SlideShare une entreprise Scribd logo
1  sur  104
Télécharger pour lire hors ligne
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
Masdan Mo!
Tingnan ang larawan sa ibaba. Suriin at sagutin ang mga tanong sa ibaba ng larawan.
Mga Tanong:
1. Ilarawan ang bata sa unang larawan: ikalawang larawan
2. Sa iyong palagay bakit masaya ang bata sa unang larawan?; Bakit malungkot ang bata sa
ikalawang larawan?
Aralin 1
KALUSUGANG PANSARILI (Kalusugang Mental, Emosyonal at Sosyal)
Pag-usapan Natin
A B
Pag-aralan Natin
May tiwala ako sa sarili!
1
Ang kalusugn ng isang tao ay hindi lamang sa pisikal na anyo makikita. Maraming aspeto ang isinasaalang-
alang upang masabi na ang isang tao ay malusog. Ito ay ang kalusugan sa pag-iisip o mental, kalusugang
emosyonal at kalusugang sosyal.
Kalusugang pangkaisipan (mental health) ay ang ating abilidad na makapagsaya sa ating
buhay at malampasan ang mga pasanin ng pang-araw-araw na pamumuhay.
Ang mabuting kalusugang pangkaisipan (mental health) ay nagpapahintulot sa iyong
maging kapakipakinabang, ang magkaroon ng katuparan sa mga relasyon sa ibang tao, at
ang umangkop sa mga pagbabago at malampasan ang mga panahon ng kahirapan.
Emosyonal na kalusugan ay maaaring humantong sa tagumpay sa trabaho, relasyon at
kalusugan.
Kalusugang sosyal ay tumutukoy sa isang tao na may mabuting pakikisama sa kapwa.
Mga katangian ng isang indibidwal na may kalusugang mental,emosyonal at sosyal
May positibong pananaw sa buhay
Masayahin
May pananalig sa Diyos
Marunong manimbang sa paggawa ng desisyon
May tiwala sa sarili
Nakapaglilibang
May pagpapahalaga sa trabaho
Nakikisalamuha sa kapwa
May positibong pagtanggap sa puna ng kapwa
Pagpapahalaga sa sarili at pagkamaalam sa sarili
Diyeta at ehersisyo
May magandang relasyon sa pamilya, mga kaibigan at mga kasamahan sa trabaho
Maayos na pananalapi
Pakikisangkot sa komunidad
Paano mo pinamamahalaan ang stress
Paano mo ipinahihiwatig ang iyong nararamdaman
Sagutin Mo Ako!
Tukuyin kung ang mga pangungusap sa ibaba ay nagsasaad ng kalusugang mental, kalusugang
emosyonal at kalusugang sosyal. Isulat ang sagot sa patlang.
____________________1. Si Nelia ay hindi sumusuko sa mga pagsubok na dumadating sa kanyang
buhay. Siya ay may positibong pananaw sa buhay.
Pagsikapan Natin
2
____________________2. Si Darwin ay mahilig umawit. Ipinapakita niya ito sa pamamamagitan ng
pagsali sa mga patimpalak.
___________________3. Isang masayahing bata si Red kaya naman marami siyang kaibigan.
____________________4. Maraming proyektong ipinapatupad sa aming baraanggay. Nais kong makiisa
upang madagdagan ang aking kaalaman at mapaunlad ang aking kakayahan.
____________________5. Tinanggap ni Roel ng maluwag sa kalooban ang mga payong ibinigay sa kanya
ng kaniyang guro.
Tayo’y Magpangkat!
Pangkatin ang klase sa tatlo.
Miyembro 1: lider/tagapag-ulat
Miyembro 2: kalihim
Miyembro 3: tagapagpatahimik
Panuto:
Ang bawat pangkat ay may 5 minuto upang pag-usapan ang gawaing nakatala sa ibaba
Ang bawat miyembro ay magbabahagi ng kanilang kaalaman/karanasan sa pangunguna ng lider
Itala ang sagot sa manila paper
May 2 minuto ang lider ng bawat pangkat upang iulat ang sagot sa klase
Magtala ng sariling karanasan bilang mag-aaral na naipapakita ang kalusugan ng isipan, emosyon at
sosyal.
