Permbledhje nga : E drejta-romake

E drejta romake
Permbledhje : ERVINA KRASNIQI
Hyrje
Programi dhe qëllimet e mësimit të së drejtës romake
 Në kuptimin e gjerë apo gjenerik , termi e drejta romake përfshin tri disiplina shkencore që
ndryshojnë mjaft : a) institucionet e të drejtës romake ose shkencën që gjurmon thelbin e
institucioneve juridike të së drejtës private në kohën e ekzistimit të Romës b) historinë e së
drejtës romake ose shkencës që studion evoluimin I institucioneve juridike romake kryesisht
në lëminë e organizimit të aparatit shtetëror dhe burimeve të drejtësisë c)
pandektet ( libër që përpunon në hollësi ndonjë materie ) ose shkencën që gjurmon të
ashtuquajturën e drejtë romake e recipuar apo të drejtën romake që ishte marrë si rend pozitiv
juridik në kohën e lindjes së rendit ekonomik-shoqëror borgjez.
 ( Institutiones në gjuhën latine dmth manual I vogël , ose libër për fillestarë, vepër nga e cila
merren “prima legum cunabula “ mësimet e para juridike .
 Programi I të drejtës romake përfshin kryesisht tërë materien që juristët e quanin
jus publicum dhe jus privatum. Në veprat e juristëve romakë , jus publicum apo e drejtë
publike quhej përmbledhja e rregullave juridike të cilat “ad statum rei rromanae spectant “ – I
përkisnin pozitës juridike të shtetit romak . Jus publicum përfshinte rregullat e rregullimit
shtetëror të burimeve të drejtësisë , të veprimit të organeve shtetërore , të financave shtetërore
apo publike , të organizimit të ushtrisë etj .
 Ius privatum apo e drejta private quheshin ato rregulla juridike që shërbenin për rregullimin e
marrëdhënieve midis personave të koordinuar fizikë apo juridikë . Privatum ius est quod ad
singulorum utilitatem pertinet – e drejtë private është ajoqë I përket dobisë së individëve .
 E drejta private ndahej në tri pjesë : “Omne autem jus quo utimur vel ad personas pertinet ,
vel ad res vel ad actiones” – e tërë drejtësia që e përdorim ne ka të bëjë ose me persona ose
me sende ose me padi .
1. Jus quod ad personas pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregulloheshin të
ashtuquajturat të drejta personale dhe marrëdhënjet personale midis banorëve të shtetit
romak. Në këto norma bënin pjesë : rregullat e zotësisë juridike dhe vepruese të qytetarëve ,
të zotësisë juridike dhe të veprimit të personave të lirë që nuk ishin qytetarë të shtetit romak ,
e autorizimeve të patronëve mbi skllevërit , e pushtetit të burrit ndaj gruas , e pushtetit të atit
ndaj fëmijëve , e pushtetit të tutorit dhe kujdestarit ndaj personave pa zotësi veprimi .
2. Jus quod ad res pertinet : përfshinte rregullat e marrëdhënieve pronësore, midis personave që
dilnin si titullarë të autorizimeve pronësore si psh : rregullat e pronës , të posedimit , të të
drejtave reale mbi sendet e huaja , të detyrimeve apo të trashëgimit .
3. Jus quod ad actiones pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregullohej mbrojtja e
të drejtave subjektive të karakterit personal dhe pronësor psh : rregullat e ushtrimit të
procedurës gjyqësore , të llojeve të padive , të kundërshtimeve të lejuara e të tjera .
 Juristët e lashtë romakë e përcaktonin shtetin si “res publica “ – si organizatë që ekziston për
mbrojtjen e interesave të përgjithshme të të gjithë banorëve , kurse drejtësinë “ ars boni

aequi “ si mjeshtëri të së mirës dhe të së drejtës apo bile edhe si postulat të moralit : tria
praecepta juris sunt : honeste videre, alterum non laedere , suum cuique tribuere – drejtësia
ka tri urdhëra : të jetosh me nderë , të mos I bësh dëm tjetrit , secili të marrë atë që I takon .
 Summa injuria – instrumente të dhunës dhe padrejtësisë klasore.
Burimet e historisë së shtetit romak dhe të së drejtës romake
 Si material themelor të burimit dalinlegjendat dhe gojëdhënat popullore të ruajturadhe të
riprodukuara në veprat e historianëve të mëvonshëm . Përpos këtij materialiqë nuk
konsiderohet si material burimor me vlerë të dorës së parë , rëndësi të madhe kanë ehe
kërkimet filologjike dhe studimet semasiologjike .
 Për periodëne fundit në zhvillimin e shtetit romakdhe të së drejtës romake, materiali
burimor është më I ploti . Kjo ishte koha e punës ligjdhënëse e perandorit Justiniannë të
ashtuquajturit Corpus juris civilis .
Sistemi I mësimit të së drejtës romake
 Në studimin e lëndëve historike , ndër të cilat bën pjesë e drejta romake , zakonisht përdoret
sistemi kronologjik ose sinkronik I mësimit ( expositio).
 Krijimi I pronës private dhe shenjat e para të luftës klasore ishin dy fakte që kushtëzuan
krijimin e shtetit dhe njëherazi qenë edhe pikënisje për të kaluar në rregullimin e
marrëdhënieve shoqërore jo me zakone – po me norma juridike . Këtu fillon shteti I lashtë
romak dhe e drejta e lashtë romake ( ius civile e lashtë).
 Në vend të kushtëzimit themelor midis plebejasve dhe patricëve lindi kundërshtimi I ri
themelor midis skllavopronarëve dhe skllevërve . Dukuritë e reja sollën shndërrimin e shtetit
të lashtë patriciano – plebejas në maqineri shtetërore të skllavopronarëve dhe nënshtrimin e
jus civile të lashtë para sistemit të së drejtës pretoriane , gjegjësisht honorare dhe klasike .
 Sistemet e reja juridike që janë konsideruar vetëm teorikisht si e drejtë e rendit të dytë , në
praktikë bëheshin gjithnjë më të rëndësishme dhe me normat e tyre të nxjerra vetëm
pjesërisht nga rezervuari I juris civilis dhe pjesërisht nga ndjenjat e drejtësisë dhe dispozitat e
juris gentium , ishin një periodë kalimtare kah e drejta e re unike romake .
 Pra në historinë e kësaj periode duhet filluar me shfaqjen e skllavërisë klasike apo me
shfaqjen e latifundeve në jetën ekonomike , me shfaqjen e nobilitetit dhe lumpen-proletariatit
në jetën ekonomike , me fillimin e krijimit të oligarkisë së senatit në rregullimin shtetëror dhe
me futjen e magjistraturës së pretorit peregrin në lëmin e drejtësisë.
 Pika e fundit e periodës së dytë : në këtë periodë të ekzistimit të shtetit romak akti më
karakteristik juridik ishte Edikti I Karakales I vitit 212 të epokës së re me të cilin të gjithë
banorët e lirë të Perandorisë romake me përjashtim të dediticëve , morën statusin e qytetarit
romak .
 Si periodë e tretë në historinë e shtetit dhe të së drejtës romake duhet theksuar periodën e
shtetit të ri burokratik dhe rendit të ri unik juridik për të gjithë banorët e shtetit romak .
 Në bazë të efekteve të paraqitura mund të përfundojmë se periodizimi në studimin e historisë
së shtetit romak dhe historisë së të drejtës romake , duhet të jetë ky :

I. Perioda e parë : perioda e shtetit të lashtë romak patriciano plebejas dhe e jus civile të lashtë
romake ( prej fillimit të krijimit të shtetit romak gjer me futjen e magjistraturës së pretorit
peregrin – prej vitit 754- 242 p,e së re .
II. Perida e dytë : perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe e të drejtës romake honorare dhe
klasike ( prej futjes së magjistraturës së pretorit peregrin gjer te Edikti I Karakales – prej vitit
242 të epokës së vjetër – 212 të epokës së re ).
III. Perioda e tretë : perioda e shtetit centralist – burokratik dhe apsolut dhe e të drejtës unike
perandorake romake apo të drejtës postklasike , prej vitit 212 -476 apo 565 p,e së re .
Marrëdhëniet ekonomiko – shoqërore , rregullimi politik dhe burimet e drejtësisë në
Romën e Lashtë ( perioda e parë )
Krijimi I qytetit të Romës ( Italia në kohëne themelimit të qytetit të Romës )
 Para themelimit të qytetit të Romës , sipas traditës në shek 8-të të epokës së vjetër në Itali
kishte kaluar koha e bakrit ( kultura terramare) dhe u shfaq koha e hekurit (kultura villanova)
– perioda më e lartë barbare.
 Hulumtimet mbi prejardhjen e banorëve të Italisë së kohës së hekurit , tregojnë se pjesën më
të madhe të banorëve të Italisë qendrore e përbënin fiset indoevropiane që quheshin italikë.
Ndër italikët dalloheshin sabinët , samnikët , picenët , umbrijët dhe latinët . Në të njëjtën
kohë jetonin grupe ilirësh –japigët dhe venetët dhe galët .
 Ndikim të madh në ngritjen e nivelit kultural dhe ekonomik të banorëve të Italisë bënë etrurët
, të cilëve u shkoi për dore të krijojnë shtetin e fuqishëm skllavopronar.
Themelimi I qytetit të Romës
 Si vit të themelimit të Romës Varoni përmend vitin 753 ndërsa disa shkrimtarë në vitin 754
të epokës së vjetër. Banorët përveq që merreshin me blegtori merreshin edhe me bujqësi ,
përparimi në jetën ekonomike lindi nevojën e rregullimit edhe të marrëdhënieve ndërfisnore.
Ky qe shkaku që u krijua lidhja e parë ndërfisnore midis banorëve të Pakatinit dhe Eskulinit e
quajtur septimontium.
Zhdukja e marrëdhënieve kolektive në prodhim dhe lindja e pronës private
 Në kohën e themelimit të qytetit të Romës tani më ishte bërë ndarja e parë e madhe shoqërore
e punës – ndarja e punës – ndarja e bujqësisë nga blegtoria. Në shek e parë të ekzistimit të
septimontiumit dhe qytetit të fortifikuar u bë ndarja e dytë – ndarja e zejeve dhe punës
bujqësore si dhe ndarja e tretë shoqërore e punës- ndarja e tregtarëve si shtresë e vecantë e
njerëzve të cilët nuk merrnin pjesë në prodhimin e drejtpërdrejtë të vlerave , por dilnin si
ndërmjetësuses në qarkullimin e prodhimeve .
 Gjatë nundineve romake përveq prodhimeve të blegtorëve , bujqëve dhe zejtarëve romakë
shiteshin edhe prodhime të importuara nga vendet fqinje e bile edhe nga ato tejdetare .
( nundinae – ishin ditët solemne për akte religjioze de skëmbimin e mallit . Binin cdo të
nëntën ditë .

 Kur veglat më të përsosura , vecanërisht për prodhimtarinë bujqësore dhe të ushtruarit e
zejtarisë , të importuara nga Greqia dhe Etruria mundësuan që grupet e vogla të anëtarëve të
gjensit të ndahen si grupe të vecanta të prodhuesve , pushoi prodhimtaria e përgjithshme dhe
bashkë me të edhe ndarja e përgjithshme e gjërave të prodhuara . Që atëherë toka dhe mjetet
tjera të gjensit ju dorëzuan për qeverisje disa grupeve të gjentilëve të cilët përbënin të
ashtuquajturin – consortium.
 Vetëm kur toka e gjensit pushoi të ndahej cdo 5 vjet dhe kur përherë u dorëzohej në qeverisje
disa konsorciumeve , konsorciumet ose grupet edhe më të ngushta të të afërmve të gjakut, të
quajtura familia – pecuniaque , u vendosën si pronarë gruporë ose privatë të pasurive të
mëparshme të gjensit .
Rregullimi gjentil I Romës më të lashtë
 Në terrenin e Romës jetonin 300 gjense ose klane . Cdo gjens përbënte bashkësinë
ekonomike të mbyllur , egzogane dhe natyrale të pasardhësve të ndonjë heroi legjendar
( heros eponimos ) dhe personave të tjerë të cilët me anë të adrogimit ose adpotimit ishin
pranuar anëtarë të gjensit. Në krye të gjensit qëndronte kryeplaku ( pater gentis ) .
 Kryeplaku I gjensit duke u këshilluar me gjentilët tjerë meshkuj , drejtonte punët e gjensit ,
gjykonte në rast konflikti midis anëtarëve dhe bënte aktet religjioze ( sacra gentilica ) .
 Si shkallë më e ulët e bashkimit të gjenseve doli kuria ose vëllazëria .Atë e përbënin disa
gjense me lidhje gjaku që jetonin si fqinjë të drejtpërdrejtë. Cdo kuri ishte një lidhje prej 10
gjensesh. Detyrat e kurisë ishin që të organizonte mbrojtjen e përbashkët të gjenseve , të
anëtarëve të kurisë si dhe të zgjidhte konfliktet që shpërthenin midis gjenseve të të njejtës
kuri me rastin e zaptimit të tokës dhe konflikteve reciproke të gjentilëve.
 Në krye të kurisë gjendej asamblea e të gjithë gjentilëve meshkuj madhorë, Asamblea
zgjidhte kryeplakun ( curio ) I cili komandonte ushtrinë e kurisë , gjykonte në rast nevoje dhe
bënte aktet religjoize me ndihmën e klerikut të quajtur flamen curialis .
 Si shkallë më e lartë e bashkimit të gjenseve ishte tribusi apo fisi . Cdo fis apo tribus përbëhej
prej 10 kurish , gjegjësisht prej 100 gjensesh . Në terrenin e Romës ishin gjithsej 3 tribuse .
Lidhja e tre tribusëve në krye të së cilës ishte reksi si udhëheqës ushtarak madhor , klerik
suprem , organ kryesor ekzekutiv dhe gjyqtar suprem, pastaj senati si grup I kryepleqve të të
gjitha gjenseve dhe asamblea e të gjithë gjentilëve , të organizuar në kuri (komicia kuriate )
përbënte populus romanus .
Rënja e rregullimit gjentil
 Shpartallimi I gjensit dhe shfaqja e bashkësive familjare : Kur veglat e prodhimit u zhvilluan
gjernë atë masë sa bënë të mundur ekzistimin e grupeve më të vogla të prodhuesve , në vend
të gjensit si njësi themelore prodhuese u shfaqën konsorciumet dhe familjet agnate nën
pushtetin e pater familjasit .
 Në konsorcium ruhej akoma parimi I barbarisë së anëtarëve të rritur meshkuj , ndërsa në
familjen agnate nën pushtetin e pater familiasit vetëm kryetari I familjes ishte personi I cili
gëzonte të gjitha të drejtat . Të gjithë anëtarët tjerë të lirë të familjes , pavarësisht nga seksi
dhe mosha ishin alieni juris – sende të kryetarit të familjes .

