1. Yazılım Geliştirme Teknikleri ile Yazılım Üretimi
Bir sistemin analizi yada yeni bir yazılım yaratımı müşteriden gelen talep ile olur.
Müşteri yazılım geliştiricilerine ihtiyaçlarını ifade eder ilk aşamada. İhtiyaç belirlemede,
düşünülen sistemin tam olarak bir canlandırması çizilmeli ihtiyaçların ifadesi yapılmalı sistem
gelişiminde temel olarak kullanılacak formal doküman oluşturulmalıdır.
Bir yazılım gelişiminin aşamalarını daha ayrıntılı biçimde aşağıda görebiliriz. Bu
şemaya Fision metodu diyoruz.
Gereklilikler dokümanı
(Requriments documents)
Nesne Modeli Arayüz Modeli
(Object Model) (İnterface Model)
D
ANALİZ
A
T
A
Nesne etkileşim grafikleri
(Object İnteraction graphs) D
Alt Sistem
İ
C
T
Görünürlük grafikleri İ
(Visibility Graphs ) O
N
DİZAYN
A
R
Sınıf tanımları Y
(Class descriptions)
Miras grafikleri
(İnheritance Graphs)
UYGULAMA Program
İhtiyaçların Analiz Tasarım Uygulama
belirlenmesi
1

2. Bakım
İlk adım olan gerekliliklerin yada ihtaçlar dökümanının belirlenmesi aşamasına bakalım.
Müşteriden gelen talep doğrultuda ilk önce bu requriment document denen aşamanın geçilmesi
gerekir bunu başarabilmek için örnek sorular aşağıdadır.
İhtiyaçların belirlemesinde sorulabilecek sorular:
 Problemin kapsamı:
 Yazılım ne için?
 Yazılıma neden ihtiyaç duyulmuştur?
 İhtiyaçlar:
 Düşünülen kullanıcı tipi kimlerdir?
 Sistem neler yapabilmelidir?
 Ara yüze konulacaklar?
 Uygulama kontexti:
 Düşünülen donanım nedir?
 Düşünülen işletim sistemi nedir?
 Kabullenişler:
 Hangi kabullenişler sistemin tasarlandığı şekilde çalışmasını sağlar?
 Performans
 Yanıt süresi,
 Hafıza ve disk yeri talebi,
 Cpu talebi nelerdir?
Gereklilik dökümanı belirlendiksen sonra analiz aşamasına geçebiliriz.
2

3. Analiz aşamasının detaylı gösterimi
3

4. Prosedüre yönelik Analiz nedir?
Prosedüre yönelimli analiz sistemi etkileşimdeki prosürlerle datayı ayrı olarak düşünür.
Örneğin C dilinde datalar Structure’lara function’larda prosedürlere denk gelir.
Burada data dictionary kayıtlı olan prosedürlerin kullandığı bilginin tanımlarını içerir. Bu
yaklaşım programcıyı , sistem bileşenlerini , bileşenler arasındaki ilişkileri ve nasıl bileşenlerle
sistemin tasarlanıp işleneceği konusundan uzaklaştırır. Bu analiz tipinde prosedürlerden gelen
tüm bilgi tek bir mantıksal analiz dökumanı içerisinde saklanır.
Prosedür Prosedür
Prosedür
Global Data
Nesneye yönelimli analiz nedir?
Bu sorunun cevabını verebilmek için ilk önce nesnenin ne demek olduğuna bir göz
atalım. Geleneksel olarak programcılıkta bilgi ve kod bir birinden ayrı tutulur fakat nesneye
yönelimli programlamada data ve tek bir görünür nesne haline gelmişir. Bu şekilde data ve kod
t
paketleri halindeki nesneler birbirleriyle mesajlar aracılığıyla iletişim kurarlar. Bir nesnenin
yapabileceği her şey bu mesaj ara yüzleriyle temsil edilir böylece bir nesneyi kullanmak için
içinde neler olduğunu bilmek zorunda kalmayız bu bize daha sonra nesneler üzerinde
yapabileceğimiz değişiklikler açısından esneklik sağlar. Bu şekilde nesnelere sadece mesajlar
üzerinden erişim sağlayarak bir tür data gizliliği sağlanır buna kapsülleme (encapsulation)
denir.
Tüm bu yapılanların amacı yazılımı en kolay şekilde nasıl tekrar yazabileceğimiz
sorusana cevap vermektir. Unutmamak gerekir ki “yazılım yazılmaz yeniden yazılır(Software is
not written , its rewritten)”. Nesneye yönelimli programlamada amaç programı küçük sınıflara
ayırarak sistemin esnekliğini artırmak buna bağlı tekrar yazma gibi durumları ortadan
kaldırarak yazılım geliştirme sürecine en aza indirmektir ve dolasıyla masrafları düşürmektir.
Nesneye yönelik programlamada anlamamız gereken bir başka konuda sınıflardır.
Kısaca söylemek gerekirse nesneler sınıfların tekil birer örnekleridir. Bu ne demektir? Bir
örnekle konuya açıklık getirelim mesela elimizde bir ev sınıfı olsun bizde ev sınıfından pencere
diye bir nesne çağıralım. Pencere bir ev sınıfı nesnesi örneğidir, ev sınıfı bu nesnenin
yapabileceği işleri ve kendisini tanımlar. Bir sınıf birden fazla nesne üretebilir ve ev sınıfı
nesnelerinin anlayabileceği mesajlar üretir. Bu tip sınıflardan nesne örnekleri yaratma olayına
nesneye yönelik programlamada”Factory” denir. Nesnelerin gönderdikleri mesajlar içindeki
kodlara verilen addır ve bu mesajlarla genelde argumanlarda yollanır bunlar genelde nesnenin
neyi,ne zaman ne kadar yapacağı gibi sorulardır. Örnek olarak bir temizle mesajı “hangi
pencere” veya “ne zaman” sorularının cevaplarıyla gelebilir.
4