Unang Pangkat – Kalusugang Mental/Pang-kaisipan
Ikalawang Pangkat – Kalusugang Pandamdamin/Emosyon
Ikatlong Pangkat – Kalusugang Sosyal
Pagyamanin Natin
3
Ulat Pangkalusugan
Sagutin ng buong husay ang mga tanong sa ibaba. Isulat sa patlang ang sagot.
1. Bukod sa pisikal na aspeto, ano-ano pa ang mga katangian ng isang tao na may malusog na
pamumuhay?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
2. Bilang mag-aaral, paano mo mailalarawan ang isang taong nagtataglay ng kalusugang sosyal?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
3. Magtala sa ibaba ng 3 katangian ng taong may kalusugang:
Mental Emosyonal Sosyal
Magtala ng limang (5) paraan upang mapanatili ang iyong iyong mental at emosyonal na kalusugan.
Pagnilayan Natin
Takdang Aralin
4
Itanong:
1. Ano ang ipinakikita ng larawan?
2. Bakit nagkakaroon ng kasiyahan ang isang pamilya?
3. Mahalaga ba ang pagmamahal ng pamilya sa pag-unlad ng kalusugang emosyonal ng isang bata?
Bakit?
Basahin at unawain ang dayalogo. Sagutin ang mga tanong sa ibaba.
Aralin 2
KALUSUGAN MO, PANGALAGAAN MO!
Pag-usapan Natin
Suriin…………Suriin…………..
Pag-aralan Natin
5
Mga Tanong:
1. Ang mga pahayag ba sa usapan ay hindi naiiba sa iyo? Sa iyong palagay, ano ang problema ng
dalawang bata sa itaas?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
2. Daapat ba nilang panatilihin ang ganitong pag-uugali? Bakit?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
May mga bisita ang
aking magulang noong isang
araw. Nang pumunta ako sa sala at
lahat ay nagsabi ng “hello”, ako ay
biglang kinabahan. Nanginginig ang
aking mga binti at ako ay labis na
pinagpawisan kung kaya’t
mabilis akong tumalikod at
bumalik sa aking silid.
Ako man ay may ganyang
karanasan. Sa tuwing nasa isang
silid ako na may maraming tao,
takot na takot akong magsalita.
Natatakot ako na kapag ibinuka ko
ang aking bibig, may isang tao sa
silid na iyon ang titingin sa akin
habang ako ay nagsasalita.
6
Mga paraan sa pagpapaunlad at pangangalaga ng kalusugang mental/pangkaisipan, emosyonal at sosyal:
Pangkaisipan
Pakikipagbiruan o pagtawa - ang pagbibiro ay nagbibigay sa atin ng tamang pagtingin sa mundong
ating ginagalawan.Binibigyan nito tayo ng dahilan upang baguhin ang ating mga hindi kanais-nais
na pag-uugali sa tuwing tayo ay nakararanas ng mga suliranin. Binabago ng biruan ang ating pag-
iisip. Ito ay nagdudulot ng halakhakan. Matapos nating tumawa, gumagaan ang ating pakiramdam.
Pananampalataya sa Diyos - isang gawain na maaaring makatulong sa pagkakaroon ng maayos na
pananaw sa buhay. Ang mga taong madalas na nagdadasal ay mas matagal na nabubuhay at mas
malusog sa katawang pisikal at emosyonal. Sila ay nagkakaroon ng paninindigan sa kanilang mga
buhay. Ang pagdadasal ay nagbibigay sa kanila ng lakas at kaginhawaan sa bawat araw.
Optimism - Ang mga taong positibo ang pananaw ay mas madalas na nagsasagawa ng mga
preventive health measure dahil naniniwala sila na ang kanilang mga gawain ay may magandang
maidudulot sa kani-kanilang buhay. Kapag may mga hindi kanais-nais na pangyayari sa kanilang
buhay, mas maganda ang kanilang pananaw sa mga ito at gumagawa sila kaagad ng paraan upang
malutas ang mga ito.