 Në raste të jashtëzakonshme e sidomos në momentin e vdekjes së kryetarit të familjes
ngjallej përsëri idea e solidaritetit sepse atëherë sipas dispozitave të së drejtës romake gjërat
familjare ndaheshin sipas parimeve sikur personat alieni juris “quodam modo “ të kishin qenë
pronarë të pasurisë edhe për të gjallë të kryetarit të familjes .
 Patronët dhe klientët : Në bazë të ndryshimit per nga pasuria , anëtarët e të njejtit gjens u
ndanë në grupin e protektorëve ose patronëve dhe në grupin e të përkrahurëve apo klientëve .
Patronët ishin më të nderuar dhe më të pasur ndërsa klientët ishin pa prestigj dhe të varfër .
 Patricët dhe plebejasit : Problemi I prejardhjes së plebejasve është një ndër problemet e
diskutuara më shumë nga lëma e historisë së hershme romake . Hipotezat e shumta për këtë
cështje mund të përmblidhen në tri gurpe : sipas grupit të parë – patricët ishin banorët më të
lashtë të Romës, ndërsa plebejasit masë e të ardhurve , pjestarët e fiseve të pushtuara . Sipas
grupit të dytë të hipotezave banorët më të lashtë të Romës ishin plebejasit,ndërsa patricët
pushtues qoftë sabinë qoftë etrurë. Sipas grupit të tretë edhe patricët edhe plebejasit kishin
një prejardhje të njejtë etnike ndërsa dallimi I pozitës juridike kushtëohej me diferencimin
ekonomik .
 Skllavëria : Menjëherë pasi fuqia punëtore e njeriut u bë aq produktive sa që përvec
shpenzimeve për sigurimin e jetës së vetë prodhuesit filloi të japë edhe mbivlerë pune u
ndërpre zakoni I vrasjes së robërve të luftës.
Krijimi I shtetit romak
 Koha kur u bënë të shpeshta kundërshtimet klasore që sollën shkatrrimin e organizatës
klanoro-fisnore romake njihet si periodë mbretërore e demokracisë ushtarake.
Organet e pushtetit në periodënmbretërore apo të demokracisë ushtarake
 Komicionet kuriate : ishin njëri ndër institucionet më të lashta të rregullimit shtetëror
klanoro-fisnor . Të drejtë vote në komicionet kuriate kishte cdo kuri . Komicionet I mblidhte
rexi ose mbret . Asambletë mblidheshin për të zgjedhur mbretin dhe që me ligj të vecantë
( lex curiata de imperio ) ti jepnin invesiturën e kandidatit të zgjedhur që të vendoste për luftë
dhe pqë paqe dhe që të gjykonte për dënimet më të rënda në të holla dhe për vdekje të
shqiptuara qytetarëve romakë .
 Senati : anëtarët e senatit ishin kryepleqtë e gjenseve . Ky organ ishte I detyruar ta
këshillonte rexin kur kryente detyrat themelore , ti ratifikonte vendimet e asambleve të cilat
vetëm pas ratifikimit në senat mernin fuqinë obligative për tërë popullin romak ( patrum
auotoritas ) si dhe në rast kur froni ishte vakant , të organizonte administratën në bashkësinë
romake dhe ta përgadite zgjedhjen e reksit të ri . Koha kur froni ishte vakant quhej
interregnum , ndërsa senatorët të cilët në turnuse prej 5 ditësh kryenin detyrën e mbretit
quheshin interreges .
 Rexi ose mbreti : ishte udhëheqës I zgjedhur por I përjetshëm I lidhjes ndërfisnore. Ushtronte
detyrat e udhëheqësit madhor ushtarak , klerikut suprem , gjyqtarit suprem dhe shefit të tërë
bashkësisë . Shenjat e jashtme të pushtetit të reksit ishin sella curulis ose selia e vecantë të
cilën rexi e përdorte kur kryente aktet e pushtetit ,pastaj rrobat solemne dhe sulta e liktorëve
gjegjësisht prej 12 njerëzish të cilët të armatosur me kamxhik dhe me sëpata e shoqëronin
reksin dhe I ndihmonin të ushtronte detyrën duke përdorur masa dhune .

Komicionet centurione
 Dëshira që në rradhët ushtarake të futej edhe ajo popullsi që nuk I takonte organizatës
gjentile po që në Romë ishte shumëzuar mjaft – plebejasit lindi nevojën e riorganizimit të
sistemit të rekrutimit të ushtrisë romake . Reforma e sistemit ushtarak romak lidhet me
mbretin Ser Tuli . Ky mbret vendosi që të gjithë qytetarët që dispononin mjete të
mjaftueshme ti angazhonte si ushtarë të armatimit më të rëndë . ( … ) I tërë populli tjetër I
cili nuk I plotësonte kushtet për shërbim në ndonjërin centurion ndihmës I përkiste një grupi
të vetëm një centurioni proletarësh të cilët nuk ishin të obligueshëm të bënin shërbimin
ushtarak .
 Mbledhjet e popullit të armatosur romak u bënë comitiatus maximus –asamble kryesore të
romakëve nga fundi I periodës së demokracisë ushtarake dhe në fillim të Republikës romake.
Rënja e demokracisë ushtarake
 Për shkak të ngjarjeve në Etruri e patricëve dhe të plebejasve të bashkuar u shkoi për dore që
ta përzinin mbretin etrur dhe në krye të shtetit romak të sillnin dy pretore ose konsuj të
zgjedhur në komicionet centurione . Largimi I mbretit të fundit do të thotë shkatërrim
definitiv I rregullimit të mëparshëm klanoro fisnor .
Luftërat e brendshme dhe marrëdhëniet e jashtme në kohën e republikës së hershme
 Lufta për të drejtat ekonomike : vitet e para pas përzënjes së mbretërve etrurë në Romë ra
uria . Masat plebejase u bënë viktimë sidomos e fajdexhinjve patricë. Masat plebejase që
qenë futur në borxhe u ngrenë në kryengritje dhe u kërcënuan me secione , nëse problemi I
borxheve nuk do të zgjidhej me abrogimin apo ndryshimin e dispozitave mbi ekzekutimin
personal me rastin e lidhjes së punëve kreditore ( neksum ) dhe nëse edhe më tutje do të jenë
të përjashtuara nga posedimi I tokës .
 Synimi I plebejasve që të kenë tokë u realizua gradualisht me ndarjen e ager publicuesit në
territoret e pushtuara dhe me themelimin e kolonive të qytetarëve romakë . ( Cdo qytetari
romak I jepej nga 7 jugerë tokë ) .
 Plebejasit e mbytur në borxh fituan të drejtën të lirohennga skllavëria debitore me paraqitjen
e tyre në legjionet romake dhe duke marrë pjesënë luftërat pushtuese të Romës . Këto
konsecione nxorrën definitivisht edhe lex Potelia sipas të cilit u hoq neksumi si kontratë që
shpiente në ekzekutim personal apo të kryerit e detyrimeve me anë të dhunës ndaj personit të
debitorit .
 Lufta për të drejtat politike : pas secionit të parë kur plebejasit dalin si forcë e organizuar
politike , patricët u detyruan që organeve politike të plebejasve t`ua njohin disa të drejta dhe
kështu t`I inkuadrojnë në punën e aparatit shtetëror .
 Sipas lex Canuelia plebejasit u barazuan plotësisht me patricët në të drejtat pronësore dhe
familjare sepse përveq jus comercil që kishin më parë fituan edhe jus conubi të drejtën që të
lidhin martesë të rregullt romake jo vetëm mes tyre por edhe me patricët. Ata fituan edhe
luftën për pjesëmarrje në senat dhe magjistratura.
 Pas suksesit të plebejasëve në luftë me patricët për të drejta ekonomike qytetare dhe politike
si fuqi sundueese shoqërore doli grupi I familjeve të dalluara patriciane dhe plebejase të

cilave u shkoi për dore që për vete të siguronin pjesën më të madhe të pasurisë ekonomike ,
të fituar nga latifundet e formuara si dhe monopolin mbi shërbimet shtetërore . Të gjitha këto
familje sidomos në periodën e dytë ishin të njohura si familje aristokrate patriciono –
plebejase ose nobile .
Luftërat pushtuese dhe kategoritë e rejatë banorëve
 Latinët : pasi I përzunë etrurët , romakëve u shkoi për dore që pas luftërave të ashpra me
latinët , të lidhnin aleancë të përhershme ( Foedus aeternum ) . Në bazë të kësaj aleance
latinët fituan të drejtën të ruajnë autonominë , krahas me detyrimin që në luftëra të marrin
pjesë në njësitë ndihmëse ushtarake që quheshin “nomen latinum “ . Statusin e qytetarit
romak e fitonin me një transferim të thjeshtë në Romë me një detyrim që në komunën e
lindjes të lënë bile një djalë . Që atëherë shumë komuna latine iu bashkuan definitivisht
Romës të tjerat ruajtën të drejtat e mëparëshme ( Latini prisci ) . Pjestarët e komunave me të
drejta më të vogla u quajtën latini novi . Në cështjet e politikës së jashtme dhe të ushtrisë
edhe latini peisci edhe latini novi vareshin plotësisht nga Roma .
 Peregrinët : Banorët e lirë të krahinave të pushtuara dhe të atyre që ju bashkuan Romës me të
drejtë autonomie quheshin peregrinë . Peregrinët të pushtuar me forcë ishin deditici dhe nuk
kishin të drejtë vetëqeverisjeje . Për ta vlenin ekskluzivisht leges datae që I aprovonin
komandantët e ushtrisë romake . Peregrinët që hyjnë në kuadrin e shtetit romak në bazë të
traktatit ( foedus iniquum ) ruajtën të drejtat autonome dhe mund të gëzonin rendin e tyre
juridik por nuk kishin të drejta të merrnin dhe me punët juridike romake ( nuk kishin jus
commercil ) . Edhe peregrinët e parë edhe ata të dytë ishin të detyruar të ndihmonin
financiarisht dhe ushtarakisht orvatjet e Romës . Cetat e armatosura të peregrinëve italikë
quheshin socili italici .
Rregullimi shtetëror në kohëne republikës së hershme
Asambletë popullore dhe senati
 Asambletë popullore ndaheshin në asamble të mbetura prej kohës së demokracisë ushtarake
dhe asamble të krijuara për shkak të raporteve të reja në shoqërinë romake .
 Prej kohës së demokracisë ushtarake ngelën reliktet e komicioneve kuriato si dhe komicionet
centurione të paprekura , po për shkak të zgjerimit territorial të Romës dhe njësive të reja
territoriale u formuan komicionet tribuciane .
 Asambletë e plebejasve quheshin concilia plebis e meqë edhe ato mblidheshin nëpër tribuse
morën shenjën “tributa “. Që atëherë komicione quheshin asambletë e patricëve dhe të
plebejasve që sipas dispozitave mbi rregullimin shtetëror kishin funksione të caktuara
ligjdhënëse , administrative dhe gjyqësore ndërsa emri concilia u ruajt ekskluzivisht për
mbledhjet formale të plebejasve. Mbledhjet joformale të qytetarëve ,përkundrejt komicioneve
dhe koncileve si organe shtetërore quheshin contiones .
 Komicionet kuriate : si relikt I rregullimit klanoro-fisnor , me përjashtim të aprovimit lex
curiata de imperio formale të magjistratit më të lartë , nuk vendosnin për cështjet publike . Të
tridhjetë kuriet e mëparshme që përfaqësoheshin prej tridhjetë liktorëve – mblidheshin

