройтохын их
сургуульд сайн дураараа элсэн орлоо гэсэн үг. Бие
даасан байдал, хөдөлмөрч чанар, идэвхи зүтгэл,
хариуцлагатай байх энэ бүхэн хүний эрхэм шинж
төлөвийн үндэс гэдгийг залуу хүн бүр ой ухаандаа
тогтоож аваг. Хүн эрдэм чадлаа насан туршид сэлбэж
сэтгэж байх учиртай. Тэр нь тухайн хүний зориг хүч,
хүсэл эрмэлзэл, бодол ухаанаас шууд шалтгаалах
боловч байнга суралцаж байх шийдвэрийг нэг удаа
гаргаж, амьдралын турш биелүүлэх ѐстой. Хүн хэдэн
жил суралцсанаараа юм уу, уншсан номынхоо тоогоор
цэцэн болдоггүй. Суралцах арга өөрийн чинь мөрдөх
зорилгод тохирч байна уу үгүй юу, нэгэн үзүүрт
сэтгэлээр хичээлдээ шамдаж барьж авч байна уу, хичээл
зүтгэл хэвшил заншил болж байна уу гэдэг л гол асуудал
юм.
4.Зовох зүдрэх цагт үлбэгэр халирхай бус омог бардам
хатуу байж, зовсны эцэст жаргана гэж өөрийгөө
зоригжуулан хатууж. Ялагдал, амжилтгүй, азгүй
тохиолдолд сүлд хийморио битгий буулга. Унжуу дорой
байдал сэхэх өөдлөхөд садаа болно. Зовж үзээгүй хүн
жаргахыг мэдэрдэггүй гэдэг. Бас зовсны эцэст ялж
дийлж олсон зүйл л жинхэнэ үнэт эрдэнэ байдаг гэсэн үг

37. бий. Бие амар, тансаг амьдрал зовлон бэрхшээлийг
даван туулах хүчийг өгдөггүй юм. Харин зовлон
бэрхшээл хүнийг өөд нь босгож нийгэмтэй тулалдах
зориг хүчийг өгдөг. Болж бүтээгүй ажлаа арав дахин
хийхээр өөрийгөө албадаж сур, тэгээд сэтгэлээсээ
чанартай хийх хэрэгтэй. Төрөлхийн билэг авьяастай
төрсөн хүнд ч түүнийгээ хөгжүүлэн амжилт олохын тулд
урт удаан жилийн уйгагүй хичээл зүтгэл хэрэгтэй.
Хүүхэд насандаа гоц авьяасыг нь магтан "тэнгэрийн хүү"
мэтээр шагшуулж байгаад авьяасаа сэлбэж тордохоо
алгуурлаж, магтаалын намагт шигдэн эцэст нь "жирийн
хүн" болон хувирсан жишээ олон бий. Түүнчлэн хар бор
орчинд өсч бойжлоо ч түүндээ сөхрөлгүй, цөхрөлгүй
оролдож хичээсээр агуу ихийн алдрыг хүртсэн хүн олон
бий. Дарга нь цэрэгтээ тушаал өгч байгаагийн адилаар
хүн өөртөө тушаал өгч чаддаг байх хэрэгтэй. Ялангуяа
ядрал, залхуу, сул дорой, аймхай хулчгар байдал, тэнэг
бодол, буруу зуршлаа давж гарахын тулд өөртөө тушаал
өгч сурвал тун сайн. Даргын тушаал заавал биелүүлэх
шийдвэр байдаг шиг өөртөө өгсөн тушаал зайлшгүй
хэрэгждэг байх учиртай.
5. Хэзээ ямагт, аль ч үед хувийн сахилгатай байж
хүмүүжигтүн. Энэ чинь өөртэйгөө ажиллах, өөрийгөө
хүмүүжүүлэх бүх арга барилын үндсийн үндэс болно.
Сахилгагүй, цэгцгүй хүн ѐроолгүй савтай л адил. Нэгийг
хэлж нөгөөг хийдэг, хайш яйш, хайнга донгио зан
сахилгагүй замбараагүй хүнд л байна. Тэдэнд цаг барих
сахилга төрөлхөөс заяагаагүй юм шиг, цагийн