Emosyonal at Sosyal
Magandang relasyon o pakikitungo sa iba – maging maalahanin, mabait, matulungin,
mapagkakatiwalaan at tapat.
Social Network/Pakikipagkaibigan - Ang mga kaibigan ay mainam na lunas. Ang mga ito ay
nagbibigay ng suporta sa panahon ng pagbabago, iniiwasan ang pag-iisa at pagkalungkot. Bahagi
ng sosyal na suporta ang pagkakaroon ng isang kaibigan na iyong maasahan sa lahat ng bagay.
Hindi mo kailangang lutasin ang mga problema mo ng nag-iisa. Ang mga kaibigan ay maiinam na
suporta sa oras ng matinding pagkapagod at pagbabago.
Pagkakaroon ng tiwala sa sarili – ito ay nakatutulong upang matuto tayong humarap sa tao.
Nalilinang ito sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga kaibigan at pamilyang susuporta sa iyong
mga desisyon at tutulong sa paglinang ng iyong mga kakayahan.
Pakikipag-usap ng maayos - kailangan ng mga tao ang mabuting komunikasyon upang maipahayag
nila ang kanilang mga ideya, opinyon, saloobin, o upang makakuha ng
impormasyon, payo at suportang emosyonal sa isa’t isa. Ang komunikasyon ay mahalaga din sa
pagbubuo at pagpapanatili ng pagkakaibigan.
Ang pagkakaroon ng malusog na isip, emosyon at
relasyon sa pamilya at kapwa ay nagiging daan tungo sa isang
malusog na pamumuhay.
7
Halina’t Unawain!
Mga Tanong:
1. Batay sa talata, ano-ano ang mga pangunahing pangangailangan ang ibinibigay ng pamilya?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
2. Ano-ano ang mga emosyonal na pangangailangan ang kailangan ng batang tulad mo?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
3. Bakit mahalaga ang pagkakaroon ng isang pamilyang may konsiderasyon, mapagpaumanhin at
mapang-unawa?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
4. Paano mo ilalarawan ang iyong pamilya?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Pagsikapan Natin
Ang pamilya mo ay mahalaga. Binibigay nila sa iyo ang lahat ng
mga pangunahing pangangailangan mo. Lalo na noong ikaw ay bata
pa, lahat ng pangangailangan mo kagaya ng pagkain, damit,
proteksyon at pag-aaruga ay ibinigay sa iyo. At ang mas mahalaga,
ipinakita nila sa iyo ang mga emosyonal na pangangailangan mo
tulad ng pagmamahal, paglalambing at pakikisama. Ang iyong
pagkatao ay makikita sa klase ng pamilya na iyong kinalakhan. Ang
pagmamahal at atensyon na ibinigay sa iyo ng mga magulang mo ay
nakakaapekto sa pagtingin mo sa iyong sarili. Ang mga pamilyang
may konsiderasyon ay nagbubunga ng mga miyembro na
madamdamin sa pangangailangan ng ibang tao. Ang isang pamilya na
mapagpaumanhin at mapang-unawa ay magbubunga ng miyembro
na mabubuti ang personalidad.
8
Artista Ka!
Pangkatin ang klase sa tatlo.
Panuto:
Magsagawa ng Role Playing na nagpapakita ng mga sumusunod na sitwasyon:
a. Sitwasyon 1 – Malusog ang Aking Kaisipan!
b. Sitwasyon 2 – Pamilya Ko-Mahal Ko!
c. Sitwasyon 3 – Ikaw, Ako, Tayo ay Magmahalan!
Ulat Pangkalusugan
Ipaliwanag:
Pagyamanin Natin
Pagnilayan Natin
1. Ano ang maaari mong gawin upang panatilihin ang iyong mental na kalusugan?
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
2. Ano ang maaari mong gawin upang panatilihin ang iyong emosyonal at sosyal na
kalusugan?
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Takdang Aralin
Iguhit ang larawan ng iyong pamilya. Sumulat ng maikling talata na nagsasaad ng iyong pasasalamat
dahil sa pagmamahal na ipinadarama nila sa iyo.9
Aralin 3
Mga Palatandaan ng Mabuti at Di-Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Iba
Ang pakikisalamuha sa iba ay isa sa mahahalagang bahagi sa buhay ng bata. Marami siyang
natutunan at nagagawa kasama ang mga tao sa paligid niya. Naranasan mo na bang
makisalamuha sa iba? Ano ang pakiramdam mo?