simbolikisht për të marrëpjesë në aktete adrogimit , detestatio sacrorum dhe në përpilimin e
testamentit .
 Komicionet centurione :komicionet centurione u ruajtën si “comititatus maximus” të popullit
romak . Të drejtë që ti konvokonin komisionet centurione kishin magjistratët më të lartë
romakë , të quajtur cum imperio. Komicionet centurione konokoheshin tri javë para
mbledhjes, gjatë kësaj kohe në contiones duhej të shqyrtohej rendi I ditës së asambleve .
Pikërisht në ditën e mbledhjes , magjistrati kryesues duhej patjetër ti dërgonte rojet në
Janikull dhe të merrte suspisia gjegjësisht të kuptonte vullnetin e perëndive . Puna në
asamble fillonte me invokacion solemn : Quod bonum felix faustum fortunatumque sit ,
imperio , qua convenit ad comitia centuriata . Vendimet e komicioneve centurione u
nënshtroheshin ratifikimit të senatit ( patrum auctoritas ) gjersa sipas lex Pubilia Philonis
autorizimi I senatit nuk u bë e drejtë e aprovimit të rendit të ditës nëpër asamble.
 Komicionet tribuciane : ekzistonin katër tribuse të qytetit dhe 31 të fshatrave. Meqë tribusi
ishte një njësi territoriale për rekrutimin më të lehtë të ushtrisë dhe për mbledhjen më të lehtë
të tatimeve cdo qytetar romak duhej patjetër të qe I regjistruar në njërin prej tribuseve . Në
fillim cdo qytetar ishte I regjistruar në tribusin ku gjendej domicili I tij apo vendbanimi I tij I
përhershëm . Më vonë mbizotëroi parimi që qytetarët e patokë pavarsisht prej cështjes së
domicilit duhej të regjistroheshin në njërin prej tribuseve të qytetit ndërsa qytetarët bujq në
atë tribus ku gjendeshin tokat e tyre . Komicionet tribusiane I konvokonin magjistratët të cilët
kishin jus agendi cum populo që do të thotë magjistratët me imperium si dhe magjistratët pa
imperium .
Komicionet tribusiane ishin kompetente të vendosnin për të gjitha cështjet që I paraqitnin
magjistratët , para tyre me përjashtim të cështjeve , zgjidhja e të cilave ishte e rezervuar për
komicionet centuriane . Këto asamble zakonisht mblidheshin për të vendosur mbi propozimet
e ligjeve pretoriane për të zgjedhur magjistratët cum protestate dhe definitivishtpër të
vendosur për mulcta suprema apo mbi shqiptimin e dënimit më të rëndë në të holla prej 3.020
asë kundër qytetarëve romakë në juridiksionin e magjistratëve . .( Votimi në komicionet
tribusiane bëhej njëkohësisht . Cdo anëtar I tribusit deklaronte se a voton për propozimin e
magjistratit (uti rogas ) apo për mbajtjen e gjendjes së gjertanishme ( antiquo) gjejgësisht se a
voton për aktgjykim ( condemno ) apo për lirim ( absolvo).
 Concilia plebis tributa : Organi politik I plebejasve concilia plebis – u bë organ shtetëror kur
fituan të drejtën të nxjerrin rregulla të detyrueshme për plebejasit dhe për të zgjedhur të
ashtuquajturit magjistratët plebejas ( tribunët dhe edilët plebejas ) . Vendimet e concilia
plebis të quajtura plebiscita ishin të detyrueshme vetëm për plebejasgjersa sipas lex Hotenxia
nuk u vendos që ti respektonte tërë populli romak – edhe patricët edhe plebejasit .
Senati në kohën e Republikës së hershme

 Në kohën e Republikës së hershme senati ishte organ shtetëror I përbërë prej 300 pjesëtarësh
më me autoritet të rendit shoqëror patricia . Që të ishe formalisht anëtar I senatit , kërkohej
që magjistratët e mëparshëm të ishin të regjistruar në listën e senatorëve . Regjistrimin në
listën e senatorëve pas ligjit të Ovinit e kryenin censorët .
 Anëtarët e senatit të regjistruar në listën e senatorëve , nëse para se të hynin në senat kishin
kryer njërën nga magjistraturat ndaheshin në senatorë të rangut të konsullit , të pretorit , të
censorit dhe të edilit , ndërsa të gjithë senatorët e tjerë ishin senatores pedari . ( senatori
pedari ishin anëtarët e senatit të cilët nuk kishin të drejtë të përdornin selinë kurule dhe të
cilët nuk kishin të drejtë të merrnin fjalën në debatet e senatit ).
 Senatori më I vjetër në rang quhej princepcs senatus .Të drejtë për të konvokuar senatin
kishin magjistratët cum imperie . Senatorët ishin të detyruar të vinin në mbledhje që
zakonisht mbaheshin në ndonjë tempull .
 Vendimet e senatit ndaheshin në ;senatus consulta dhe senatus auctoritas . Senatus consulta
ose (mendimet e senatit ) nuk kishin fuqi të detyrueshme – ato ishin rekomandime që
magjistratët nuk ishin të detyruar ti pranonin dhe kundër të cilave mund të përdorej intercesio
e tribunëve .
 Senatus auctoritas ishin vendimet me të cilat senati vërtetonte ligjet dhe aktet tjera të
asambleve . Këto vendime kishin efekt afirmativ ose efekt kasator ( kasatoria paditesi ) ,
 Ligjet e aprovuara në komicione si dhe disa akte të tjera nuk fitonin fuqinë e detyrueshme
nëse senati nuk e kishte aprovuar projektin ligjdhënës ose nëse nuk ishte pajtuar me tekstin
tani më të votuar ligjor – ea lege non videri populum teneri .
 Në raportet e brendshme të Romës senati paraqitej si organ që jepte udhëzimee për punën e
magjistratëve sidomos në cështjet e religjionit , moralit , financave publike , objekteve
publike , rregulimit shtetëror , zgjedhjes së magjistratëve dhe sigurimit publik. Në rastet e
rrezikut të drejtpërdrejtë për shtetin romak senati merte përsipër edhe përgjegjësinë e plotë
për ruajtjen e rendit publik me anë të senatus consultum ultimum :videant magistratus ne
quid res publica detrimenti capiat – le të interesohen magjistratët që republika të mos pësojë
dëm – shpallte gjendjen e jashtëzakonshme në mënyrë që të asgjësoheshin të gjitha orvatjet
për ndërrimin e rendit sundues .
Magjistraturat në kohëne republikës së hershme
 Pas revolucionit të vitit 510 romakët zgjodhën dy pretorë ose konsuj si administratë supreme
të shtetit , pris madhorë ushtarakë dhe gjyqtarë supremë . Më vonë u bë e domosdoshme që
përpos dy konsujve të ketë edhe organe të tjera shoqërore të cilave u besohej ushtrimi I
kohëpaskohshëm I sektorëve të ndarë të punëve shtetërore .
 Sektorët konstantë të punëve shtetërore që duhej ti kryenin personat e vecantë , prej atëherë
quhen magjistratura , ndërsa personat e autorizuar që duhej të kryenin punët e
magjistraturave pa pagesë quheshin magjistratë ose honores .
 Prandaj magjistratët ishin të gjithë personat të cilët me zgjedhje në asamble osenë ndonjë
mënyrë tjetër të rregullt , merrnin autorizime që në një periodë të caktuar saktë , qoftë
personalisht qoftë së bashku me të tjerët ti kryenin pa pagesë punët shtetërore të
magjistraturës së caktuar nën kërcënim të përgjegjësisë politike , civile dhe penale .

Ndarja e magjistraturave dhe e magjistratëve romakë
 Edhe pse magjistraturat ishin sistem I përhershëm I ushtrimit të punëve shtetërore , titullarët
e magjistraturave ose magjistratët ishin funksionarë të përkohshëm shtetëror . Pushteti I
magjistratëve kufizohej me perioda të shkurtëra dhe të përcaktuara saktë që më parë dhe që
nuk ishin më të gjata se një vit e gjysmë .
 Pushteti I cdo magjistrati ishte I kufizuar me të ashtuquajturën të drejtë intercesioni. Të drejtë
intercesioni kishin magjistratët më të lartë ndaj atyre më të ulët dhe magjistratët e njejtë ndaj
të njejtëve . Rrallë aktet e censorëve dhe tribunëve nuk u nënshtroheshin intercensionit të
asnjë magjistrati , përvec kolegëve në censurë ose tribunat ndërsa aktet e diktatorit si titullar
të vetëm summum imperium as që mund të anuloheshin as të pezulloheshin sepse s` kishte
organ më të lartë në pikëpamje kierarkike. ( summum imperium – e kishin diktatorët ,
imperium – e kishin konsujt dhe imperium minus - e kishin pretorët . Kjo dmth se diktatorët
ishin të pakufizuar dhe sovranë në vendimet e veta , konsujt kur ishte I caktuar diktatori
duhej tu nënshtroheshin vendimeve të diktatorit dhe intercesioneve të kolegëve konsullatë ,
ndërsa pretorët patjetër duhej tu nënshtroheshin diktatroëve , konsujve dhe intercesioneve të
kolegëve në preturë ) .
 Magjistratët si organe të përkohshme pas skadimit të shërbimit mund të merreshin në
përgjegjësi . Përgjegjësia e magjistratëve kishte karakter civilo-juridik , penalo-juridik dhe
më shpesh karakter politik .
 Të gjithë magjistratët romakë I ushtronin detyrat e tyre pa pagesë të shërbimeve shoqërore ,
që kërkonin angazhimin e poltë të titullarit , mund ta bënin vetëm shtresat e pasura të
qytetarëve kështuqë magjistraturat via facti u përshtateshin vetëm të pasurve .
 Magjistraturat patriciane dhe plebejase – në rradhët e këtyre magjistraturave bënte pjesë
diktatura , konsullata , censura , pretura, ediliteti kurilian dhe kuestura. Meqë plebejasit në
luftë me patricët fituan të drejtën që edhe pjesëtarët e rendit shoqëror të plebejsve mund të
zgjedheshin titullarë të këtyre magjistraturave , magjistraturat patriciane u kthyen në
patriciano-plebejase .
 Magjistraturat e larta dhe ato të ulta – duke marrë parasysh sferën e pushtetit që kishte secili
magjistrat të gjitha magjiistraturat u ndanë në të larta –cum imperio dhe të ulëta –cum
potestate . Magjistratët cum imperium konsideroheshin organe më të larta shtetërore dhe
zakonisht mund të merreshin me të gjitha punët publike . Imperiumi I magjistratëve mund të
ndahej në : imperium domi , ac militiae .
 Në bazë të imperium domi , magjistratët mund të qeverisnin shtetin romak, të gjykonin
brenda kufizimeve të parashikuara me rregullat për provakacion në rast të dënimit me vdekje
ose dënimit më të rëndë me të holla , të përdornin masa dhune (coercitio) , të jepnin edikt , të
konvokonin dhe kryesonin në asamble dhe senat , si dhe të merrnin auspicia.
 Imperium militae kishin magjistratët gjatë kohës së luftës dhe jashtë mureve të Romës . Në
bazë të imperium militae magjistratët merrnin vendime sovrane , si me rastin kur
komandonin ushtrinë , ashtu edhe kur ndërmerrnin punë tjera shtetërore .
 Magjistratët cum potestate ishin organe me kompetencë që të ushtronin detyrat e caktuara me
saktësi . Këta magjistratë kishin të drejtë të jepnin urdhëra dhe të përdornin masa dhune në
kuadrin e kryerjes së drejtë të detyrave që u qenë besuar.

 Magjistraturat e rregullta dhe të jashtëzakonshme , magjistraturat e rregullta ishin ato që
kishin për qëllim të kryenin punët e përhershme dhe vijuese shtetërore . Të jashtëzakonshme
apo të parregullta ishin magjistraturat e caktuara që kryenin detyrat shtetërore me karakter jo
të zakonshëm , pra që shfaqeshin vetëm me raste të vecanta .
 Magjistraturat zgjedhore dhe jo zgjedhore , magjistratët zgjedhor ishin ata , të cilët me anë të
vendimit të komicioneve ose concilia plebis autorizoheshin për ushtrimin e punëve të
rregullta publike , ndërsa magjistratë jozgjedhor ishin magjistratët e emëruar në rrethana të
jashtëzakonshme me vendim të senatit ose të ndonjë magjistrati tjetër . Më të rëndësishmit
ndër magjistratët jozgjedhorë ishin diktatorët dhe magjistri quitum .
 Magjistraturat kolegjiale dhe individuale , magjistraturat kolegjiale kur ushtronin funksionet
nuk vepronin si organe kolektive , pra pushtetin nuk e ushtronin njëkohësisht dhe së bashku ,
por në turnuse të kohës . Në pushtet ndërroheshin ose cdo javë ose cdo muaj . Magjistratët
individualë e ushtronin pushtetin plotësisht vetë .
 Magjistraturat kurule dhe jokurule , titullarët e magjistraturave kurule kishin të drejtë që para
botës të përdornin selinë e vecantë solemne ( sella curulis) ndërsa ato jokurule nuk e kishin
këtë të drejtë .
Magjistratët e rregullt patricianë ( patriciano-plebejas )
 Magjistratët e rregullt patricianë ( patriciano-plebejas) ishin konsujt , pretorët ,censorët,
edulët , kurulë ,kuestorët , anëtarët e kolegjiumeve klerike dhe kolegjiumeve ndihmëse të
magjistratëve. Si më të lartë ndër këta magjistratë, gjegjësisisht si magjistratë cum imperio
ishin konsujt dhe pretorët ,ndërsa të gjithë të tjerët konsideroheshin magjistratë cum potestate
. Kjo nuk pengonte që censorët edhe pse ishin magjistratë cum potestate , të fitonin pozitën
dhe autoritetin më të lartë se magjistratët cum imperio .
A) Magjistratët e rregullt patricianë ( paticiano-plebejas) cum imperio
 Konsujt – dy konsuj të zgjedhur në komicionet centurione prej radhëve të patricëve
zëvendësuan mbretërit e mëparshëm . Pushteti I konsujve ishte I barabartë me pushtetin e
mbretërve me përjashtim që konsujt nuk merrnin titullin e klerikut suprem . Kur punët
shtetërore u shtuan gjer në atë masë sakonsujt nuk I kryenin dot vetë , filluan ti emëronin
ndihmësit : daoviri perduellionis , quaestores parricidi , quaestores , ndërsa në rastet kur të dy
konsujt , si komandantë të ushtrisë e linin qytetin edje praefectues .
 Sipas lex Licinia Sextia të vitit 367 plebejasit fituan të drejtën të merrnin pjesë në konsullatë .
Kështu kjo magjistraturë patriciane u bë patriciano –plebejase : njëri prej konsujve patjetër
duhej të ishte plebejas.
 Pretorët : meqë të dy konsujt si komandant të ushtrisë romake mungonin shpeshherë nga
Roma , u shfaq nevoja që të zgjedhej një magjistrat I vecantë I cili do të qeveriste qytetin.
Pretori I zgjedhur në komicionet centurione kishte imperium , mirëpo imperiumi I tij në
krahasim me imperiumin e konsujve konsiderohej si imperium minus . Detyra themelore e
pretorit të paktën në fillim , ishte të qeverisë Romën kur konsujt linin qytetin , por së shpejti
mori autorizimin që edhe në momentet kur konsujt ishin në Romë të ushtronte judikaturë
civile ( jurisdicto contentiosa ) ndërsa konsujt ruajtën të drejtën e zgjidhjes së atyre rasteve
dhe atyre marrëdhënieve midis qytetarëve që nuk ishin kontestues ( jurisdictio voluntaria ) .