5. Nesneye yönelik programlamada yaratmamış olduğumuz sınıfları daha spesifik alt
sınıflara ayırabiliriz. Bunlara alt sınıflar(sub classes) denir, alt sınıflar yaratılığı atasına (parent
class) ait tüm var olan mesajları ve davranışları da alır bu olaya miras (İnheritance) denir. Yani
daha üst sınıflara ait mesajlar yeniden(reuse) kullanılabilir ve kendi alt sınıfımıza ait spesifik
yeni mesajlar yaratabiliriz. Mesela ev sınıfımızdan bir oda alt sınıfı yaratalım ev sınıfından
kalma bir evde “renk” mesajı oda sınıfında kullanılabilir veya oda için “yatak” gibi bir yeni
mesaj tanımlayabiliriz.
Piyasada nesne yönelimli bir çok programlama dili vardır özellikle bu sayı her gün artan
yeni internet yazılım geliştirme ortamıyla büyük bir artış göstermiştir. Ancak eskiden beri
gelmiş kabul gören ve çok kullanılan üç programla dili vardır.
 C++: C’nin Object oriented versiyonudur.
 Java: Sun microsystems’in geliştirmiş olduğu bu dilin İBM, Microsoft, Symantec
gibi versiyonlarıda bulıunmaktadır. Bu dilin çok tutulmasının nedeni internet ve
internet uygulamalarında ve web browserlarla son derce uyumlu ve güvenilir olarak
çalışabilir olmasıdır.
 Smalltalk: Tam standardı oturmamıştır bu yüzden üç ayrı ticari sürümü vardır.
VisualWorks ParcPlace-Digitalk, Inc.
Smalltalk/V and Visual Smalltalk f ParcPlace-Digitalk Inc.
VisualAge IBM
Nesneye yönelimli analiz bir nesneye yönelimli sistem analiz tekniğidir. Birbiriyle
iletişimde olan nesnelerin esas karakteristiğini ortaya koymada etkili bir tekniktir. Temel
kavramları sistem bilgisinin biçimsel tanımı ve davranış biçimi modellemedir. Burada datalar
arası ilişkiler mesajlarla , argümanlar aracılığıyla yapılan metotlarla olur.
Metod
DATA DATA
Metod
Metod
Metod Metod Metod
DATA
Mesajların içerdiği metotlar gittiği yerdeki mesaj alıcı tarafından işlenir. Oo analizin
temel kavramları sistem bilgisinin formal tanımına ve davranış biçimi modellemeye dayanır.
NYA’de modellenen tüm bileşenler sistemin önemini kavratacak şekilde tasarlanır yani sistem
nasıl uygulanacağı sorusu yerine gerçek ne olduğu sorusu üzerine inşa edilir
5

6. Nesneye yönelik analiz , prosedüre yönelik analizden farklı olarak sistemi “nasıl”
sorusundan ziyade ne sorusu üzerine inşa eder böylece erken bir tasarım aşamasına geçişten
programcıyı alı koyar.
Nesneye Yönelik Sistem modellemin bileşenleri:
OSA (Object-Oriented SystemAnalysis): Kısaca NYA diyebileceğimiz bu kısım nesne yönelik
teknikleri kullanarak sistemin analizini içerir.
OSS (Object-OIriented System Spesification): Formal şartların geliştirilmesinde kullanılan
tekniktir.
OSD (Object-Oriented SystemDesign): OSA modellerini istenilen özelliklerde tasarım
modellerine aktarılmasını içerir.
OSI (Object-Oriented System İmplementation): OSD modellerinin uygulamaya dökülmesidir.
OST (Object-oriented Systems Testing): Muhtemel hataları bulmak için yapılır.
OSE: (Object-oriented Systems Evolution): Sistem bitirilip üretim aşamasına geçtikten sonra
çalışmasının izlenmesidir.
OSR (Object-oriented Systems Reverse Engineering): Bitirilmiş Sistemin tersine aşamalardan
geçirilebilmesidir.
NYA’nın formal Temeli:
Daha önce NYA’nın temel kavramlarının sistem data ve davranış biçimi modellemenin
formal tanımlarına dayandığını söylemiştim. Formal tanımlara dayanan modeller model
güvenirliğinin testi ve analizin tamamlanabilirliğinde kolaylık sağlar. Formal modelleme
istikrarlı bir yorumlama sağladığından analizcilere iyi bir iletişim ortamı kurabilir daha da ötesi
analizciler dışındaki gruplarla da iyi bir iletişim ortamı geliştirebilir.
Nesneye Yönelik Analiz Bileşenleri:
Nesneye yönelik analiz bize gerçek dünyadaki herhangi problemi modelleme bize
gerekli tüm öğeleri verir. Bir bütün olarak gözüken NYA aslındaüç ana parçadan oluşur:
1) Object-Relation Model(ORM) : ORM gerçek dünyanın tüm üyelerini sınıfları , nesneleri ,
nesneler ve sınıflar arası ilişkileri nesnelerin ve sınıfların tanımlarını göstermemize yarayan
yoldur.
2) Object-Behaviour Model(OBM): OBM adından da anlaşılacağı gibi nesnelrin davranışlarını
tanımlayan yoldur yani nesnenin mümkün durumları ve başka bir duruma nasıl ve neden
geçeğini açıklar.
3) Object-İnteraction Model(OİM): OİM nesnelerin diğer nesnelerle olan etkileşimlerini
tanımlayan yoldur.
Object-Relation Model:
OSA’nın statik kısmıdır . Nesnelerin hangi sınıflara ait olduğunu nesenler arası ilişkileri
belirler. ORM sınıflar , nesneler , kısıtlar , ilişkiler , ilişki setleri ve açıklamalardan oluşur.
ORM: ORM aşağıdakileri kapsar.
6