Pag-usapan Natin
BUUIN MO
Ayusin ang mga pantig na nasa card at buuin ang salita. Ipaskil ang mga ito sa pisara.
1. - ______________________
2. - ______________________
3. - ______________________
4. - ______________________
5. - ______________________
Pag-aralan Natin
MASDAN MO
Tingnan at suriin ang mga larawan. Sagutin ang kasunod na mga tanong.
PASA LA KI MU KI HA
NIKAS YON MU KO
WA LA TI
PAG LANG GA
PAT TA
A B C
10
1. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawan?
2. Ano ang maitutulong ng mga ito sa pagkakaroon ng mabuting pakikipag-ugnayan/
pakikisalamuha sa iba?
Pagsikapan Natin
GAWAIN 1
Ang pakikipag-ugnayan ay maaaring mabuti o di-mabuti.
Ang mabuting pakikipag-ugnayan/pakikisalamuha sa iba ay nagdudulot ng
kasiyahan samantalang ang di-mabuting pakikipag-ugnayan ay nagdadala ng
kalungkutan.
Mga Palatandaan ng Mabuti at Di-Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Iba
MABUTI DI-MABUTI
Maganda ng pakiramdam mo sa iyong sarili
kapag nasa paligid mo ang ibang tao.
Malungkot, may galit, takot at nag-aalala
Hindi pinapangunahan ang desisyon ng isa’t isa. Kinikontrol ang isa sa mga nais nitong gawin
May tiwala sa isa’t isa. Walang tiwala sa isa’t isa
Masaya kung magkasama ngunit nakagagawa
din ng ibang bagay na magkaiba.
Ayaw makisalamuha sa iba
Nakakakilos ka ng walang pagkukunwari. Nakakakilos ng normal
Iginagalang ang opinyon ng bawat isa. Ipinagpipilitan ang sariling opinyon.
Hindi natatakot sa ibang tao May takot at walang tiwala sa sarili
Sagutin ang mga tanong.
1. Anu-ano ang palatandaan na maayos ang pakikitungo mo sa iyong kapwa?
2. Ano ang iyong ginagawa na nagpapakita ng maayos na pakikipag-ugnayan sa
kapwa?
3. Bakit kailangang mayroong maayos na pakikipag-ugnayan sa kapwa?
GAWAIN 2
Laruin ang larong “Raise a Red Flag”.
Makinig ng mabuti sa mga kaisipang babasahin ng guro.
Ibigay ang mga paraan at panuntunan sa paglalaro.
11
Pagyamanin Natin
SURIIN MO
Pagmasdan ang mga larawan at alamin ang mensaheng ipinararating nito. Isulat sa
notebook ang iyong sagot.
Pagnilayan Natin
Paano ka magkakaroon ng mabuting pakikipag-ugnayan/pakikisalamuha sa iba?
Ilagay sa loob ng organizer ang iyong sagot.
Masaya kang nakikipagkwentuhan sa mga kaibigan
Pinipilit mo ang iyong kaibigan na sumama sa iyo.
Ikaw ang namimili ng damit na isusuot ng kapatid mo.
May tiwala ka sa ginagawa ng iyong kapwa.
Iginagalang mo ang opinyon ng iyong kaklase sa bisa
ng halamang gamot.
MABUTING
PAKIKIPAG-
UGNAYAN
12
Sanggunian:
https://www.google.com.ph/search?q=boy+and+girl+clipart&biw=1366&bih=667&tbm
https://www.google.com.ph/search?q=mga+batang+naglalaro+ng+basketball+clip+arts&biw=1366&bih
https://www.google.com.ph/search?q=mga+batang+nagtatanim+clipart&biw=1366&bih
13
Aralin 4
Kahalagahan ng Mabuting Pakikipag-ugnayan
sa Pagpapanatili ng Kalusugan
Ang magandang pananaw sa buhay at mabuting pakikipag-ugnayan sa iba ay nakatutulong
upang mapanatili ang kalusugan ng bata. Paano ka nakikipag-ugnayan sa iyong kapwa?