Me zgjerimin e shtetit romak dhe formimin e grupeve të reja të banorëve që nuk kishin të
drejtën e statusit të qytetarit romak u shfaq edhe nevoja që njëri nga magjistratët romakë të
ngarkohej me ushtrimin e diktaturës në marëdhënje mes qytetarëve romakë dhe banorëve të
shtetit romak pa të drejtën e statusit të qytetarit si dhe mes pjestarëve të grupeve të ndryshme
të latinëve dhe peregrinëve . Prandaj u zgjodhën dy pretorë . Njëri prej tyre quhej praetor
urbanus – qui inter civis jus dict – ndërsa tjetri praetor peregrinus –qui inter et peregrimos jus
dicit .
b) Magjistratët e rregullt patricianë (patriciano- plebejas ) cum potestate
 Censorët: të zgjedhur për cdo pesë vjet ( cdo lustrum ) në komicionet centurione. Detyrat
themelore të censorëve – përpilimi I listave ushtarake dhe tatimore në afatin prej një vit e
gjysmë pas zgjedhjeve – I shtyri historianët të pohojnë se censura në fillim ishte
magjistraturë e parëndësishme – cum potestate. Censorëve së shpejti iu dha e drejta të
përpilonin edhe listat e personave të cilët bëheshin anëtarë të senatit .
 Edilët kurulë : për përgaditjen e lojrave publike në Romë për kujdesin rreth mbajtjes së rendi
publik ( policia ) , për furnizimin e qyteti si dhe për mbikqyrjen e tregut ishin zgjedhur në
komicionet tribuciane , edilët patricianë që duke pasur të drejtën të përdornin selinë kurule u
quajtën kurulë .
 Kuestorët : ishin organe ndihmëse të konsujve. Konsujt I emëronin që të bënin hetime
përkitazi me veprat penale dhe që të ushtronin detyrat e ardhshme . Kuestorët zgjedheshin në
komicione dhe u bënë magjistratë patricianë cum potestate , ndërsa numri I kuestorëve u rrit
në katër kurse të drejtën e pjesëmarrjes në kuesturë e fituan edhe plebejasit.
 Kolegjiumet klerikale : për ushtrimin e kultit publik kujdeseshin kolegjiumet e klerikëve . Sa
I përket disiplinës dhe cështjeve të tjera pjestarët e kolegjiumeve klerikale gjendeshin nën
juridiksionin e klerikut suprem – pontifex ( pontifexmaximus kishte pushtetin suprem
disiplinor brenda kolegjiumeve klerike . Rex sacrorum merrej si klerik suprem në cështjet e
kultit publik mirëpo nuk kishte kurrëfarë pushteti as ndaj klerikëve as ndaj qytetarëve ).Me
punët shtetërore në kuptimin kategorik ,klerikët merreshin me rastin e konvokimit të
komicioneve kuriate (comitia calata ) edhe në judikaturën e Republikës së hershme .
 Kolegjiumet ndihmëse : për të kryer punët e caktuara administrative dhe gjyqësore , përvec
magjistratëve të përmendur në komicionet tribusiane zgjedheshin edhe të ashtuquajturit
vigintisexviri ose vigintiviri. Midis këtyre 26 organeve të ulëta shtetërore ishin : tres viri
capitales – organet policore dhe gjakësorët, decemmviri – gjyqëtarët kompetent për të
gjykuarnë kontestet për liri dhë në cështjet trashëgimore : tres viri aere argento auro flando
feriundo – personat e ngarkuar për prerjen e të hollave ,quattor viri vis in urbe purgandis –
katër persona të ngarkuar që të mbanin pastërtinë në qytetin e Romës , doviri viis extra urben
pugandis – dy persona që të kujdeseshin për rrugët jashtë Romës , praefeciti Capuam Cumas
– zëvendësit e pretorit në Itali .
Magjistratët e jashtëzakonshëm patricianë ( patriciano – plebejas )

 Diktatori : diktatorin e emëronte njëri nga konsujt . Diktatori I emëruar merrte summum
imperium apo pushtetin sovran në tërë shtetin romak . Kundër vendimeve të diktatorit nuk
lejohej as provokacio në asamble , as intercesim I magjistratit , as vetoja e tribunit .
 Magister equitum : menjëherë pas emërimit diktatori detyrohej të caktonte komanduesin e
kalorësisë , I cili gjendej nën komandën supreme të diktatorit apo që të drejtën e komandës e
humbte bashkë me diktatorin .
 Praefestus urbi : në kohën kur ende nuk ekzistonte pretura , kur ishte e nevojshme që të dy
konsujt ta linin qytetin , konsulli që e braktiste qytetin I fundit , detyrohej të emëronte
prefektin e qytetit ( praefectus urbi ) .Prefekti I qytetit kujdesej deomos për ruajtjen e qetësisë
të rendit dhe për jetën normale shtetërore.
Magjistraturat plebejase
 Tribunët : si organe të shtetit romak u bënë pas secesionit të parë të plebejasve , kur u
shpallën si të pacënushëm ( sacrosancti) dhe kur fituan të drejtën të përdornin veton kundër
vendimeve të të gjitha organeve të rregullta patriciane , si dhe të drejtën që të përdornin
dhunën kundër cdo qytetari që do tu kundërshtonte ( coercitio ) . Tribunët kishin jus agendi
cum plebe , apo të drejtë të konvokonin dhe të kryesonin concilia plebis si dhe të drejtën të
qëndronin para portës së senatit dhe me veton e tyre të pengonin marrjen e vendimeve të
kundërta me interesat e plebejasve . Më vonë u bënë edhe anëtarë të senatit dhe fituan jus
agendi cum patribus ose të drejtën të konvokonin mbledhjet e senatit . Tribunët zgjidheshin
në concilia plebis për një vjet , concilia plebis zgjedhnin më parë dy tribunë mirëpo së shpejti
ky numër u rrit në dhjetë.
 Edilët plebejas : ishin ndihmësit e tribunëve . U bënë magjistratë të vecantë plebejas të
zgjedhur në concilia plebis . Edhe ata ishin sacrosaneti kurse detyra themelore e tyre ishte që
ti ndihmonin triubnëve : ti bënin hetimet dhe ti dënonin personat sipas urdhërit të tribunit .
Burimet e drejtësisë në periodën e parë
Perioda e rregullave të pashkruara të sjelljes , jus non scriptum
 Në të vetmin fragment të ruajtur që I kushtohet historisë së drejtësisë , konstatohet … initio
civitatis nostrae populus sine lege certa , sine jure certo primum agere instituit omaniaque
manu a regibus gubernabantur … Exactis deinde regibus , iterumque coepit populus romanus
incerto magis jure et consuetudine aliqua uti quam per latam legem .
 Ky fragment tregon dy fazat më të lashta të zhvillimit të rregullave romake të sjelljes . Faza e
parë përfshinte periodën para krijimit të shtetit , kur mbretërit ishin organet operative të
bashësisë romake e cila ende nuk kishte “ leges certas “ pra ligje të përcaktuara “mors
majorum” që kishin lindur në kuadrin e gjensit dhe rregullimit shoqëror gjentil .
Periodae rregullave zakonore të sjelljes

 Mos , mores majorum , diuturna , longa ose inveterata consuetudo ishin shprehje romake të
rregullave zakonore të sjelljes .
Periodae së drejtës zakonore
 Organet shtetërore patriciane për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë qytetarëve
aplikonin ekskluzivisht zakonet e krijuara në kuadrin e rrethit patrician zakonisht që
shprehnin interesat e patricëve : omnes metu , legum verterent in plebem .
 A) Jus dhe fas termin “fas” romakët e përdornin për të treguar zakonet dhe rregullat juridike
zakonore me karakter religjioz ndërsa termin “jus” e përdornin për rregullat e sjelljes që
shërbenin për rregullimin e marrëdhënjeve ndërmjet qytetarëve .
 Në kohën më të lashtë për shkak të mentalitetit të romakëve të gjitha rregullat zakonoro dhe
ato zakonoro-juridike , kishin karakter sakral dhe bënin pjesë në lëmin e të drejtës religjioze
– Fas . Me ndarjen e njerëzve në klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore të krijuara
në kuadrin e një klase , si rregulla të sjelljes së klasës tjetër filluan të krijoheshin edhe
rregullat e jusit ose të të drejtës profane .
 Leges regiae : disa shënime që u ruajtën gjenden kryesisht në përmbledhjen që mban titullin
“ leges regiae “ ( jus papirianum) . Leges regiae përmbajnë rregulla arkaike mbi rregullimin e
marrëdhënjeve shoqërore në organizatën klanoro-fisnore , mbi kultin romak dhe religjionin ,
mbi marrëdhënjet brenda familjes , sidomos mbi marrëdhënjet midis burrit dhe gruas , si dhe
atit dhe fëmijëve . Në këtë përmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lëma e të drejtës
penale dhe civile .
Perioda e të drejtës së shkruar jus scriptum
 Kur me kërkesën e plebejasve u regjistruan rregullat e të drejtës zakonore që I aplikonin
magjistratët patricianë . Si rezultat I luftës së qëndrueshme të plebejasve doli lex XII
tabularum , apo ligji I XII tabelave .
Ligji I XII tabelave
 Përpjekjet që të regjistroheshin rregullat juridike zakonore si pohon tradita romake , bënë që
të themelohej komisioni prej tre anëtarësh , I cili që dërguar në Greqi ti studionte ligjet e
Solonit . Pas kthimit të komisionit që suspenduar magjistratura e rregullt – konsullata dhe në
vend të konsujve u zgjodhën decemviri legibus scribendis .
 Decemvirët regjistruan rregullat juridike në 10 tabela dhe ua paraqitën komicioneve
centurione për aprovim . Meqë u konstatua që tabelat e propozuara nuk përmbanin të gjitha
dispozitat juridike për vitin tjetër u zgjodhën decemvirët e rinj të cilët ua parashtruan
komicioneve centurione edhe dy tabelat e fundit . Kështu lindi ligji I XII tabelave I cili gjatë
tërë historisë së Romës konsiderohej si “ fons omnis publici privatique jurisi “. ( burim I të
drejtes publike dhe private ).
 Teksti I ligjit ishte I shkruar në pllaka bakri dhe I ekspozuar në forum . Bile qysh në kohën e
Ciceronit edhe fëmijët e shkollës e mësonin kodin përmendësh . Kodi përmbante dispozitat
mbi procedurën gjyqësore dhe mbi ekzekutimin e aktgjykimeve , mbi marrëdhëniet familjare
dhe mbi të drejtën trashëgimore , mbi marrëdhëniet pronësore , mbi veprat penale , mbi aktet
religjioze , si dhe dispozitat tjera për rregullimin e lloj lloj lëmeve shoqërore .

Ligjet . Leges
 Rregullat juridike për rregullimin e marrëdhënjeve të shumta nxirrenin në komicionet romake
të cilat autorizimin për të nxjerrë rregulla juridike me detyrim të përgjithshëm e mbështetnin
pikërisht në dispozitat e ligjit XII tabelave. Prej asaj kohe vendimet e komicioneve me
përmbajtje të përgithshme dhe me përmbajtje apstrakte quheshin leges – ligje : lex est quod
populus jubet atque constituit – ligj është ajo që urdhëron dhe përcakton populli .
 Inisiativë për të nxjerrë ligje kishin magjistratët me jus agnedi cum populo . Magjistratët
përpilonin propozimin ligjor – rogatio dhe e ekspozonin në forum . Pas tri nundinesh ,
mblidheshin asambletë që votonin për propozimin ligjor me “uti rogas “ ose me “ antiquo” .
Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votionin për rrogacion e magjistratëve ,
rrogacioja e aprovuar merrej si ligj – lex .
 Ligji I aprovuar nuk e obligonte popullin romak për gjersa a) nuk e ratifikonte senati dhe 2)
gjersa magjistrati nuk e kishte drejt formalisht tekstin e ligjit që pastaj ekspozoej në forum .
Me rastin e përpilimit të tekstit të ligjit magjistrati duhej që më parë ta shkruante patjetër
preskripcionin që përmbante shënimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin e
komicioneve si dhe për ditën , vendin dhe për votimin e seancës .
Vendimet e concilia plebis . Plebiscita
 Vendimet me përmbajtje abstrakte juridike , të aprovuara në asambletë e plebejasve quheshin
plebiscita : plebiscitum est quod plebs jubet atque constituit . Meqë në asambletë plebejase
patricët nuk kishin të drejtë vote , konsiderohej se plebiscita ishin leges speciales ( ligje të
vecanta ) të detyrueshme vetëm për plebejas . Kështu plebiscita për nga fuqia juridike u
barazuan me ligjet e aprovuara në komicione .
Ediktet e magjistratëve
 Magjistratët romakë kishin jus edicendi , apo të drejtë që urdhërat e drejtuara qytetarëve
romakë ti deklaronin gojarisht në koncione ose ti jepnin me shkrim në forum . Edhe urdhërat
e para të magjistratëve edhe ato të dytat quheshin “edicta” . Me anë të edikteve , magjistratët
kryenin tri detyra të rëndësishme : adimplere (aplikimi) , supplere (përmirësimi) , et corrigere
jus civile ( plotësimin e rendit ekzistues juridik ) .
 Nga kjo veprimtari e magjistratëve , vecanërisht nga veprimtaria e pretorëve u zhvillua një
varg I tërë I ri rregullash juridike , I njohur si e drejtë honorare apo magjistratore .
Interpretatio . Fillimet e shkencës juridike
 Pasi doli ligji XII tabelave si burime themelore të së drejtës romake konsideroheshin leges
dhe plebiscita . Përmbledhja e rregullave juridike që përmbanin këto dy burime quhej jus
legitimum .
 Krijuesit aktiv të rregullave të reja juridike me rastin e aplikimit të jus legitimumit në kohën
më të lashtë ishin klerikët – të vetmit njohës të drejtësisë . Klerikët I krijonin rregullat e reja
juridike me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike . Klerikët jepnin
këshilla juridike, ndihmonin me rastin e lidhjes së punëve juridike dhe u mësonin të tjerëve