7. -Nesneler
-Nesne Sınıfları
Leksikal Nesne Sınıfları
İlişkisel Nesne Sınıfları
Yüksek Seviye Nesne Sınıfları
-İlişkiler
-İlişki Setleri ve özel formları
Genelleme /Özelleştirme
Roller
Toplamsallık
Tümsellik
-Kısıtlar
Katılım Kısıtları
Tekrarlanma Kısıtları
Nesne-Sınıfı Kardinalite Kısıtları
Özelleştirilmiş Nesne Sınıfları
Genel Kısıtlar
-Yüksek seviye ilişki setleri
-Notlar
Nesneler:
Nesneler siyah noktalarla ifade edilir ve özeldirler. Özelden kasıt tek olmalarıdır tek bir
şeyi ifade ederler genel bir tanım olamaz.
Ahmet İstanbul 7:20
Yukarıdakilerin her biri nesnedir fakat aşağıdakiler değildir.
İsim Yer Saat
Buradaki örneklere sınıf deriz çünkü belirli nesleri belirmezler daha çok nesnelerin
genel isimleridirler .
Nesneler soyut veya somut olabilirler nesneleri üç ana gruba ayırabiliriz.
Concrete Nesne: Canlılar , cansızlar , eşyalar , ağaçlar , binalar , insanlar , hatvanlar kısacası
somut nesnelerin hepsidir.
Conseptual Nesne: Tarih , yüzde , sözleşmeler , organizasyonlar gibi soyut nesnelere verilen
addır.
Event and State Nesne: Sıcaklık derecesi , yağmur yağması , ürün satma gibi durumlar ve
olaylara denir.
Nesne Sınıfları:
Nesne sınıfları dikdörtgenlerle ifade edilir. Nesne sınıfları ortak özellikleri olan nesne setlerine
denir. Nesne sınıfı olmak için ORM’nin belirlediği kısıtlara uyulması gerekir. Zamanla bir
nesne bir kaç sınıfın üyesi olabilir buna sınıf göçü denir. Bir nesne sınıfı içindeki nesne sayısı
7

8. nesne sınıfı kardinalite kısıtları tarafından belirlenir. Nesneler ilişki setleriyle birbirine
bağlanabilir.
İsim Balık Saat
Lexical , ilişkisel ve yüksek seviye olmak üzere nesne sınıfları da alt bölümlere ayrılır.
Lexical Nesne Sınıfları:
Lexical sınıftaki nesneler gösterimleriyle birebir ifade edilebilirler çok genel değildirler.
Örneğin renk sınıfı bu sınıfta sadece aklımıza renkler gelir ama bir taşıt sınıfı lexical değildir
çünkü araç kara,hava,deniz taşıtı veya daha da çeşitlendirebileceğimiz alt sınıflara da ait
olabilir. Genel sınıf gösterimiyle aynı gösterimdedirler fakat dikdörtgenler içine aynı anlama
gelen birden fazla kelimeyi girebiliriz. Gösterimde kelimelerin arasına dikine çizgi koyarız ve
noktalı dikdörtgenlerle belirtiriz lexical nesne sınıfını.
Kent | Şehir | İl Renk
Lexical nesne sınıfı diğer ilişki setleriyle etkileşebilir ve diğer normal nesne sınıflarının sahip
olduğu katılım kısıtlarına sahiptir. Ayrıca kesikli diktörtgenin köşelerine yazılan kardinalite
kısıtlarına sahiptirler.
İlişkisel Sınıf:
Bazen nesne sınıfıyla ilişki seti arasındaki fark hafif seçimseldir. Böyle bir durumda
OSA bize bir ilişki setine bir nesne sınıfı gibi davranmamıza olanak verir. Bunlara ilişkisel
nesne sınıfı denir.
Satın Alma
sürer
Hayvanat 0:* 1 Hayvan
Bahçesi Satın Alır
1 1
Var
Var
1:*
1
Alım Fatura
Tarihi Nosu
Örneğin hayvanat bahçesi hayvan sa alır ilişki seti Satın Alma nesne sınıfı olarak
tın
kabul edilebilir. Nesne sınıfı Satın Alma , Satın alım tarihi ve Fatura Nosuna sahip olduğunu
belirten vb. ilişkilere katılabilir.
Yüksek Seviye Nesne Sınıfı:
Yüksek sınıf ise diğer tüm ilişki sınıflarını , kısıtları , notları içerir ve içi taralı
dikdörtgenler biçimde gösterilir. Yüksek seviye nesne sınıfları açık ve kapalı olmak üzere iki
şekilde gösterilir. Açık gösterimde Yüksek-Seviye Nesne Sınıfının tamamıyla neler içerdiğini
görebiliriz; kapalı gösterim bütün içeriği saklar.
Aşağıda Telefon yüksek seviye nesne sınıfının açık gösterimi vardır ve Telefon priziyle
ilişkisini aktarır.
8