Pag-usapan Natin
Sagutin ang mga tanong ayon sa larawang nakapaskil sa pisara.
1. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawang nabuo ninyo?
2. Sa palagay mo, paano ito makatutulong sa iyong pang-araw araw na pakikisalamuha
sa kapwa?
Pag-aralan Natin
MASDAN MO
Masdan at suriin ang mga larawan. Sagutin ang kasunod na mga tanong.
a. Ano ang ginagawa ng mga bata sa larawan?
b. Pansinin ang mga tauhan. Ano ang mensaheng ipinakikita ng bawat isa?
c. Nais mo bang maging katulad nila? Bakit?
Pagsikapan Natin
GAWAIN 1
Bumuo ng dalawang pangkat at isadula ang mga sitwasyon.
Pangkat I - Nakikipaglaro ng basketball/volleyball sa mga kaibigan
Pangkat II - Nagtatanim sa Gulayan sa Paaralan
GAWAIN 2
Magbigay ng reaksyon sa ipinakita ng bawat pangkat. (Pasalita)
14
Pagyamanin Natin
GAWAIN 1
Lagyan ng kung ang nakasaad na pakikipag-ugnayan ay makapagpapanatili ng
iyong kalusugan.
____ 1. Nag-eehersisyo ka tuwing umaga kasama ang mga kaibigan mo.
____ 2. Tuwing tanghali, ikaw at ang iyong mga kaibigan ay naglalaro ng takbuhan.
____ 3. Ikaw at ang mga kapatid mo ay nagtatanim ng gulay sa inyong likod-bahay.
____ 4. Kumakain ka ng junk foods at ipinamimigay ang iba sa mga kaklase.
____ 5. Masaya kayong nagkukwentuhan sa harap ng bahay nang biglang
magkaayaang maligo sa malalim na ilog.
GAWAIN 2
Ipahayag Mo
1. Nakita mo ang kaklase mo na nag-iisa sa oras ng tanghalian. Hindi siya kumakain at
nang kausapin mo siya, sinabi niyang wala siyang baong pera o pagkain. Ano ang gagawin
mo?
2. Pinaglalaruan ng iyong kapatid ang isang bola habang siya ay kumakain. Nakita
mong pagulong-gulong ang bola sa putikan. Ano ang gagawin mo?
Pagnilayan Natin
Punan ng angkop na salita upang mabuo ang talata.
kapwa pamumuhay pakikipag-ugnayan
kalusugan kakayahan buhay masaya
Kapag ang isang bata ay _____________sa kanyang pang araw-
araw na _____________, nangangahulugan ito na siya ay may mabuting
_____________ sa kanyang _____________.
Mahalaga ito sa pagpapanatili ng _____________ ng isang bata
dahil nalilinang nito ang _____________ niya na magkaroon ng
positibong pananaw sa _____________.
15
Sanggunian:
https://www.google.com.ph/search?q=boy+and+girl+clipart&biw=1366&bih=667&tbm
https://www.google.com.ph/search?q=mga+batang+tapat+cliparts&biw=1366&bih
https://www.google.com.ph/search?q=mga+batang+malusog+cliparts&biw=1366&bih
16
Aralin 5
Mga Pamamaraan Upang Mapabuti
ang Pakikipag-ugnayan sa Kapwa
Bawat bata ay may karapatang makipag-ugnayan sa kapwa, maging ito man ay kaklase,
kaibigan, kapitbahay, o kapamilya. May mga pagkakataon na hindi maiiwasan ang di-
pagkakaunawaan sa pagitan nila. Naranasan mo na bang magkaroon ng kaaway?
Pag-usapan Natin
IARTE MO
Bumuo ng mga pangkat na may 4-5 miyembro. Isadula ang sitwasyon na mababasa sa
Scenario card na ibibigay ng guro.