zhvillimin e drejtë të kontestave. Këto tri lloje të veprimtarisë së klerikëve njiheshin si
respondere , cavere dhe agere .
 Klerikët – interpretatorë nuk ishin vetëm gjurmuesit pasivë të brendisë së rregullave të
shkruara por edhe krijues aktivë të drejtësisë sepse nuk kufizoheshin vetëm që të nxirrnin
kuptimin gramatik dhe logjik të ligjit . Ligjet I interpretonin edhe ekstenzivisht dhe
restriktivisht bile përdornin edhe analogjinë kur duhej plotësuar zbrazëtirat ligjore . Kështu
edhe interpretimi u bë viva vox juris civiles . Jus civile romake e asaj kohe përbëhej prej
legitimum dhe prej të drejtës që rezultonte nga interpretimi I klerikëve .
Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës së lashtë romake
 E drejta e lashtë romake – jus civile antiquum , jus civile Quiritium –ishte pasqyrë dhe
rregullatorë I marrëdhënjeve ekonomiko-shoqërore në shtetin primitiv romak .
 Në të drejtën e lashtë , gjer me ligjin e XII nuk kishte të drejtë të shkruar , madje edhe ligji I
XII tabelave paraqet një kodifikim jo të plotë të drejtës zakonore , I cili përshkak të
dispozitave joprecize dhe të paqarta jepte mundësi për aplikimin arbitrar dhe interpretimin
arbitrar të normave juridike .
 E drejta romake ishte kryekëput formaliste. Edhe gabimi më I vogël mjaftonte që puna e
ndërmarrë juridike të konsiderohej nul .
Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore , rregullimi shtetëror dhe burimet e drejtësisë
në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak (Perioda e dytë )
Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak
 A) Bujqësia dhe blegtoria : Forma dominuese e ekspluatimit të tokës në periodën e dytë ishte
ekonomia e poesedeve të mëdha apo latifundiste. Ekonomia latifundiste në kuptimin e vërtetë
u zhvillua atëherë kur në Romë u realizuan tri parakushte 1) kur tregu romak furnizohej
gjithnjë me një nr. Të mjaftueshëm skllevërish që kushtonin lirë 2) kur u bë I mundur
koncentrimi I tokës në duart e një numri të vogël të skllavopronarëve 3) kur u gjet mënyrë e
përshtatshme për ekspluatimin racional dhe në masë të punës së skllevërve. Cmimi normal I
skllevërve të zakonshëm ishte dikur ndërmjet 300 dhe 400 denarius.
 Njëkohësisht bëhej edhe koncentrimi I pasurive tokësore duke përvetësuar me forcë dhe duke
blerë parcelatokësore të poseduesve të vegjël të tokës , si dhe duke okupuar tokën shtetërore (
ager publicus ) dhe atë gjentile ( ager gentilicius ) . Gjatë pushtimeve romake qe krijuar një
fond I madh I tokës së papunuar që quhej ager publicis . Cdo qytetar romak kishte të drejtë të
përvetësonte pjesë të ager publicusit dhe ti punonte për llogari të tij duke I dhënë shtetit një
shpagim të vogël .
 Me prodhimin bujqësor në ekonominë latifundiste merreshin skllevërit nën kontrollin e
skllavit mbikqyrës ( vilicus). Mjetet monetare të fituara nga tepricat e tregut të ekonomisë
latifundiste shpenzoheshin në familia urbana – në familjen qytetare ose konsumuese të
pronarit të latifundeve .

 B) Zejtaria : dyqanet e mëdha zejtare ishin të organizuara edhe për të kryer punët e gjera
publike : për ndërtimin e objekteve komunale , për ndërtimin e rrugëve , për kryerjen e
shërbimeve publike etj . Me organizimin e punishteve të këtilla dhe ndërmarrjeve të mëdha
shërbyese merreshin qytetarët e pasur romakë qoftë individualisht qoftë të organizuar në
shoqata – societates negotiatorum .
 C) Tregëtia dhe fajdeja : pjesën dërrmuese të detyrave fizike , teknike , madje edhe
udhëheqëse në tregëti dhe komunikacion e kishin skllevërit . Për ta akorduar këtë gjendje
faktike me rendin juridik , pretorët duhej patjetër të futnin në praktikë edhe padi të vecanta të
ashtuquajtura actiones adjecticiae qualitatis .
Rregullimi shoqëror I Romës klasike skllavopronare
 Ndarja themelore e popullsisë romake nuk ishte më ndarje në patricë dhe plebejas , ashtu si
as lufta themelore klasore nuk ishte më luftë mes qytetarëve të varfër dhe të pasur romakë .
Lufta mes patricëve dhe plebejasve përfundoi me shndërrimin e qytetarit të varfër në plebs jo
të punës , I cili jetonte me “panem et cicenses “, me thërrimet që kishin hedhur
bashkëqytetarët e pasur dhe shteti romak .
 Begatia e një numri të vogël qytetarësh romakë dhe prosperiteti I shtetit romak të asaj kohe ,
vareshin nga luftërat pushtuese dhe ekskpluatimi I pakursim I popujve të nënshtruar dhe
skllevërve si prodhues themelorë në latifunde dhe në dyqanet zejtare dhe tregtare .
 Faktet e përmendura kushtëzuan ndarjen e banorëve të shtetit romak në persona që kishin
statusin e qytetarit romak , në persona që kishin lirinë por nuk konsideroheshin qytetarë si
dhe në persona që nuuk kishin as lirinë as statusin e qytetarit , por ishin sende të zotërinjve të
tyre , vegla të prodhimit që flisnin.
 Qytetarët e shtetit romak : ose cives romani ishin të ndarë në disa grupe të ndryshme sipas
pozitës ekonomike dhe të drejtave që gëzonin brenda shtetit romak . Të drejtat dhe detyrat e
ndonjë qytetari ishin të kushtëzuara prej pasurisë , prejardhjes , profesionit dhe mënyrës së
fitimit të statusit të qytetarit . Sipas këtyrë kritereve të gjithë qytetarët edhe në pikëpamje
shsoqërore edhe në atë juridike ndaheshin në rendin e nobilëve (ordo senatorius ) , rendin e
ekskueterëve (ordo equester) dhe në rendin e plebejasve (plebs) .
 Nobilët : ishin pasardhësit e familjeve më të dalluara patriciano-plebejase , parardhësit e të
cilëve arritën të monopolizonin magjistraturat më të rëndësishme shtetërore : nobilitas
consulatum inter se per manus tradebat . Nobilët vinin në dukje pasurinë e tyre edhe
publikisht me rrobat e tyre me suitën shumë klientësh , me unaza floriri , me vendet e tyre të
vecanta ku uleshin gjatë kohës së lojrave publike , sidomos duke e shfrytëzuar të
ashtuquajturën jus imangnum me rastin e varrimit të anëtarëve të familjeve të tyre . ( nobilët
kishin të drejtë që figurat e të parëve të tyre ti ekspozonin në atrium të shtëpisë dhe me rastin
e varrimit ti mbajnë publikisht nëpër rrugët e Romës . Ky ishte rasti që të tregohet prestigj
dhe salltaneti I shtëpisë së nobilëve .
 Ekuestrit : apo princërit ishin romakët e pasur që e kishin fituar pasurinë në veprimtarinë
zejtare , tregëtare apo bankiere , e bile edhe me shfrytëzimin e latifundeve të mëdha , por që
paraardhësit e të cilëve nuk ishin titullarë më të nderuar të shtetit romak .

 Plebisi : turma e të varfërve , e konsideruar si turpes peronae ose si persona të cilët për shkak
të profesioneve jo qibare nuk mund të zgjidheshin magjistratë të lartë , përbënte plebisin .
Pjesëtarët e plebisit sipas rregullave të pashkruara nuk kishin jus honorum ose të drejtë
zgjedhore pasive : në partinë politike që quhej-parti popullore shërbenin si masë e votuesve
në kundërshtimet midis ekuesterëve dhe nobilëve .Për të ekzistuar lumpenproletarët e varfër
ishin të detyruar t bëhen klientë të nobilëve të pasur .
Pozitën më të rëndë në plebesin romak e kishin libertinët ose personat që në mënyrë formale
ishin të liruar nga skllavëria . Libertinët edhe sipas rregullave të shkruara nuk kishin jus
honorum dhe përvec kësaj edhe në pikëpamje ekonomike dhe politike ishin nën kërcënim të
përhershëm të revocationis servitutem , të lidhur ngushtë me patronë nga rendi I nobilëve ose
ekuesterëve .
 Banorët e lirë pa të drejtë statusi të qytetarit : banorët e parë të lirë të Romës pa të drejtë
statusi të qytetarit ishin latinët dhe peregrinët . Kjo popullsi nuk kishte të drejtë të merrte
pjesë në jetën politike dhe shtetërore të Romës . Njëfarë autonomie kishte vetëm nëpër
krahina , mirëpo nën mbikqyrjen e organeve shtetërore romake. Meqë këta banorë ishin të
detyrueshëm të paguanin stipendium dhe tributum dhe të merrnin pjesë në invadimet
luftarake të Romës natyrisht ata ishin përherë të pakënaqur.
 Skllevërit : Prodhuesit themelorë në shtetin romak si dhe brenda në Romë dhe në Itali ashtu
edhe në provinca ishin skllevërit apo servët – njerëzit pa liri dhe status qytetari .
Politika e jashtme dhe luftërat e brendshme
Marrëdhënjet brenda shtetit romak
 Lufta e peregrinëve për fitimin e statusit të qytetarut dhe për clirimin nga patronati romak :
për të marrë statusin e qytetarit romak luftuan vecanërisht socii Italici , pra banorët e Italisë ,
cetat e të cilëve me legjionet romake morën pjesë në krijimin e perandorisë romake . Pas
përpjekjeve të kota që statusin e qytetarit ta fitonin në mënyrë paqëosore aleatët italikë
themeluan konfederatën që e quajtën Italica dhe e rregulluan sipas shembëllës së shtetit
romak . Romakët sipas parimit “divide et impera “ ua ndanë statusin e qytetarit banorëve të të
gjithë komunave italike të cilat nuk kishin marrë pjesë në kryengritje ose që në afat të
shkurtër prej 60 ditësh kishin dalë nga aleanca e italikëve. Kjo qe e mjatueshme që aleanca e
italikëve të shkatërrohej dhe që italikët të fitojnë statusin e qytetarit .
 Lufta për reforma : qysh në kohën e leges Liciniae në Romë ekzistonte njëfarë rezistence
kundër krijimit të posedeve të mëdha tokësore . Atëherë parashikohej që asnjë qytetar romak
nuk bënte të posedonte më shumë se 500 jugerë tokë . Idetë e Flaminit që të ndalej rritja e
ekonomisë latifundiste I përvetësuan vëllezërit Tibr dhe Gal Grahu. Këto përpjekje rezultuan
të pasukseshme , bile u aprovua lex Thoria e cila tërë tokën e okupuar e ktheu në pronë
private të okupuesve .
Rregullimi shtetëror në kohën e shtetit klasik skllavopronar

 Non mos ,non jus – nuk ka më as zakone as drejtësi – ishte fjalë e urtë që dënonte cdo
veprimtari kompllotiste dhe reformiste . Megjithatë përpos qëndrimit të këtillë të nobilëve ,
organet shtetërore romake , nga forma pothuajse të pandryshuara , ndryshuan në esencë sepse
si organe ku të paktën kah fundi I periodës së parë vendosnin së bashku edhe plebejasit
optimatët – gjegjësisht nobilët .
 Mirëpo oligarkia e nobilitetit nuk qëndroi gjatë . Nën presionin e kryengritjeve të skllevërve
kryengritjeve të popujve të nënshtruara dhe luftërave të përgjakshme civile , skllavopronarët
u detyruan ti unisonin forcat . Kështu u krijua principata – forma e fshehtë e diktaturës .
Rregullimi në kohën e oligarkisë së nobilitetit
Senati – organi themelor I oligarkisë
 Pas ndërprerjes së luftës mes plebejasve , senati ishte organ prej 300 magjistratësh me
shërbim të kryer . Meqë të gjithë magjistratët që kishin ushtruar këtë detyrë I takonin shtresës
së nobilitetit , senati u bë me të vërtetë organ I oligarkisë – shtresës numerikisht të vogël të
aristokracisë trashëgimore.
 Në luftë me magjistratë senati mund të zbatonte senatus consultum ultimum kurse
veprimtarinë e disa magjistratëve mund ta shpallte edhe si cotra rem publicam factum vileri .
Përvec kësaj senati ishte organ anëtarët e të cilët ishin të vetmit gjyqëtarë në gjykatat penale
të cilat gjykonin magjistratët , organ prej të cilit varej kandidatura si dhe organ I cili I ndante
provincat pasi magjistratëve u kalonte koha e shërbimit .
Asambletë në kohën e oligarkisë
 Komicionet centurione : organizimi I komicioneve centurione mbështetej në census . Nobilët
qenë ata që caktuan që cdo njeri prej tribuseve duhej të jepte nga 10 centurione , gjegjësisht
nga 2 centurione prej cdo klase. Kështu nr I centurioneve u shtua në 373 . Komicionet e
riorganizuara centurione edhe më konsideroheshin si comitatus maximus dhe mblidheshin
për të vendosur mbi propozimet ligjore të magjistratëve cum imperio , si dhe për të zgjedhur
nënpunësin më të lartë shtetëror.
 Komicionet tribusiane
 Cocilia plebis tributa : të drejtë vote në koncil kishin ekskluzivisht qytetarët me origjinë
plebejase dmth qytetarët që gjindeshin edhe mes nobilëve , në mos nuk rridhnin nga ndonjë
familje e mëparshme patriciane , qytetarët që I takonin ekuesterëve , poseduesit e vegjël të
tokave dhe zejtarët .
 Comitia curiata : këto asamble vepronin në cështjet e adoptimit (adrogatio) dhe si duket
aprovonin lexuriata de imperio , po vendosnin edhe për disa cështje lidhur me kult .
Asamblenë e kryesonte pontifex maximus .
 Contiones
Magjistraturat në kohën e oligarkisë