9. Telefon
Telefon Prizi Takılır
0:1 0:1 Bağlantı kablosu
1
Takılır
Sahip
1 Sahip
1 Baz Tuş Paneli Tuş
1 1 12 1
1 1 Sahip
Takılır 1:*
Tuş Etiketi
Takılır
1
Ahize Kablosu Ahize
1 1
Bu aşağıdaki ise Telefon yüksek seviye nesne sınıfının kapalı formda gösterimidir.
Telefon Prizi Telefon
Bir ilişki setinin kapalı gösterimde yüksek sevi eli bir nesne sınıfına geçerken etiketsiz kesikli
y
çizgiyle gösterildiğine dikkat edin.
İlişkiler:
İlişkiler nesneler arasındaki mantısal bağlantıları gösterir. Örneğin: Ali fort ka kullanır
cümlesindeki kullanır ilişkimizdir. ORM’de ilişkiler çizgiyle gösterilir ve bir ad verilir. Ad
genellikle ilşkiyi anlatan bir cümledir. İlişkinin adında bağladığı her iki nesnenin adınıda
kapsamasına dikkat edilmelidir.
Ali ford ka kullanır.
Ali İkili İlişki ford ka
İlişkinin bağladığı nesne sayısına göre ilişki çeşidi değişir. İki nesne bağlanırsa ikili üç nesne
bağlanırsa üçlü dört bağlanırsa dörtlü vb. gider.
Ali 15 Mayıs 1997’den beri ford ka kullanır.
Ali ford ka
9

10. 15 Mayıs 1997
Üçlü İlişki
İlişki Setleri:
Bir ilişki setinde ise ilişkiler nesne sınıfları arasında kurulur ve gösterimi şu şekilde
olur.
İnsanlar araç sahibi olur
İnsanlar Araç
Şekilden de görüldüğü üzere ilişki elmas şekliyle ifade edilir. Gerek ilişkilerde olsun gerek
ilişki setlerinde ilişkiler bir tane olmak zorunda değildir. Birden çok nesne yada sınıf arasında
ilişki kurulabilir. İkili ilişkilere binary , üçlülere ternary , dörtlülere quartary vs. denir.
Yüksek seviye bir sınıf diğer tüm ilişki türlerini , kısıtları , sınıfları ve nesneleri içerir.
Modeli basitleştirmeye yarar.
İlişki setlerinin özel biçimleri vardır bunları özetlemek gerekirse:
 “İs a” ilişki setleri Generelazation/Specilazation tipidir.
 “is part of” ilişki setleri Aggregation tipidir
 “is member of” ilişki setleri Association tipidir.
Genelleme:
Genelleştirme/Özelleştirme is a ilişki setini belirtir ve nesneye yönelik programlamanın
temellerindendir. Genelleştirme/özelleştirmedeki ana fikir bir nesne sınıfının (özelleştirme) bir
diğerinin altsınıfı olmasıdır. (genelleştirme)
ORM’de genelleme/özelleştirme bi uçu genellemeye giden ve karşı tabanı da özelleştirmeye
giden saydam bir üçgen ile belirtilir. İs a ilişki seti açıkça yazılmaz çünkü ilişki saydam
üçgende kapsanmıştır. İs a ilişkisinin yönü özelleştirmeden genelleştirmeye doğrudur.
Aşağıdaki örnekte taşıt bir genellemedir ve uçak ise ,uçağın özel bir tür taşıt olduğunu ifade
eden , özelleştirmedir. Uçak nesne sınıfındaki her nesne taşıt nesne sınıfınında bir üyesi
olduğundan uçak sınıfı taşıt sınıfının alt kümesidir denir. Başka bir deyişle taşıt uçağın ,
genellemesi ve uçakta taşıtın özelleştirmesidir.
Taşıt
10
Uçak

11. Diyagramda hiçbir katılım kısıdının olmadığı fark edilebilir; çoğu zaman bunlar güvenle
göz ardı edilebilir. Özelleştirmede , özelleştirme nesne sınıfındaki her nesne genelleme nesne
sınıfında da olduğundan ,her zaman katılım kısıdı 1:1’dir. Bu durumda her uçak bir taşıttır.
Genellemede iki olanak vardır. En çok kullanılanı 0:1’dir. Diğer olasılık ise genelleme
sınıfındaki nesne setlerinin her zaman özelleştirme sınıfındakilerle aynı olmasıdır.
Bu durumda katılım kısıtı 1:1’dir. Unutmamalıdır ki modellenen sistemin katılım kısıtları
genelde tüm dünya için geçerli değildir. Örneğin eğer modellediğimiz sadece uçaklarla
ilgilenen bir bilgisayar sistemiyse 1:1 katılım kısıtı uygun olacaktır. Buna rağmen gerçek
dünyada bütün taşıtlar uçak değildir fakat bu sistemde bütün taşıtlar uçaktır.
Çoklu Genelleme/Özelleştirmeler
Bir nesne sınıfı birden fazla nesne ile is a ilişkisine sahip olabilir. Bu durum ORM’de şeffaf
üçgenin tabanından özelleşen nesne sınıflarına ve genelemedeki nesne sınıfına giden köşeden
çizgi çekerek belirtilir.
Aşağıdaki örnekte Bakıcı nesne sınıfının birçok özelleştirmesi vardır. Bu ilişki seti “Eğitmen
bir bakıcıdır ve besleyici bir bakıcıdır ve veteriner bir bakıcıdır.” şeklinde okunur.
Bakıcı
Buradaki örnek ise bir özelleştirme için çoklu genellemeleri temsil eder.
Eğitmen Besleyici Veteriner
At Eşek
Katır
Çok sık meydana geldiklerinden daha önceden tanımlı dört tip özelleştirme kısıtı vardır:
-Birleşim (Union)
-Ortak hariç tutma (Mutual exclusion)
-Bölüşüm (Partition , Hem union hem mutual exclusion )
-Kesişim (İntersection)
Diyagram bu tiplerden hiç birine sahip olmadığı sürece özelleştirme sınıflarının sayısında hiç
bir kısıtlama olmaz. Bu örnekte bir çalışan bir eğitmen olabileceği gibi besleyici de olabilir.
Başka bir çalışan eğitmen , Besleyici ve tur rehberi olabilir. Bir çalışan herhangi bir
özelleştirmenin sahibi olmayabilir. Bir yönetici bir çalışan olabilir fakat bu diyagram üzerinde
hiç bir özelleştirme sınıfına dahil değildir.
11