Matapos maipakita ng bawat pangkat ang inihandang role play, sagutin ang mga
tanong.
a. Ano ang ipinakikita sa role play?
b. Pansinin ang mga tauhan. Ano ang karakter o ugaling ipinakita ng bawat isa?
Pag-aralan Natin
ISIPIN MO
Sagutin ang mga tanong.
a. Ano ang napulot mong magandang aral sa mga sitwasyong ipinakita?
b. Kanino maaaring lumapit o humingi ng tulong kapag nakaranas ng di-
mabuting pakikipag-ugnayan?
c. Paano mapapabuti ang iyong pakikipag-ugnayan sa kapwa?
a. nambu-bully ang iyong kaklase
b. nangopya ang iyong kaklase kaya mataas
ang nakuha niya sa exam
c. nag-aaway ang mga nakababata mong
kapatid
17
BASAHIN MO
Pakikipagkapwa-tao
 may respeto o paggalang sa pakikitungo sa iba
 may pakikinig at kabukasan( open-mindedness) sa opinyon at pananaw
ng iba
 marunong tumanggap ng puna at pagkakamali
 may mapayapang disposisyon
 may paniniwala sa pagkakapantay-pantay ng lahat ( walang paghuhusga
maging sa relihiyon, kulay, kasarian, o lahi)
Pagsikapan Natin
Mga Taong Makatutulong Upang Mapabuti
ang Pakikipag-ugnayan sa Kapwa
 Kapatid at Magulang
 Kaibigan
 Guro
 Punungguro
 Guidance Counselor
ITAPAT MO
Pagtapatin ang larawan ng taong makatutulong upang mapabuti ang iyong pakikipag-
ugnayan sa kapwa at ang katawagan dito.
1.
2.
3.
magulang
kaibigan
guro
18
Pagyamanin Natin
GAWAIN 1
Lagyan ng kung ang nakasaad ay makapagpapabuti ng pakikipag-ugnayan sa
kapwa.
____ 1. Nakikipaglaro ka sa iyong mga nakababatang kapatid.
____ 2. Nakita mong nangongopya ang iyong kaklase at sinabi mo ito sa iyong guro.
____ 3. Pinagsabihan mo ang kaklase mong nambu-bully.
____ 4. Pinaiiyak mo ang iyong kapatid para hindi sumali sa inyong laro.
____ 5. Nagpapaalam ka nang maayos sa iyong magulang kung mayroon kang gustong
puntahan.
Pagnilayan Natin
Dapat bang maging maayos ang pakikipag-ugnayan mo sa iyong kapwa? Bakit?
Sanggunian:
https://www.google.com.ph/search?q=guro+cliparts&biw=1040&bih=619&source=lnms&tbm=isc
h&sa=X&ved=0ahUKEwi_oJ_k5u7MAhUB5aYKHWoUA2sQ_AUIBigB
https://www.google.com.ph/search?q=parents+cliparts&biw=1040&bih=575&source=lnms&tbm
=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiB6qHY5-
7MAhWBGpQKHUeGB7sQ_AUIBigB#tbm=isch&q=friends+cliparts
https://www.google.com.ph/search?q=parents+cliparts&biw=1040&bih=575&source=lnms&tbm
=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiB6qHY5-7MAhWBGpQKHUeGB7sQ_AUIBigB#imgrc=-
67OG3XT7_WukM%3A
19
Aralin 6
Kalusugang Pangkaisipan, Emosyonal, at Sosyal
Pag-usapan Natin
MASDAN MO
Suriin ang mga larawan at sagutin ang mga tanong.
a. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawan?
b. Ano ang mensaheng ipinakikita ng ng mga ito?
Social Anxiety - nagpapahiwatig ng matinding self-consciousness at takot na
nagdudulot ng pagkamahiyain ng isang bata
Mood Swings - mabilis na pagbabago ng pakiramdam ng isang tao
Teasing - panunukso o panunudyo
Bullying - pang-aasar o panloloko na humahantong sa pagsasakitan
Harassment - paggawa ng hindi kaaya-ayang gawain sa ibang tao sa pamamagitan ng
pamimilit o paggamit ng dahas
Emotional and Physical Abuse – pang-aabusong pisikal at emosyonal (damdamin o
nararamdaman)
20
Pag-aralan Natin
KALUSUGANG PANGKAISIPAN (MENTAL HEALTH)
Ang kalusugang pangkaisipan ay ang ating abilidad na makapagsaya sa ating buhay at
malampasan ang mga pasanin ng pang-araw-araw na pamumuhay.