 Në këtë periodë pozitat magjistratore ishin të hapura ekskluzivisht për nobilët . Si
karakteristikë janë shënuar vitet kur si magjistratë të lartë zgjedheshin homines novi
gjegjësisht personat jashtë rradhëve të nobilitetit.
 Lex villia annalis futi në jetë certus ordo magistruum ose corsus honorum . Prej asaj kohe
cdo magjistrat romak fillonte karrierën si kuestror . Pas kuesturës mund të zgjidhej tribun ose
edil . Tribunët ose edilët që kishin ushtruar njëherë këtë shërbim kishin të drejtë të
kandidoheshin pretorë , ndërsa pretorët që e kishin ushtruar njëherë këtë shërbim mund të
zgjedheshin konsuj . Censor dhe diktator mund të zgjedheshin vetëm personat që e kishin
kryer detyrën e konsullit .
 Përvec kësaj lex Villia annalis nxorri aetas legitima gjegjësisht parashikoi minimumin e
vjetëve që kandidatët duhej ti kishin patjetër për secilin titull – kuestori – 28 , pretori -40 ,
kurse konsulli 43 vjec .
 A) pretorët : komunikimi ekonomik dhe juridik ndërmjet romakëve dhe peregrinëve si dhe
mes peregrinëve të përkatësive të ndryshme etnike , ishte shumë I gjallë . Për rregullimin
juridik të këtij komunikimi nuk mund të aplikoheshin rregullat e jus civile sepse e drejta e
lashtë ka qenë thjesht personale . Për ta zgjidhur këtë problem përvec pretorit I cili zgjedhej
që kohë më parë , romakët zgjodhën pretorin tjetër . Megjithatë pretorët e zgjedhur vendosnin
me short se cili prej tyre do ti zgjidhë kontestet juridike mes qytetarëve romakë dhe cili do ta
ushtrojë këtë detyrë në marrëdhënjet mes qytetarëve romakë dhe peregrinëve si dhe
peregrinëve të popujve të ndryshëm . I pari I pretorëve quhej praetor urbanus ndërsa I dyti
praetor peregrinus . Këta dy magjistratë ishin krijuesit më aktivë të rregullave juridike të
njohura me emrin jus honorarium .
 B) diktatorët : e vjetër sundonin më së shumti 6 muaj . Sula dhe Cezari morën diktaturën e
përjetshme dictatores legibus scribendis et rei publicae constituendae .
 C) triumvirët : tirumvirati I parë ishte një traktat politik I prisëve të partive të popullarëve dhe
optimatit mbi ndarjen kompromse të pushtetit . Triumvirati I dytë ishte ratifikuar në
asambletë popullore dhe përfaqësonte një organ kolektiv , para autorizimeve të të cilit
pushteti I magjistratëve të tjerë ishte një hic .
 D) tribunët plebejas : pjesa më e madhe e tribunëve plebejas u bënë shërbëtorë të nobilëve (
mancipia nobilium ) . Tribunët gjer me ardhjen e Sulës ruajtën të gjitha autorizimet :
pacenueshmërinë ( sacrosncti ) , të drejtën e vetos , të drejtën për të kryesuar në concilia
plebis ( jus agendi cum plebe ) , të drejtën që ti jepnin ndihmë plebesit ( jus auxili) , të drejtën
e përdorimit të masave të dhunshme ( jus aprehesionis) . Këto të drejta Sula I përkufizoi në
jus agendi cum plebe dhe në jus aoxili .
 E) kuestorët : dy prej tyre kishin arkën shtetërore në Romë dhe mbikëqyrnin mbledhjn dhe
shpenzimin e mjeteve shtetërore , ndërsa të tjerët shërbenin në provinca si arkatarë dhe
intendantë të drejtuesve dhe prisëve ushtarakë .
 F) promagjistratët : administrimin e provincave e merrnin magjistratët ( konsujt , pretorët dhe
kuestorët ) . Magjistratët që kishin ushtruar një kohë këtë shërbim dhe të rangut të konsullit ,
pretorit dhe kuestorit si drejtues provincash merrnin titujt prokonsuj , propetorë dhe
prokuestorë . Zakonisht promagjistratët e merrnin pushtetin për një vit mirëpo në rastë të
rralla kishin mandate më të gjata .

Rregullimi shtetëror I Romës në kohën e principatës
 Luftërat mes partisë së optimatëve (nobilëve) dhe partisë së popularëve (njerëzve të vegjel të
prirë prej ekuestërve) filluan në mënyrë legale me luftën për reforma mirëpo së shpejti u
shndrruëan në një varg grushtetesh, diktaturash e luftash të rënda civile .
 Në kohën e sundimit të Augustit lindi pra rregullimi shtetëror I cili përnga forma ishte
republikan ndërsa për nga përmbajtja monokratik apo diktatorial : rregullim shtetëror I cili
sipas formës u quajt diarki kurse për nga përmbajtja principatë .
Shuarja e organeve republikane
 A) asambletë popullore :
 B) senati : vendimet e senatit (senatus consulta ) morrën fuqinë e ligjit . Senati I zëvendësoi
asambletë me rastin e zgjedhjes së magjistratëve . Senati administronte punët shtetërore dhe
provincat e qetësuara. Senati kishte të drejtë ta zgjidhte princepsin , kishte edhe të drejtë ta
largonte princepsin e ta shpallte armik të atdheut , po edhe ti siguronte nderime hyjnore . Me
rastin e emërimit të senatorit , rrespektoheshin kryesisht dy rregulla 1) kërkohej një moshë e
caktuar dhe 2) kërkohej census I caktuar . Në rastet e rralla kur senati nuk përkulej dhe kur
nuk plotësonte dëshirat e princepsit , princepsi si tribun mund të vinte veton dhe ta pezullonte
cdo vendim të senatit .
 C) magjistratët : konsideroheshin organe të pricepsit pervec kësaj kur hyri në jetë edhe
praktika që magjistratët të ndërroheshin disa herë gjatë një viti , magjistraturat u bënë emra
nderi dhe tituj nderi .
 D) princepsi : trashëgimtarit e Augustit e bënë zakon që në momentin e hyrjes në fuqi të lege
de imperio të aprovuara në asamble apo senat ti marrin për jetë funksionet magjistratore.
Sipas leges de imperio , princepsit merrnin auorizime shumë të mëdha në të gjitha degët e
jetësshtetërore-legjisla . Qysh prej fillimit kishin hyrë edhe dy rregulla të rëndësishme :
1)quidquid principi placuit legis habet vigorem – cfarëdo të vendosë princepsi ka fuqinë e
ligjit 2)princepe legibus solutus est – princepsi nuk është I detyruar tu përmbahet rregullave
të rendit juridik . Pas vdekjes së princepsit për të zgjedhur tjetrin e kishte senati , mirëpo
edhe sa ishin të gjallë princepsit mund të linin trashëgimtarë. Këtë e bënin me adoptim ,
djalit të adoptuar I jepnin potestatem tribuniciam minorem dhe e shpallnin bashkëpjestar në
pushtet (censores imperi ) .
Organet dhe institucionet ndihmëse të princepsit
 Consilium principis :kur merreshin vendime me rëndësi të vecantë nga të gjitha lëmët e jetës
shtetërore , princepsët zakonisht konsultonin senatorët dhe ekuestrir më autoritativë , ndërsa
në kohën e perandorit Hadrian qe themeluar pleqësia e përhershme e princepsit ( consilium
principis) . Mendimi I pleqësisë nuk e obligonte princepsin . Pleqësia kishte vetëm të drejta
konsultative .

 Fiscus Caesaris : princepsi nuk I kërkonte mjetet materiale për zhvillimin e luftërave dhe
politikës së pavarur prej senatit dhe arkës së vjetër shtetërore të popullit romak . Për nevojat e
tij themeloi arkën e vet fiscus ceasaris .
 Praefectus praetorio : meqë prefektët pretorianë ishin komandantë të së vetmes fuqi ushtarake
në Itali ndikimi I tyre u bë vendimtar sidomos në luftërat rreth fronit. Për shkak të këtij
ndikimi praefecti pratorio trajtoheshin si zëvendës të perandorëve dhe si nëpunës më
autoritativë në kohën e principatës .
 Zyrat e princepsit …
Administrimi I qytetit të Romës , I Italisë dhe I provincave
 A) adiministrimi I qytetit të Romës : në kohën e princepsit administrimi I qytetit të Romës I
qe besuar nëpunësit të posacëm praefectus urbi . Ndihmësi I prefektit të qytetit ishte
praefectus vigilum ose komanduesi I rojeve të natës . Në krye të disa shërbimeve komunale
gjendeshin euratores (mbikëqyrsit) .Organ I vecantë shtetëror ishte edhe procuratir Aaugusti
ab actis urbi që e lajmëronte publikun mbi ngjarjet më të rëndësishme në shtet .
 B) administrimi në Itali : përvec organeve vetëqeverisëse lokale në Itali vepronin edhe
organet e dërguara nga Roma . Këto organe quheshin Juridici dhe kishin pushtetin gjyqësor
dhe administrativ . Ishin nën kontrollin e praefecti pretorio dhe praefecti urbi .
 C) administrimi në provinca : në kohën e principatës provinca quheshin të gjitha krahinat ,
popullsia e të cilave nuk e kishte fituar të drejtën e statusit të qytetarit . Provincat që ishin
plotësisht të qetësuara (inermes) administroheshin nga populli romak dhe senati , ndërsa
provincat ku duhej të mbahej ushtria gjendeshin nën administrimin e princepsit . Në krye të
provincave të pricepsit ishin legati Augusti . Legati Augusti ishin organe supreme civile dhe
ushtarake ne terrenin e provincës .
Zhvillimi I shkencës juridike dhe burimet e drejtësisë në periodën e shtetit klasik
skllavopronar romak
o Juristët romak kanë shkruar edhe monografi në të cilat përpunoheshin detalisht dispozitat
juridike që përmbanin ligjet e ndryshme , senatus consulta apo konstitucionet e perandorëve .
Një numër I madh juristësh ka shkruar edhe komente të të gjitha rregullave juridike që bënin
pjesë në us civile romake ose në jus honorarium gjegjësisht në rendin juridik që përmbanin
ediktet emagjistratëve në rradhë të parë të pretorëve ( comentari ad edictum )
si dhe komente që përfshnin rregullat themelore që përmblidhte edhe jus civile edhe jus
honorarium ( digesta ose pandestae ) .
o Ekzistnonin edhe juristët të cilët qëllime pedagogjike e përpunonin problematikën juridike
dhe veprat e tyre ua jepnin nxënësve në dispozicion. Veprat e shkruara në këtë mënyrë
quheshin institutiones ose enchridia – libra që u jepen në dorë fillestarëve për ti mësuar më
lehtë kuptimet e para dhe teknikën themelore të drejtësisë .
o Vlerën kryesore veprave të juristëve romakë ua jepte analiza e rasteve konkrete ( casus ) .