38. үнэлэмжийн талаар төсөөлөл үгүй мэт. Хэлсэн үгэндээ
эзэн болохгүй байх нь сахилга батгүй хүний үндсэн
шинж. Цагийн юмыг цагт нь хийхгүй хойш тавин
залхуурах нь сахилгагүй хариуцлагагүй болохын анхны
алхам. Сахилга султай хүнд ажлын төлөвлөлт, дэс
дараа, хийх арга, хүрэх үр дүнгийн тооцоо төсөөлөл аль
аль нь бэлэн бус байдаг. Сахилга дэггүй газрын бүх юм
нь эмх замбараагүй, ундуй сундуй, амьсгаа давчдам
бөглүү харанхуй. Сахилга дэгтэй газарт бүх юм жин тан,
эмх цэгцтэй, өнгө жавхаатай, өргөн уудам, сэтгэлд
дотно, гэрэл гэгээтэй. Амьдралдаа дэглэм журам
тогтоож түүнийгээ хэлбэрэлтгүй мөрддөг болох нь
хувийн сахилгатай байхын үндсэн нөхцөл юм. Аливаа
хүн хувийн сахилгатай байж л амжилтанд хүрдэг нь
маргашгүй үнэн билээ. Монгол орны ирээдүй - хүүхэд
залуус та нар өөртэйгөө ажиллаж сурахыг хичээгээрэй.

39. Таныг аугаа их үйл хэрэг хүлээж байна
2007 оны 05 сарын 15
Их сэтгэгч, үл гүйцэлдэх үзэлтэн Сен Симон өглөө бүр
"Эрхэм ноѐнтон! Босоорой. Таныг аугаа их үйл хэрэг
хүлээж байна" гэж дуудаж сэрээж байхыг тушааж
байсан гэдэг. Энэ нь аугаа их үйл хэрэг бүтээх том
зорилт өмнөө тавьсан бүтээлч хүний хар нүд
хуулахаасаа эхлээд өөртэйгөө ажиллаж, биеэ эзэмдэн,
албадан захирах сэтгэлийн тэнхээгээ хөвчлөн буйн
сонгодог жишээ билээ.
Нэгэнт ийм уриа дуудлагатайгаар орноосоо өндийсөн
хүн бэрх хатууг чандлан, их үйл хэргийн төлөө оюун
ухаан, хүч хөдөлмөрөө чин зоригтойгоор, эргэлт
буцалтгүй зориулах нь эргэлзээгүй тодорхой.
Түүний нэг адил Монголын хүүхэд залуусыг аугаа их үйл
хэрэг шил шилээ харан шийдлээ хүлээн угтан тосож
байгаа. Тэртээ хойно сэтгэлд өгүүлж гүйцэшгүй баясах
сайн үйл бүтээхийн тулд өөрийгөө эзэмдэн албадах
аргад цуцалтгүй суралцах хэрэгтэй. Биеэ эзэмдэн
албадах аргад суралцах анхны алхам нь өөртөө тушааж,
түүнээ туйлбартай хэрэгжүүлж сурах хувийн сахилга
юм.
Үүнийг зайлшгүй сурах ѐстой, заавал хийх ѐстой, би эс
хийвээс хэн хийхэв гэж зориглон барьж ав. Тэгэхдээ
хүмүүсийн хормойноос зүүгдэн, мөрийг нь даган
гэлдрэгч биш, өөрөө тэргүүлэгч, шан татагч, ачааны