12. Miras nesneye yönelik programlamanın temel elemanlarından olduğundan bu özellik OSA’da
tam olarak desteklenmiştir. Özünde özelleştirme nesne sınıfları ilişki setlerini miras olarak alır
ve genelleme nesne sınıflarından gelen , davranışları ve kesişimleride kapsayan , diğer tüm
ortak özellikleri de miras olarak alır.
Roller:
Bir rol ilişkiye katılan tüm nesnelere özel bir isim veren ilşki setinin yanına yazılan bir etikettir.
Bir rol ORM’de ilişki setinde uygulandığı nesne sınıfının yanına yazılarak belirtilir.
Hayvan
1:* Ebeveyn Hayvan
Çocuğu var
2
Bebek
Hayvan
Bir rol genelleme /özelleştirme ilişkisini modellemenin kısa yoludur.. Yukarıdaki örnek
aşağıdaki gibide modellenebilirdi.
Hayvan
Ebeveyn
Hayvan
1:*
Çocuğu var
2
Bebek Hayvan
Rolü içeren ilişki normal katılım kısıtlarına sahiptir.
Toplamsallık (Aggregation):
Toplamsallık ilişki setinin is a part of veya subpart of bölümünü temsil eder. Bu toplamsallık
sınıfındaki herhangi nesnen , alt sınıflardaki diğer nesnelerden olu
in ştuğunu gösterir.
12

13. Örneğin Toplamsal sınıf bina , temel , ilk kat , ikinci kat gibi alt sınıflara bölünebilir.
Toplamsallık ilişki seti ORM’de köşelerinden birinden toplamsallık sınıfına giden ve karşıt
tabanda her biri alt sınıflara giden çizgilerden oluşan içi dolu bir üçgenle temsil edilir.
Örneğin :
Bina
1 1
1
1 1 1
Temel İlk Kat İkinci Kat
Bu ilişki seti “Temel binanın alt sınıfıdır ve ilk kat binanın bir alt sınıfıdır ve ikinci kat binanın
alt sınıfıdır.” diye okunur.
Toplamsallık ilişki seti katılım kısıtlarına sahiptir. Her bir alt sınıfın yanındaki kısıt
toplamsallık sınıfında her bir alt sınıftaki nesneyle kaç tane ilişkili olabileceğini belirtir.
Kısıtlar:
Kısıtlar olmadan da bir sistem diğer bileşenlerle geliştirilebilir. Kısıtların amacı sistemin
çalışmasını daha tatminkar hale getirmektir. Örneğin
kullanır
İnsanlar Araç
Yaş>=18
İnsanlar için araç kullanma yaşı 18 ve üstü belirtilmesi bir kısıttır. Kısıtlarında çeşitleri
vardır.
 Kardinalite kısıtı :Sınıftaki neslerin sayılarıyla ilg kısıttır.
ili
 Katılım (participatiant) ve ön görünüm (Co-occurance) kısıtları ilişkilerle ilgi
kısıtlardır.
 Genel kısıtlar: Diğer kısıt türleri buna girer.
Notlar: Semantik dizilimde bir anlamları yoktur sadece okuyucuya açıklayıcı bilgi vermek
amacıyla italik harflerle yazılır.
Object Behaviour Model:
OSM ‘nin ,sistem içindeki nesnelerin davranışını açıklaya yönelik bölümüdür. OBM’nin
üç ana bileşeni vardır:
13