o Titullin “veteres “ ose “të lashtë “ e gëzuan juristët që jetonin dhe vepronin në kohën e
republikës. Më I rëndësishmi në mes tyre ka qenë Sextus Aelius I cili ka shkruar
“tripertitum” . Në këtë vepër përpunoi ligjin e XII tabelave dhe legjislaturën e asambleve (
jus legitimum) interpretimin e klerikëve dhe juristëve laikë (jus civile ) si dhe materien e
procedurës civile.
o Sabinët dhe prokulianët : lëvizjet shoqërore në fillim të principatës I ndanë juristët romakë në
dy rryma ose në dy shkolla juridike – në shkollën e sabinianëve dhe në shkollën e
prokulianëve .
o Juristët klasikë : këta juristë rridhnin zakonisht prej shtresave të pasura të nobilëve dhe
ekuestërve . Sipas thellësisë dhe frytit të punës në shkencën juridike , themeluesi I shkollës së
prokuleanëve Antistius Labeoni meriton të konsiderohet si I pari në rradhën e juristëve
klasikë : në 400 broshura që I shkroi u përpoq ta përpunonte jus civile legitimum , jus civile
të interpretatora dhe jurs honorarium.
Burimet e drejtësisë në kohën e Romës klasike
E drejtazakonore
 Të drejtën zakonore ( mos , inverterata cinsuetudo ) e përbënin rregullat juridike të krijuara
pa intervenimin e ligjëdhënsit , me pëlqim në heshtje dhe me përdorimin e përsëritur dhe të
gjatë nga ana e popullit.
 Fuqia e detyrueshme e këtyre rregullave juridike sipas mendimit të juristëve romakë buronte
aty se të drejtën zakonore e krijoi dhe e aprovoi populli I cili edhe sipas dispozitave juridike
të rregullimit romak shtetëror romak kishte të drejtë të nxirte rregulla juridike : nam quid
interest , suffragio populus voluntatem sum declaret , an rebus ipsis et factis – ku është pra
dallimi se apo e shpreh populli vullnetin e tijme votim apo me sjellje të vërtetë dhe fakte.
 Si rregulla juridike ishin vetëm zakonet që nuk I kundërshtuan rendit pozitiv dhe vlerësimit të
arsyeshëm të marrëdhënieve mes njerëzve . Me fjalë tjera , fuqi të detyrueshme kishin vetëm
ato zakone të cilat në frymën e rendit juridik ( ratio legis ) plotësonin zbraztirat ligjore .
Ligjet dhe plebiscita
 Gjer në fund të shek të 1 të epokës së re komicionet romake dhe concilia plebis kishin përvec
të tjerash edhe autorizime ligjdhënëse. Vendimet e komicioneve (leges ) dhe vendimet e
koncilieve ( plebiscitia) pas lex Hortensia ,me përjashtim të kufizimeve në kohën e Suls ,
kishin fuqinë e njejtë juridike : e detyronin tërë popullin romak . Prandaj edhe juristët klasikë
romakë shumë shpesh leges dhe plebiscita I shënonin me termin gjenerik leges .
 Cdo ligj I aprovuar në asamble kishte tri pjesë themelore : praescriptio , rogatio dhe sanctio.
 Preskripcioni : përmbante shënimet për propozuesin dhe kryetarin e asambleve për ditën
dhe vendin e seancës si dhe për mënyrën e votimit.
 Rogatio : ishte në të vërtetë propozimi I pandryshuar ligjor sepse në komicionet romake
nuk kishte as diskutim as ndryshime të projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose

refuzohej në tërësi . Pas kohës së vëllezërve Grah qe ndaluar që në një projekt ligjor të
përfshihen cështjet me përmbajtje heterogjene . ( ligjet me përmbajtje heterogjene
quheshin leges per saturam ) . Mirëpo ngjante që magjistratët të propozonin projekte
heterogjene duke llogaritur se në asamble së bashku me dispozitat që do të gjenin
përkrahjen e votuesve do të aprovoheshin edhe dispozitat të cilat po të ishin të ndara nuk
do të aprovoheshin kurrë .
 Sanksioni : sipas sanksionit ligjet ndaheshin në :
 Leges perfectae :ishin ligjet që e shpallnin nul cdo veprim të ndërmarrë kundër
dispozitave ligjore
 Leges quam perfectae : përkundrazi nuk e anulonin veprimtarinë e ndërmarrë por e
dënonin kryesin e veprës antiligjore
 Leges imperfectae : as që I anulonin veprimet e ndërmarra as që parashikonin dënim
kundër personit që kishte cënuar dispozitat juridike.
 Ligjet e aprovuara në asamble që kur u hoq e drejta e ratifikimit në senat, obligonin
qytetart qysh në momentin e shpalljes së rezultateve të votimit. Ishte zakon që teksti I
ligjit të vihej në aerarium dhe të ekspozohej në forum .
 Ligjet zakonisht nuk kishim veprim retroaktiv dhe vlenin gjer atëherë kur në mënyrë të
parashikuar nuk abrogoheshin . Mospërdorimi I gjatë pa intervenim pozitiv ose me
heshtje të ligjdhënësit nuk bënte që ligji të abrogohej . Ligjet mund të abrogohen vetëm
në mënyrë formale – me rogacio të kundërta . ( s’mund te barte askush pergjegjesi penale
per vepren e cila s’ka qene e parapare me ligj, ndersa ne kohe me te vonshme vepra e tille
parashihet si veper penale.Ketu norma ose ligjimund te kete fuqi prapavepruese nese
ndokush ka kryer veper penale e cila ka qene e paraparesipas dispozitave ne fuqi, ndersa
me vone ligji penal peson ndryshime dhe vepra e kryer tani nukkonsiderohet me si veper
penale, ne kete rast kodi penal do te veproje ne menyre retroaktive. Pra,kryeresit te
vepres penale sipas kodit penal do t’i ulet denimi apo edhe ne teresi do t’i falet).
 Nëse rogatio e kundërt e abrogonte tërë ligjin tërë ligjin paraprak konsiderohej se ligji
ishte abroguar ; në rast të abrogimit kategorik parcial të tekstit të vjetër ligjor me
rregullën e re , ligji derogohej (Me anulimin e heshtur nënkuptojmë situatën kur është
nxjerrë ligji i ri i cili në mënyrë tjetër nga ligji aktual i rregullon rastet shoqërore dhe
sipas rregullës ,,lex posteriorderogate legi priori”, situatën e këtillë të pushimit (anulimit
te normes) e quajmë derogacio (derogim); në rast të aprovimit të rogacios me të cilën
ndryshonin ose përsoseshin dispozitat e mëparshme , ligji konsiderohej si I abroguar
ndërsa rastet e plotësimit të dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio.
 Ligjet e aprovuara në asamble vlenin ekskluzivisht për qytetarët romakë ( leges
personales ) dhe zakonisht për të gjithë qytetarët romakë. Me fjalë tjera ligjet ishin
rregulla apstrakte dhe të përgjithshme të sjelljes të parashikuara për qytetarët e Romës
dhe të aprovuara në asamble sipas propozimit ( rogacios ) të magjistratëve .
 Në raste të rralla edhe pse në kundërshtim me dispozitat e ligjit të XII tabelave :
privilegia ne inroganto , rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty-këtu edhe disa leges
speciales apo privilegia . Leges speciales apo leges privilegia ndaheshin në privilegia
favorabilia- rastet kur individët ose grupe të popullsisë përkundrejt shumicës merrnin

pozitë të favorizuar – dhe në privilegia odiosa – rastet kur me individët ose grupet e
popullsisë sillej në mënyrë diskriminuese .
Ediktet e magjistratëve
 Ediktet e magjistratëve romakë kishin jus edicendi apo të drejtë me gojë ( contione ) ose
me shkrim në tabelat e bardha ( in albo) tu`a komunikonin urdhëresat e qytetarëve dhe
banorëve të tjerë të shtetit romak.
 Autorizimin për të dhënë edikte e shfrytëzonin më shpesh pretorët dhe edilët në qytetin e
Romës , ndërsa në provinca drejtuesit dhe kuestorët. Në kohën e republikës që bërë zakon
që edhe magjistratët e autorizuar të aplikonin , të përmirësonin dhe të plotësonin jus
civile ( adujvare , correigere et supplere jus civile ) , mu në fillim të shërbimit të jepnin të
ashtuquajturin edikt të përhershëm ( edictum perpetuum) I cili paraqiste programin e
punës të cdo magjistrati.
 Në ediktin e përhershëm ose edictum perpetuum u përmblodhën rregullat juridike të
marra nga edikti I të mëparshmit ( edictuum tralaticium) dhe rregullat e reja të cilat për
periodën e shërbimit I parashikonte cdo magjistrat vec e vec (edictum novum) .
 Përvec kësaj magjistratët për disa cështje të parashikuara në ediktin e përhershëm prej
rastit në rast shpallnin të ashtuquajturin edikt të paraparë ose edictum repentium.
Rregullat juridike që përmbanin ediktet e magjistratëve njiheshin si jus honorarium ose si
e drejtë magjistratore .
 Jus honorarium paraqiste pjesërisht përmbledhje të rregullave juridike të caktuara për
rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve romakë , po pjesërisht përmbledhje të
rregullave juridike të caktuara për rregullimin e marrëdhënieve midis qytetarëve romakë
dhe peregrinëve , si dhe peregrinëve të popujve të ndryshëm mes tyre .
 Jus honorarium e magjistratëve ndryshonte shumë nga jus civile të lashtë përkatësisht
prej jus strictum të periodës së mëparshme , kurse qytetarët romakë mund të zgjidhnin se
sipas së cilit prej rendeve juridike do të rregulloheshin marrëdhëniet midis tyre sepse jus
civile strictum dhe jus honorarium shpeshherë rregullonin marrëdhënjet e ngjashme në
mënyra të ndryshme .
 Përshkak të marrëdhënieve te posalindura në shtetin romak dhe riorganizimit të pushtetit
, senati dhe perandori Hadrian I urdhëruan juristit Julian që ti regjistronte rregullat që
përmbanin ediktet e magjistratëve dhe vendosën që magjistratët nuk mund të lëshonin më
edikt përmbajtja e të cilit do të ndryshonte nga brendia e ediktit të Jualianit. Kështu nëtë
vërtetë u bë kodifikimi I jus honorarium . Edikti I ri I kodifikuar quhej edictum
perpetuum.
Senatus consulta dhe orationes principum
 Qysh në kohën e principatës filloi të humbte veprimtaria ligjëdhënëse e asambleve ,
mendimet e senatit apo senatus consulta morën fuqi të përgjithshme juridike të detyrueshme ,
gjegjësisht u bënë burime direkte të së drejtës romake : senatus consultum est quod senatus
jubet atque constituit – menidimi I senatit është ajo që vendos dhë urdhëron senati : ai ka
fuqinë e ligjit edhe pse është mohuar dikur .

 Senatus consulta aprovoheshin në mbledhjet e senatiti sipas propozimit të princepsit ose të
ndonjë magjistrati tjetër . Pas diskutimit dhe votimit për propozim mendimet evidentoheshn
dhe vedoseshin në arkivin shtetëror ( aerarium) .
 Konsiderohej se senatus consultum e obligonte popullinnë momentin e dorëzimit të
dokumentit të shkruar në arkivin shtetëror pra edhe para se ti shpallej (publikohej ) popullit
me anë të komunikimit në koncione apo duke ekspozuar tekstin në forum .
 Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të principatës kur marrëdhëniet midies senatit dhe princepsit
tani më ishin spastruar , senati nuk votonte më përkitazi me propozimet e princepsit : I
aprovonte me aklamacion .
 Prandaj si burime të drejtësisë nuk merreshin më mendimet e senatit por orationes principum
– fjalimet ose rekomandimet e princepsit të mbajtura ose të lexuara në mbledhjen solemne të
senatit .
Responsa prudentium
 Augusti ua njohu disa juristëve të dalluar jus publice respondendi ex auctoritate principis –të
drejtën e dhënjes së mendimeve publike , profesionale sipas autorizimit të princepsit .
 Responsa prudentium apo mendimet profesionale të juristëve të konsulturara qoftë nga
gjyqtarët ose nga qytetarët individual kishin fuqinë e detyrueshme , gjegjësisht u bënë burim
I të drejtës romake . Rrallë kur ekspertët e konsultuar juridikë nuk pajtoheshin në mes tyre,
gjyqtari ishte I autorizuar që nga mendimet e propozuara të zgjedhte lirisht atë që do të
përdorte në zgjidhjen e cështjes juridike .
 Të drejtën e dhënjes së mendimeve profesionale publike sipas autorizimit të princepsit e
fitonin juristët më të dalluar të rendit shoqëror të senatorëve dhe ekuestërve.
Constitutiones principum
 Rregullat juridike që I krijonte princepsi quheshin constitutiones principum apo vendime të
princepsit : constitutio principis est, quod imperator decreto, vel edictovel epistola constituit.
Nec umquam dubi –imperium accipiat- vendimi I princepsit është vendimi I perandorit me
dekret ,edikt dhe letra. Asnjëherë nuk dyshohej se vendimet e princepsit nuk kanë fuqinë
ligjore , meqë perandori vetë sipas ligjit merrte imperiumin .
 Konstitucionet e princepsit ndaheshin në konstitucione me përmbajtje të përgjithshme (edicta
dhe mandata ) dhe konstitucionet me të cilat perandorët zgjidhnin rastet konkret ( decreta dhe
rescripta) .
 Edicta ose shpalljet e perandorëve si edhe ediktet e magjistratëve të judikaturës, ishin urdhëra
publike të drejtuara banorëve të shtetit .Me edikte perandorët nxirrnin rregulla juridike nga të
gjitha lëmët e të drejtës publike dhe private.
 Mandata ishin udhëzime të dhëna drejtuesve të provincave dhe nëpunësve tjerë shtetërorë për
kryerjen e funksioneve që u ishin besuar. Meqë mandata obligonin organet shtetërore të
ushtronin detyrate besuara , ato vepronin indirekt edhe si burime të drejtësisë për qytetarët.
 Decreta : aktvendimet e pricepsit në cështjet konkrete administrative dhe gjyqësore ishin
decreta . Pikëpamja juridike që përmbanin dekretet duhej të aplikohej edhe me rastin e
zgjidhjes së rasteve të ngjashme të mëvonshme . Kështu edhe dekretet u bënë burime të
detyrueshme të drejtësisë ( e drejtë precedetale ) .