40. хүндийг үүрэгч байхыг хичээ. Тэгж байж илүү жин дарах
амжилтыг олох болно. Залуу хүн "ууж идэхдээ уургын
морь шиг, урагшаа гишгэхдээ ургаа хад шиг" байж
хэрхэвч таарахгүй.
Сурах, хийх аль алинд нь алгуурлан, азнан хойш тавьж
хэрэггүй, шууд барьж аван хийж эхлэх хэрэгтэй. "Хэн
эхэлнэв, тэр талыг нь хийчихлээ гэсэн үг" гэж эртний
Римийн яруу найрагч Ф.Гораций шүлэглэснийг санаж
явахад нэн сургамжтай. Эхэлснээ заавал туйлд нь
хүргэж дуусган, үр дүнг нь үздэг байх нь та нарын насан
турш хазайлгүй мөрдөх дүрэм. Эхэлснээ дуусгалгүй
замын хугаст зогссоноос эхлэхгүй байх нь ч дээр.
Үзэл бодолдоо туйлбартай, үнэнч байж эхэлсэн ажлаа
туйлд нь хүргэхийн төлөө хилэнц түйтгэрийг огоорон,
амь насаараа дэнчин тавьж, билэг төгөлдөр авьяасаа
гайхуулан түүхэнд нэрээ алтан үсгээр бичиж мөнхөлсөн
зориг баатарлагийн жишээ захаас аван бий.
Хүүхэд насандаа ерийн биш асуудлуудыг байнга тавьдаг
ер бусын сониуч хүү Жордано Бруно идэр насандаа
"үнэн хаа байна" гэдэг асуултыг өөртөө тавьж, шинжлэх
ухаанд "донтон", үнэний эрэлд мордсон юм. Бруно
өөрийгөө дээд зэргээр эзэмдэн албадаж бие даан
боловсрол олоход гол анхаарлаа хандуулан, оюун
ухаанаа байнга төгөлдөржүүлж, хол ойрын хүмүүсийг
мэдлэгээрээ хачирхуулж, сэтгэгч хүнийхээ хувьд
өөрийгөө бий болгосон юм.

41. Тэрээр, хүн чи байгалийн бүтээгдэхүүн бөгөөд манай
дэлхийгээс гадна бусад орчлонт ертөнц байдаг ба
амьдрал оюун ухаан байх боломжтой өөр ертөнц ч
оршиж болно гэдгийг анхлан зоригтойгоор дуугарсан
суут сэтгэгч билээ. Дөрвөн зуу гаруй жилийн тэртээ
бурангуй үзэлтнүүд үнэнийг хэлснийх нь төлөөс болгон
Ж.Бруног түүдэг гал дээр шатаасан.
Хэдийгээр Ж.Бруног шатаасан боловч түүний нээсэн
үнэн хэзээ ч шатаагүйгээр барахгүй хүн төрөлхтний
нүдийг нээж, сансарт нэвтрэх замыг засч өгсөн юм.
Бруногийн тэрс үзлийг буруутгасан нь сүм хийдийн
алдаа байсныг 1979 онд Ромын пап II Ионн Павел өөрөө
хүлээж, хүлцэл өчсөн билээ. Үхэвч үнэн ялна гэдэг энэ
ажээ.
Хүүхэд, залуус та нар өөрийгөө эзэмдэн албадаж
сурахын зэрэгцээ өөрийгөө тэвчин барих аргыг эзэмших
шаардлагатай. Юуны өмнө өөрийгөө хязгаарлаж сур.
Муу явдалтны өдөөлт ятгалганд бүү авт. Болохгүй,
бүтэхгүй үйлд сэтгэл хөдлөлөөр оролцон өөрийгөө
сүйтгэхгүйг хичээ. Амьдралд сөгдөж туйлдах үе
тохиолдохгүй мэтээр ам гарч, ааг омогтоо дэврэх
хэрэггүй.
Хүндрэл бэрхшээл, хатуу бэрх чамайг сөгдүүлж
сөхрүүлэх цаг мөч таарч мэднэ. Тэгсэн ч унаад босч
чаддаг сэтгэлийн тэнхээтэй байх хэрэгтэй. "Унагаасан нь
хүчтэй, өндийн боссон нь бүр илүү хүчтэй" гэж ярьдаг
яриа санамсаргүй зүйл бишээ. Зовлон бэрхшээл хүнийг