14. i) Nesnelerin varoluşlarından doğan durumlar.
ii) Nesnelerin bir durumdan bir başkasına geçmesine neden olan şartlar.
iii) Geçişlerde ve durumlarda nesnenin yaptığı hareketler.
OBM bileşenleri:
OBM bileşenlerinden ilki olan nesnelerin durumlarına kısa bir gözatalım.
Durumlar (States) nesnelerin pozisyonlarını , hareketlerini , evrelerini kısacası
bulundukları hali tarif eder.
Durumları belirlemek için belirli bir yol olmamasına rağmen nesnelerin durum hallerini
çıkarabiliriz. Örneğin “Ali okula arabayla gidiyor.” cümlesinde durumlar için gitme işi bir
durumdur çünkü bir yapılan bir hareketi belirtir. Aynı şekilde Ali’nin pozisyonu için arabada
diyebiliriz bu da bir durumdur yada başka bir düşünceyle okula arabayla gitme işinin bir faz
olarak alınabilir işte bu yüzdendir ki durumları belirtmek biraz sezgiseldir.
Durumların gösterimi kenarları yuvarlatılmış dikdörtgen şeklindedir.
Durum İsmi
Durumların olumlu ve olumsuz olmak şeklinde iki halleri vardır. Bu haller kapalı – açık
, hazır – hazır değil gibi düşünülebilir. Daha düşük seviyedeki durumlar , geçişler , kısıtlar ve
notların bileşiminden oluşan durumlara yüksek seviyeli durumlar denir.
Genel akışda bir durumdan diğerine geçerken biri aktif yapılırken diğeri inaktif yapılır
ama istisnalarda mevcuttur. Üç tür akış istisnası mevcuttur; çoklu threatler (multiple threats ),
önceki durum birleşimleri (Prior state conjuction ) , sonraki durum birleşimleri ( Subsequant
state conjuctions ) . Kısaca bu üç öğeden bahsedelim. Threadler yürütme veya kontrol akışına
verilen addır. Çok threatlerde bir nesne bir durumdan diğerine geçerken bir durumu bitirmek
zorunda değildir. Bunun karşılığı günlük hayatta iki işi aynı anda yapmak olabilir. Örneğin:
ADAM
Koltukta oturmak Televizyon izlemek
Eğlence
Açıktı
istedi
Yemek yemek
Bu akıştan da anlaşılacağı gibi koltukta oturma durumundan yemek yeme durumuna
geçmek için ilk durumu bitirmek zorunda değiliz koltukta otururken yemeğimizi de yiyebiliriz.
Yemek yeme durumundan bizi televizyon izleme durumuna geçiren eğlence geçiş buna
tetik diyebiliriz. Aynı şekilde yemek yerken televizyonda izleyebiliriz. Akışta görülen sonu
14

15. yarım daire biçiminde oklar durum geçişlerinde çoklu durum threadlarını işaret eder ve önceki
durumun bitmediğini ifade eder.
İkinci akış istisnası olan önceki durum birleşimleri ise bir geçişin gerçekleşebilmesi için
bir kaç ön durumun oluşması gereken durumlardır.
Ödev çalışıyor
Haberler saati geldi Haberleri izleme
Yıkanıyor
Bu gibi bir durum önceki durum birleşimine istisnasına örnektir. Bu akıştan da
görüldüğü üzere önceki iki durum bitirildikten sonra haber saati geçişiyle bir başka duruma
geçebiliriz buna bir nevi ön koşul diyebiliriz.
Son akış istisnası ise sonraki durum birleşenleri de adından anlaşılacağı üzere bittiği
zaman birden fazla durumu aktif hale getiren durumlara verilen isimdir.
Yemek yiyor.
Haberleri izleme Haberler saati bitti.
Müzik dinliyor.
Uyuyor.
Haberlerin bitmesi yemek yeme , müzik dinleme ve uyuma gibi üç farklı duruma geçişi
sağlamış.
Geçişler(Transitions):
Nesneye yönelik sistem analizinde nesneler geçişler üzerinden durum değiştirirler.
Gösterimi ikiye bölünmüş dikdörtgen şeklindedir. İlk kısma triger yani tetik denir burası durum
değiştirmenin başlaması için gerekli koşulu barındırır. Alt kısım ise tetik sonucu verilen
tepkinin açıklamasını içerir. Tetik (triger) şartları ve olayları içeren mantıksal kısımdır ve
olaylar önlerinde @ sembolünü taşırlar. Hareket (action) kısmı ise bir alt duruma geçemeden
önceki yapılacak hareketleri içermelidir.Durumlardan farklı olarak hareketler bitmelidir. Geçiş
simgesinin sol üst köşesinde geçiş belirteci vardır bu sadece geçişin ismini belirtir ve braketler
içine yazılır. İlk geçişin önceki durumu yoktur ve her zaman aktiftir. Son geçişin ise hiçbir
sonraki durumu yoktur ve kendinden önceki tüm durumları bitirir. Daha aşağı seviyedeki durum
, not ve kısıtlardan oluşan geçişlere yüksek seviyeli geçişler denir. Tipik bir geçişin gösterimi
aşağıdadır.
[Belirteç]
Triger açıklaması
Action açıklaması
15

16. İlk Geçişler (İnitial Transitions):
Dükkan
[0]
Açılış Zamanı
Açılış
Kapıyı aç
İlk geçiş şekli
İlk geçişler ilk durumları harekete geçirir önceki durumları yoktur ve her zaman hazır haldedir.
Bitmiş durumlar ağının ilk başlangıdır ve her ne zaman tetiklenirse ilk geçiş başlar. İlk geçiş
ateşlendikten sonra ilk durum veya durumlar aktifleşir.
Bir çok durumda ilk geçişler durum ağının başlangıçıdır bu bazı oluşum olaylarının olduğunu
gösterir yani bir nesne veya nesneler sistemde gözükmeye başlar (Böylece ilk değerlerini
alabilirler). Buna genelde tetik denir ve @ sembolüyle gösterilir.
Müşteri
[1]
[0]
İstrediğini bulur
@ içeri girer Bir şeyler
Arama
Raflara gider Raftan alır
[2]
[3]
Cıkış Başka şeylere ihtiyaçı
yapılır Ödeme var veya yok
Parası yeter mi bakar
İlk geçiş için şekil
Bazen ilk durum aksiyonu boş olabilir böyle bir durumda ilk durumu düşey düz bir çizgiyle
belirtiririz.
Yürüme
İlk geçişin kısa gösterimi
Son Geçişler:
Son geçiş hiç bir alt duruma birleşimi olmayan geçişlere denir.
16