 Rescripta : përgjegjet e princepsit cështjeve juridike të privatëve apo organeve shtetërore
quheshin recripta ose epistolae ( subsciptiones) . Kualifikimi I dhënë në reskript duke
supozuar se gjendja faktike është e vërtetë ishte I detyrueshëm jo vetëm për gjyqtarin apo
nëpunësin administrativ që vendosnin për cështjen konkrete por edhe për gjyqtarët dhe
nëpunësit tjerë administrativë të cilët më vonë bënin kualifikimin juridik të fakteve të
ngjashme . Prandaj edhe reskriptet kishin fuqinë e precedentëve.
Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës klasike romake
 Në bazë të veprimtarisë së magjistratëve dhe juristëve që t`ja përshtatnin rendin juridik
marrëdhënjeve të posakrijuara ekonomike dhe shoqërore të Romës , jus civile e lashtë , e
përbërë prej jurs legitimum dhe të drejtës së perandorëve u zgjerua me një varg të tërë
rregullash të reja të së drejtës honorare.
 E drejta honorare apo e drejta e magjistratëve si u tha ndahej në të drejtë honorare për
rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve pjesa e së drejtës civile dhe në të drejtën
honorare për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë banorëve të lirë të shtetit romak –
jus gentium .
 Për dallim nga e drejta e lashtë romake rregullat juridike të së cilës përbënin jus striotum
vargun e ri e rregullave të së drejtës honorare e përbënte jus aequum apo e drejtë e bazuar në
parimet “e drejtësisë së vërtetë “ gjegjësisht “mirëbesimit dhe nderit “ .
 Rendi juridik I shtetit romak I krijuar kryesisht nga veprimtaria e pretorëve peregrinë quhej
jus gentium : quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit id apus omnes populus
peraque custoditur vocaturque jus gentium quasi quo jure omnes gentes untur – pra atë që e
parashikon arsyeja natyrore për të gjithë njerëzzit rrespektohet një lloj te të gjithë popujt dhe
quhet jus gentium ( e drejta e popujve) gjegjësisht e drejtë që e përdornin të gjithë popujt .
 Kështu në shtetin romak u fut me të vërtetë rendi I trefishtë juridik : dy variante të rregullave
juridike për rregullimin e marrëdhënieve mes qytetarëve romakë dhe një rend juridik – jus
genitum – për rregullimin e marrëdhënjeve juridike mes qytetarëve romakë e peregrinëve dhe
mes peregrinëve të popujve të ndryshëm .
 Për dallim prej të drejtës së lashtë që nuk njihte mbrojtjen e asnjë marrëdhënjeje për të cilën
nuk parashikohej padi speciale , organet e judikaturës të periodës klasike ( pretorët , edilët ,
kurulët ) sipas parimit aequitatis mendonin se mbrojtjen juridike duhej dhënë cdo rasti që
prekte të drejtat personale dhe pronësore të individëve . Me qëllim të mbrojtjes së
gjithanshme të të drejtave të qytetarëve hynë në përdorimm actiones in factum speciale .
Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore të periodës postklasike
 Pjesët e ndara të latifundeve të dhëna skllevërve për ti punuar quheshin peculium .
 Të gjithë punuesit e tokës u bënë glebae adscripti – të regjistruar bashkë me tokë , pjesë të
tokës. Sipas ligjit që e kishin nxjerrë të parët punuesit e tokës I nënshtroheshin të drejtës së

pavdekshme e cila nuk u lejonte ta linin pasurinë , frytet e së cilës I kishin mbledhur as ti
linin ato vende që një herë I kishin punuar . Në bazë të këtyre dispozitave u bë barazimi gati
I plotë juridik I skllevërve të mëparshëm , punesve të peculiumit (servi casati ) dhe
qiraxhinjve të mëparshëm të lirë të tokës që quheshin – kolonë .
 Pasuritë kolosale të perandorëve , të liruara nga juridiksioni I rëndomtë I organeve lokale
shtetërore , përbënin saltuset nën qeverisje të prokuratorit të posacëm , personit që gëzonte
lirinë e perandorit. Në rajonet ku kishte shumë saltuse të këtilla disa saltuse bashkoheshin në
tractus. Pjesët e saltuseve të perandorit u jepeshin me qesim conductores të pasur të cilët
parcelat e vogla ua jepnin me stërqesim (sublocatio) kolonëve të vegjël .
 Kontrata mbi vendosjen e poseduesve të vegjël të tokës nën mbrojtjen e fqinjëve të fortë
quhej patrocinium .
 Perandorët I ndëshkonin ashpër “impios homines “ njerëzit e pashpirt që linin qytetet e
vendoseshin në provinca të largëta .
Rregullimi shoqëror I Romës postklasike
 E tërë popullsia e lirë e shtetit romak përvec dediticëve sipas constitutio Antoniniana
fitoi të drejtën e statusit të qytetarit . Ky akt shumë I rëndësishëm I perandorit Karakale u
kushtëzua me nevojat fiskale , gjegjësisht u mor nga shkaku që e tërë popullsia e lirë e
shtetit të barazohej në pagimin e tatimeve .
 Si sundues apo honestiores konsideroheshin përfaqësuesit më të lartë të burokracisë dhe
senatorët apo aristokracia trashëgimore perandorake e tokës , ndërsa si humiliores
pjesëtarët e aristokracisë provinciale , nëpunësit e parëndësishëm shtetërorë dhe të gjithë
ndërmarrësit e lirë dhe jo të lirë të shtetit romak .
 Në periodën e tretë shteti romak monarki sipas formës së qeverisjes , sipas formës së
regjimit politik autokrat , kurse sipas rregullimit shtetëror burokratiko-centralist . Kjo
formë e shtetit quhej dominat , sepse në krye të aparatit shtetëror qëndronte monarku
apsolut ose pernadori me titull “dominus ac deus “ – zotërues dhe perëndi .
Burimet e drejtësisë në Romën postklasike
 Në periodën postklasike asnjë organ shtetëror me përjashtim të perandorit nuk kishte të
drejtën e krijimit aktiv të rregullave juridike . Monopoli I perandorëve mbi krijimin e
rregullave juridike me detyrim të përgjithshëm nuk bëri që të abrogoheshin të gjitha rregullat
e drejtësisë të krijuara gjatë një varg shekujsh me zakone , me ligje , me plebishite , me
edikte , me senatus consulta dhe me responsa prudentium .
 Sipas parimit të gjitha rregullat juridike të krijuara në njërën nga mënyrat e parashikuara më
parë , nëse gjendeshin në veprat e juristëve më të dalluar klasikë , kishin fuqi të detyrueshme
dhe përbënin pjesën e rendit juridik që quhej jus .
 Përkundrejt jus apo drejtësisë që përmbanin veprat e juristëve klasikë , drejtësia që buronte
nga konstitucionet perandorake në këtë periodë quhej leges.

Ligji I të cituarit
 Gjyqtarëve dhe palëve u lejohej që me rastin e rregullimit të marrëdhënjeve të cilat nuk ishin
të rregulluara me konstitucionet perandorake tu referohen zgjidhjeve që përmbanin veprat e
ruajtura e sidomos ato të Papinianit , Paulusit , të Ulpianit dhe të Modestinit.
 Mendimi I Papianit rrinte më lart nga mendimet e cdo individi tjetër po ishte më I ulët sesa
mendimi identik I dy vetëve .
 Meqë detyra e gjyqtarëve me rastin e aplikimit të rregullave juridike që përmbanin veprat e
juristëve klasikë ishtë zakonisht numërimi I votave , I tërë institucioni I veprave juridike si
burime të drejtësisë u quajt në mënyrë spirtuoze “ senati I të vdekurve “.
Konstitucionet apo leges
 Burim aktiv I rregullave me detyrim të përgjithshëm të sjelljes në periodën e tretë ishin
vetëm konstitucionet e perandorëve që quheshin leges. Në krijimin e rregullave juridike me
konstitucione perandorët nuk ishin të detyruar tu përmbaheshin formaliteteve . Ishtë parimi
“quidquid principi placuit legis habet vigorem “ .
 Si konstitucione të perandorit përvec edikteve të përmendura apo legs generales edhe më
tutje u ruajtën mandatet që tani ishin të kodifikuara , decretet dhe rescriptet . Rescriptet ishin
mënyra më e shpeshtë që perandorët futnin novitete në lëmën e të drejtës private .
 Përvec llojeve të përmendura të kosntitucioneve , që ekzistonin edhe në periodën e
mëparshme për shkak të ndarjes së shtetit romak në Perandorinë e Lindjes dhe të Perëndimit
dolën edhe sanksionet pragmatike (sanctiones pragmaticae ) si një ndër burimet e drejtësisë.
 Pragmatica sanctio ishte një shkresë e perandorit të njërës gjysmë të perandorisë që I
dërgohej perandorit të gjysmës tjetër . Në shkresë kërkohej që konstitucioni I caktuar I marrë
nga perandori adresant të konsiderohet si burim I drejtësisë edhe në terrenin e perandorit
adresat .
 Sipas kësaj shembëlle si sanctiones pragmaticae konsideroheshin të gjitha aktet ligjdhënëse
të perandorit me përmbajtje të përgjithshme të marra me propozim të organeve publike ose
personave juridikë .
Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës postklasike romake
 Në bazë të faktit që ekonomia romake humbi karakteristikat e ekonomisë së shoqërisë klasike
skllavopronare dhe që si mënyrë themelore e prodhimit në kohën postklasike u përforcua
prodhimi I njerëzve të lirë dhe jo të lirë, të lidhur me kushtet e prodhimit dhe me veglat e
punës , në konstitucionet e perandorit dolën dispozitat mbi lidhjen e njerëzve me profesion
dhe me vendbanim , pra dolën rregullat mbi rregullimin shoqëror të klasave , të rëndësishme
për formacionin ekonomiko-shoqëror feudal.
 Elementet feudale që nuk I njihte e drejta klasike , depërtuan në të gjitha degët e të drejtës
private : psh e drejta statusore caktonte që asnjëri që ish lidhur me profesion nuk kish të
drejtë ta braktiste tokën që punonte ose vendin e punës ku vepronte ; e drejta familjare
konsideronte se është e palejushme martesa mes personave të profesioneve të ndryshme etj.
 Kur humbi rëndësia e statusit të qytetarit para perandorëve apsolutë, u bë edhe barazimi
formal I të gjithë banorëve të lirë të Romës në pozitën e shtetasit . Ky fakt kushtëzoi

zhdukjen e ndarjes të së drejtës romake në jus civile dhe jus gentium . Që të dy rendet e
mëparshme juridike u shkrinë në një rend unik juridik I njohur me emrin jus .
 Jusi si rend I ruajtur nga periodat e mëparshme ndryshonte prej rendit të ri leges – që I jepnin
perandorët të frymëzuar me tendenca feudale , kurse prej kohës kur u pranua religjioni I
krishterë edhe me ide krishtere.
 Centralizimi burokratik I kësaj periode u shfaq edhe në lëmën e mbrojtjes së të drejtave .
Mbrojtja e të drejtave I qe lënë organeve shtetërore të lidhura me piramidën e kierarkisë .
Përshkak të marrëdhënieve kierarkike të organeve shtetërore , në procedurën civile lindën
novitete esenciale p.sh skish më ndarje të procedurës në dy pjesë , lindi teoria ligjore e
ndarjes së provave dhe sistemi I ankesave juridike.
 Pasataj kundërthëniet esenciale mes rendit juridik të kohërave të mëparshme që ruhenin në
veprat e juristëve klasikë (jus) dhe rendit juridik të cilin e krijonin perandorët për të kënaqur
marrëdhëniet konkrete ekonomiko-shoqërore dhe për ta mbrojtur godinën shtetërore
burokratiko-kierarkike dhe apsolute , shkaktuan nevojën urgjente të pa evitueshme për
barazimin e kundërthënieve mes jus dhe leges. Kjo nevojë solli punimet serioze në
kodifikimin e drejtësisë e definitivisht edhe kodifikimin e perandorit Justinian .
Kodifikimi I Justinianit
 Justiniani vendosi të kodifikonte tërë të drejtën romake : edhe burimet që përmbanin jus edhe
burimet që përmbanin leges . Pra Justiniani vendosi ti evitojë dallimet në solucione mes jus
vetus ose të drejtës së lashtë që përmbanin veprat e juristëve klasikë dhe jus novum apo të
drejtës së re që kishin konstitucionet e perandorëve .
 Puna e kodifikimit filloi në vitin 528 me konstitucionin “ Haec quae necessario” nën kryesinë
e Tribonianit , mbikëqyrësit të zyrave perandorake , u themelua komisioni për kodifikimin e
konstitucioneve të perandorit. Komisioni brenda një viti bëri gati Novus codex Justinianus I
cili sipas konstitucioneve “Suma rei publicae “ hyri në fuqi në vitin 529.
 Mirëpo që të kryhej kodifikimi I tërë jusit , komisioni I juristëve prej më me zë si dhe 12
avoketerëve në zë dhe nëpunësve të oborrit perandorak kontrolluan trashëgimin kolosal prej
2000 librash të ndryshëm të ndarë në tri grupe themelore : 1) libri ad Sabinum ( komente të
jus civile të mëparshëme) ; libri ad edictum (komente të jus honorarium të mëparshëm) dhe
responsa e quaestiones .
 Pas një pune intensive prej 3 vjetësh , digestat ose pandectae hynë në fuqi si kodifikim I tërë
jusit. ( ndryshimet që I futën anëtarët e komisioneve në tekstet e juristëve të vjetër quhen
interpolacione apo emblemata Triboniani.
 U pa se duhej përgaditur edhe një manual I shkurtër juridik për fillestarët . Teksti I drejtësisë
I quajtur “Institucionet “ u bë pjesë e kodifikimit të Justinianit .
 Pas shpalljes së Digjestave dhe Instirucioeneve u konstatua se përpos kujdesit të komisionit
midis këtyre dy përmbledhjeve dhe Kodeksit të ri të Justinianit ekzistonin shumë
kundërthënje . Justiniani u përpoq ti evitonte me Quinquaginta decisiones ose me Pesëdhjetë
vendime . Pasi kjo u tregua jopraktike u përgadit botimi tjetër I kodeksit me të cilin
kundërthënjet mes Digjesta dhe Institucione u shmangën . Botimi I dytë I kodeksit I quajtur
Codex repetitae praelectionis hyri në fuqi sipas konstitucionit “Gordi”.

Permbledhje nga : E drejta-romake

Permbledhje nga : E drejta-romake

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (20)

Similaire à Permbledhje nga : E drejta-romake

Similaire à Permbledhje nga : E drejta-romake (20)

Permbledhje nga : E drejta-romake