42. хөл дээр нь босгодог гэдэг. Унах бүрдээ улам чадалтай
босож ирж байсан гайхамшигт хүмүүсийн тухай уншиж
байсан. Санаанд байгаа нэгнийх нь тухай одоо та нартай
хуваалцая.
Нэгэн нэрт түүхч өөрийн бичсэн номынхоо гар эхийг
найздаа уншуулахаар өгөв. Анзаарга муутай салан найз
нь уул гар эхийг хаа нэгтээ тавиад мартжээ. Хэдэн долоо
хоног өнгөрсөн хойно хэвлэлийн газраас гар эхийг
нэхэв. Гэтэл найзынх нь үйлчлэгч уг гар эхийг хэрэггүй
хуучин цаас бичиг гэж бодоод шатаачихсан байжээ.
Үүнийг сонссон түүхчийн бодол ухаан, сэтгэл дотрыг
төсөөлөхөд нэн хүнд. Дахин ширээндээ сууж үзгээ
барихаас өөр зам байсангүй. Тэр үед ямар одоогийнх
шиг хувилах хэрэгсэл, санах хадгалах ойтой төхөөрөмж
байсан биш. Бүр эхнээс нь дахин бичиж эхлэв. Анх
туурвиж байхад үзэг нь баяр баясгалан, цог хийморь
дагуулан гулсаж байсан бол дахин эхнээс нь бичиж
дуусгана гэдэг шаналгаан болоод бухимдлаас өөр юу ч
биш байсан гэнэ.
Гэвч тэрээр бэрхийг тэвчиж эцсийг нь хүртэл дахин
бичиж, хүндээс хүнд сорилтыг нугаралгүй давсан.
Шинээр туурвисан бүтээл нь үнс болон хийссэн эхээсээ
илүү чамбай болсонд сэтгэл тэнэгэр урамтай байлаа.
Унаж доройтсон сэтгэл бүтээн туурвих гайхалтай эрч
хүчээр сэлбэгдэн тэжээгдэж улам чадалтай босч ирсэн
гунигтай мөртлөө сургамжтай тохиолдол энэ билээ.
Нэрт түүхчийн бүтээлийн замд хөндөлсөн саад болсон

43. энэхүү учрал заавал хийх хатуу шийдвэр гарган
зүтгэвээс зорилтоо хэзээд гүйцэлдүүлж болохыг бидэнд
сургаж байна.
Өөрийгөө хязгаарлаж сурахын хамт санаа бодлоосоо
татгалзах чадвар эзэмших шаардлагатай. Хорхойг чинь
хүргэж, хүслийг чинь дээд зэргээр өдөөж байсан ч
хэрэггүй гэж үзвэл татгалзах сэтгэлийн тэнхээтэй бай.
Ашиггүй хий хоосон яриа дэлгэх, зорилгогүй цаг үрэхийг
өөртөө хатуу хоригло. "Өдөр бүр нарийн тооцоотой
байж, алдагдсан минут бүрээ бодож цэгнэж бай. Бүх
хармын дотроос цагт харам байхыг л ганцхан магтаж
болох юм" гэж германы зохиолч Томас Манн-ы
бичсэнийг цээжилж аваад үе үе эргэн санаж байхад
илүүдэхгүй.
Залуу нөхрийн минь амьдрал өнгөрсөн цагийн гутамшиг
болон гунигтайгаар өнгөрч хэрхэвч болохгүй. Чиний
өнгөрсөн цагийн амьдрал чамайг хүлээж байсан аугаа
их үйл хэргийн төлөө зориулагдаж, ирээдүй үеийнхэнд
үлгэр жишээ болох ѐстой гэсэн итгэл үнэмшилээр утга
төгөлдөр амьдрах хэрэгтэй.