17. @LOGIN Doğrulama @LOGOUT
Parola Sor Çıkışı Onayla
Son durumlarda da ilk durumlarda oldoğu gibi eğer geçişin aksiyon kısmı boşsa kısa olarak
Düşey düz çizgiyle belirtilir.
Öğrenci @Mezun oldu
Öğrenci
Aşağıdaki veteriner nesne sınıfında iki durum arasındaki geçişi aşağıda daha iyi
görebiliriz burada dikkat edilmesi gereken şey Action kısmındaki hareketlerin bitmeden diğer
duruma geçişin sağlanmamasıdır.
VETERİNER
@ hasta hayvan getirilir
ekipmanları alır
Müsait temizlenir
Hasta hayvana
maskesini takar bakar
Burada geçiş anlık değildir bunu geçiş zamanlama diyagramından daha iyi anlarız .
Hasta hayvan t1 anında getirilmiştir ama veteriner müsait olmasına rağmen t2 anına kadar
harekete geçmemiştir bu geçikme gri kutuyla gösterilmiştir t2 ve t3 anları arasında
ekipmanlarını almış temizlenmiş ve maskesini takmıştır. Tüm bu aşamalardan sonra alt duruma
geçebilmiş ve hasta hayvanın tedavisine başlamıştır.
Hasta Hayvana
Müsait durumda Geçiş Durumunda Müdahale Durumunda
Ekipmanları alır
Temizlenir
Maskesini takar
t1 t2 t3
17

18. Burada tetik şartlar ve olaylara biraz daha değinelim.
Tetikler genelde sistem şartlarını ve olaylarını tarif eden mantıksal cümlelerdir. Bir
geçişin trigeri gerçekleştiğinde True (doğru) olur ve geçiş başlar. Koşulara bağlı tetiklerle
olaylara bağlı tetikler arasındaki önemli ayrımın yapılması gerekir.
Koşullar sistemin durumu nesnenin durumu veya varlığı veya nesneler arasındaki
ilişkilerin varlığı hakkındaki mantıksal ifadelerdir. Koşulara örnek vermek gerekirse
 hesap 1.000.000 TL altında
 müşterinin kredi kartı var.
Koşullara bağlı tetiklerde koşulun doğru olduğu herhangi bir anda geçiş başlayabilir. Koşul
doğru olduğunda geçiş başlayacaktır ve tetik hangisinin daha önce olduğuna bakmadan
ateşlenecektir.
Bu ilk örnekte ilk önce geçiş doğru olur daha sonra koşul sağlanır ve geçiş başlar.
Koşul doğru
Geçiş doğru
Geçiş Başlar
İkinci örnekte ise ilk önce koşu doğrulanmıştır fakat geçiş doğrulanmasına kadar geçiş
l
başlamamıştır.
Koşul doğru
Geçiş doğru
Geçiş Başlar
Bu örnekte ise geçişin geçerliliğini kaybettikten son koşulun sağlanmasıyla geçişin
başlamayacağını gösterir.
Koşul doğru
Geçiş doğru
Olaylar:
Olaylar nesnelerin veya ilişkilerin oluşturulmasını silinmesini aktivetin başlatılmasını
bitirilmesini ve mesajların diğer nesneler tarafından kabulünü içeren sistem değişiklerine
verilen addır.
 Çalışan kovulur.
18

19.  Müşteri bir hesap açar.
Olaya dayalı tetik sadece geçiş doğrulandığında belirl bir anda koşul sağlanırsa ateşlenir.Bu tip
i
geçiş başlatan olay tetiklerine olay monitorleri adı verilir ve önünde @ işaretiyle belirtilir.
Olay Olur
Geçiş olur
Geçiş ateşlenir
Olay geçişten önce veya sonra olursa geçiş ateş
lenmez.
Olay Olur Olay Olur
Geçiş olur
Geçiş Hiç bir Zaman Başlamaz
İstisnalar ( Exceptions):
İstisnalar ( Exceptions) normal sistem akışında yeri olmayan olay veya şartlardır. Bunu
akış istisnasıyla karıştırmamak lazımdır. Akış istisnası durumlarını sistem içinde normal
karşılanır fakat istisnalar bu istisnayi hali belirtmek için içinde dikine çizgi bulunan okla
belirtilir. İstisnaları daha iyi açıklamak için bir örnek verelim. Elimizde dışarı çıkmayı
sevmeyen bir adamımız olsun.
Televizyon izle
Koltukta oturuyor Sıkıldı Kitap oku
ADAM
Müzik dinle
Dışarı çık
Dışarı çıkma hali adamımız için bir istisna olacağından bu bir istisna (exception) olarak
kabul edilir ve durum ağında birden fazla istisna mümkündür.
19