44. Сайнд хүрэхийн тулд муугаа хая
2007 оны 06 сарын 13
Зорилгогүй бол юу ч хийхгүй, гэтэл бас өчүүхэн
зорилгоор үлэмжийн ихийг бүтээж чадахгүй.
Зорилгодоо хүрэхийн тулд эхлээд өөрийнхөө юунд
дуртай, юунд дургүйг тодорхойлж, давуутай болон
дутагдалтай талаа мэдсэн байх хэрэгтэй гэж аугаа их
Аристотель сургамжилсан.
Хүн эргэн тойрондоо байгаа хорон муухай санаа, хорт
муу явдалтай хайр найргүй тэмцэхэд ямагт бэлэн байх
хэрэгтэй. Түүний зэрэгцээ өөрт илэрч байгаа сөрөг
чанар, хорт зуршил, согог дутагдлыг хувийн
мэдрэмжээрээ гааруулахгүй таньж мэдээд, газар
авахуулахгүй таслан зогсоох чадвартай болох ѐстой.
"Зан үйлээ ажигла. Надад адгуустай төстэй, бас буянт
хүний үйлстэй адил юу байна вэ? гэдгийг өдөр тутам
өөрөөсөө асууж бай" хэмээн Энэтхэгийн бүр эртний
туульст өгүүлсэн буй. "Хүнд хичнээн сайн чанар байна
бас төчнөөн гэм бий, хэн ч өө сэвгүй төрдөггүй. Харин
түүнтэйгээ хүлцэн эвлэрсэн тэр хүн л алдаж буруутай
болдог" гэнэ. Хүний амьдралаас шахан зайлуулбал
зохих гэм согог тунгалаг шөлөнд хөвөх нүүгэлтсэн
нитгэл шиг тодрох тэр агшинд түүнийг олж харан, хамаж
хаях мэдрэмжтэй байх нь юунаас ч илүү чухал. Аливаа
сөрөг муу чанарыг үлдэн хөөснөөр өөрт байгаа мунхаг
үйлдэл, сул талыг даван туулж, эерэг сайн чанар
эрчимтэй түрэн орж ирэх дотоод ертөнцийнхөө орон

45. зайг чөлөөлж өгч буй нь тэр. Он жил солигдон амьдрал
урагшлахын хирээр оюун санааны чинь нөөцөд юу нь
хуучирч урагшлахад саад болж байгаа, юунаас
татгалзах хэрэгтэйг мэдэж мэдрэх билгийн мэлмийтэй
байвал туйлийн сайн. Зэвэрч хоцрогдсоноо хүлээн
зөвшөөрч чадахгүй, биеэ хянах чадваргүй болтлоо доош
унасан бол туйлаас муу. "Зэвэрснээс хигдэс болсон нь
дээр" гэсэн үг ч бий.
Өөрт байгаа согог дутагдлыг хэдий чинээ удаан хүлцэн
тэвчвэл оюун санааны ертөнц чинь төчнөөн ядуурч,
чиний хувьд төдий чинээ муу болно гэсэн эгэл үнэнийг
үргэлж санаж яв. Хүн сул чанараа захирч чадахгүй
болсон цагт хувь заяагаа засах чадвараа алддаг. Энэ
үеэс эхлэн сохор учрал, үгүй бол зориг шийдмэг өөр
хүмүүсийн сэргэг ухаан тэднийг залж жолоодох болдог.
Ийм учраас өөрийн ухамсарт амьдралаар амьдрая гэж
хүсч байгаа л бол хүн сул чанараа таньж мэдэн, захирч
засч чаддаг байх ѐстой. Хөнгөн хялбар амьдрал
хөөцөлдөх нь бүх гэмт хэргийн 91 хувийн эх үүсвэр
болдог гэсэн судалгаа байхыг олж үзсэн. Салан задгай,
болгоомжгүй, өөрийн зан үйлд бодолгүй хөнгөн гоомой
хандах нь ахуйн осол гэмтлийн 70 хувийг төрүүлдэг гэнэ.
Сул талаа засахгүй бол түүний цаана ийм аймшиг,
гамшиг хүлээж байдгийг эрхбиш бодож тунгаан, сайн
чанараа бэхжүүлэх нь хүн байхын утга учир билээ.
Өөрөөс чинь илүү сайн амьдарч, сурч, ажиллаж,
хувцасласан хүнийг харах бүрд сэтгэл өвдөн атаархдаг