20. Threadler:
Threadler yapılışın veya kontrolün akışıdır. Bir nesne bir anda birden çok durumda veya geçişte
olabilir böyle bir durum çoklu threadlerin ortaya çıkmasıyla sonuçlanır. OBM de bir durumdan
geçiş yapılmışsa bile geçişin yapıldığı durum halen var olabilir. Bu durum bir ucunda yarım
halka bulunan ok ile belirtilir.
Koşuyor ) Walkman’i açtı
Müzik dinliyor
Burada görüldüğü gibi koşucu hala koşuyor olabilir ve aynı andada walkmani açıp müzik
dinleyebilir Bu durumda başka bir thread başlatılmış ve koşucu birden fazla durumdadır. Çoklu
threadlar geçiş bittiğinde birden fazla duruma gidildiğinde de ortaya çıkar ayrıntılar için
aşağıdaki örneği inceliyelim.
Kontağı çevirdi
Motor kapalı
Motor çalışıyor Elektrik geldi Eksoz Dumanı
başladı
Walkman’i açtı
Koşuyor
Müzik Dinliyor
Koşucu Yoruldu
Walkmani Kapatıldı Piller bitti
Dinleniyor
Bu örnekte koşucu koşmayı bırakmış ve hala müzik dinliyor olabilir. Bir insan varlığının
bitmesi için son geçişe gelinmesi ve ya bir istisna tarafından bitirilmesi gerekir.
Threadler bir çok yolla birleştirilebilir. Aşağıdaki örnek bir insanın sinemaiçinde durumunda
iken bir threadle pop-corn alma durumuna geçişinini ve tekrar threadları tekrar sinema içinde
durumunda birleştirilmesini anlatır. Var olan temel bir duruma geçiş olduğunda bağlanan thread
20

21. yok olur ve durum kalır. Burada , sinema içinde temel durumundan pop-corn almadurumuna
tekrar bağlanmasında görebiliriz.
Film saati
Açıktı
Sinema içi
Film bitti Pop-corn aldı
Pop-corn alma
Sinema dışı
Buradaki örnek tetiği film bitti olan geçişin aksiyonunu hazır olduğunda binayı terket veya Pop-
corn alma durumu bitmeden sinema dışı durumuna geçişi engelleyen herhangi bir aksiyon
olarak kabul eder. Bu halde thread sinema içinde durumunda hapsedi miştir.
l
Threadlerin birleştiği bir başka durum ise bir geçişin başlaması için birden çok durumun
gerektiği durumlardır. Aşağıdaki örnekte bunu görebiliriz.
Dükkan içinde Para var
Para kadar yiyecek aldındı
Kasada
Aldıklarının parası verildi
Dükkan dışında
KISITLAR:
Kısıtlar da ORM’de olduğu gibidir. Ortaya çıkabilecek hatalı durumları engellemek
için konur. Karar verilmemiş ve kararsız durumlar için genel bir çözümyolu gösterir. Örnek
olarak üsteki örnekte sıkılan adam her seferinde televizyon izleyebilir . Bu soruna her seferinde
21

22. tüm durumları günde en az bir kere yapması koşulunu koyarak aşabiliriz. Fakat gene
unutmamalıdır ki adamımız dışarı çıkmayı sevmediğinden bunu bir notla belirtebiliriz.
ADAM
Televizyon izle
Koltukta oturuyor Sıkıldı Kitap oku
Müzik dinle
Gerçek Zamanlı Kısıtlar:
Sıkça Belirli olayların bir nesne tarafından veya bir nesne üzerinde yapıldığını göstermek
Sıkıldığında her durumu günde en az bir kere yapmalıdır.
isteriz. Bunlara gerçek zamanlı kısıtlar denir. Bu kısıtlar tipik olarak ilk durumlar ağı çık
Dışarı
Dışarı çıkma birden fazla seçmemekte fayda vardır.
tamamlandıktan sonra modele eklenir ve durum ağ diyagramında “{}” süslü parantezler
arasında text olarak gösterilir.
Gerçek zaman kısıtları bütün bir geçişşe , bir tetiğe , bir aksiyona , bir duruma veya yol
işaretçilerine uygulanabiilir.
Şekil birde bütün bir geçişe uygulanan gerçek zamanlı kısıtı görebiliriz. Bu şekil aslan
terbiyecisinin boş durumundan aslanı aramadurumuna geçişinin 5 dakikadan daha uzun
süremeyeceğini gösterir.
Aslan Terbiyecisi
{ < 5 Dakika }
@ aslan kaçar
Boş Aslanı ara
organize arama grubu
Şekil 1 Bütün geçişe uygulanmış Gerçek Zaman Kısıtı
Tetiğe uygulanan gerçek zamanlı bir kısıta , geçişin tetiklendiği anla nesnenin o anki durumunu
terk edip geçişe giridiği an arasında kalan izin verilen zaman denir. Aşağıdaki şekilde ise
gerçek zaman kısıtı geçişin aksiyon kısmına uygulanmıştır. Bu örnekte bir kere hasta hayvan
geldiğinde veteriner boş durumundan çıkar ve ekipmanların toplanması, maskenin takılması 5
dakika içinde gerçekleşir.
Veteriner
@ hasta hayvan gelir
Boş Hasta hayvana bak
ekimanı toparla
maskeyi tak
Gerçek zaman kısıtları bir aksiyonlar bütününe veya tek bir durumu veya geçişi kapsarsa yol
işaretçileri (path markers) kullanılır. Bir geçişten çıkan ok üzerinde bulunan yol işaretçileri alt
22

23. bir duruma geçişe girişi belirtir. Geçişlere giren yol işaretçileri ise ilk durumdan çıkış zamanını
belirtir. Aşağıdaki örnekte bunu görebiliriz.
Bakıcı
{a} @ besleme zamanı 1
Yem hazırla Yılanları besle
a dan b’ye < 1 saat
@ besleme zamanı 1 {b} @ besleme zamanı 1
Yem hazırla
23