Ang mabuting kalusugang pangkaisipan ay nagpapahintulot sa iyong maging
kapakipakinabang, ang magkaroon ng katuparan sa mga relasyon sa ibang tao, at ang
umangkop sa mga pagbabago at malampasan ang mga panahon ng kahirapan.
Maraming mga kadahilanan ang nag-aambag sa kalusugang pangkaisipan:
 Pagpapahalaga sa sarili at pagkamaalam sa sarili
 Diyeta at ehersisyo
 Mga relasyon sa pamilya, mga kaibigan at mga kasamahan sa trabaho
 Mga pananalapi
 Paano mo ipinahihiwatig ang iyong nararamdaman
KALUSUGANG EMOSYONAL (EMOTIONAL HEALTH)
Paano Mabibigyan ang mga Bata ng Kalusugang Emosyonal
1. Magkaroon ng panahon upang MAKINIG SA MGA BATA at mararamdaman nilang
mahalaga sila, makakapag-isipsila ng mahusay, makakahanap sila ng mga tamangparaan
upang malutas ang kanilang mga problema.
2. IGALANG ANG MGA BATA. Lalaki silang may paggalang sa sariliat sa kapwa.
3. PURIHIN ANG MGA BATA ang kanilang pagkatao,ang hitsura at anyo nila,
ang pagkakaroon nilang sariling kaisipan at kagustuhan.
4. PAYAGAN SILANG MATAKOT AT MAGALIT. Ang pag-iyak at pag-alboroto ay nakakabuti.
Naalis nilaang lungkot, pagkayamot at pagkabigo, at alam ng mgabata ito. Tayong lahat ay
natatakot kung minsan, atnabibigo, at kailangan nating umiyak paminsan-minsan.
5. MAKIPAGLAROSA MGA BATA Natututo, sumisibol at nagmamahal sila habang
nakikipaglaro. Pabayaan mong sila ang pumiliat mamuno ng laro.
6. HAYAANG SILA ANG MAG-ISIPNG SARILI NILANG DESISYON hangga’t maari sa
ganyang paraan, lalaki silang may kumpyansa at marunong magdisisyon.
7. MAGTAKDA NG MAKATUWIRANG HANGGANAN at alalahaning ang pagpuri aymas
mabisa kaysa parusa!
21
KALUSUGANG SOSYAL (SOCIAL HEALTH)
Ang paglalaro ay isang natural at kinakailangang gawain para sa mga bata anumang
edad. Ito ay nakakatulong para sila ay lumaki, matuto at mabuo ang pagkatao.
Ang paglalaro ay magpapayaman ng kalusugang piskal at kaisipan at nagpapaunlad ng
aspetong sosyal at intelektuwal.
Kung ang mga bata ay naglalaro, natututunan nilang alamin ang kapaligiran. Nagiging
malikhain mag-isip at marunong tumanggap ng pag subok at anumang mga pagbabago sa
buhay.
Halos lahat ng bata ay naglalaro depende sa edad, personalidad, kakayahan at mga
karanasan.
Pagsikapan Natin
GAWAIN 1
Punan ang tsart ng mga gawain na makalilinang sa kalusugang pangkaisipan,
emosyonal at sosyal. Isulat sa tapat ng tamang kahon.
PANGKAISIPAN EMOSYONAL SOSYAL
Nakakapagdesisyon para sa sarili
Gumagastos ng naaayon sa pangangailangan
Naigagalang ang kagustuhan ng iba
Nakikisalamuha sa kapwa
Nakikipaglaro nang maayos
Nakauunawa ng mga aralin sa paaralan
22
Pagyamanin Natin
GAWAIN 1
Isulat sa patlang ang tamang sagot. Piliin ang sagot sa kahon sa ibaba.
_______________ 1. Ito nagpapahiwatig ng matinding self-consciousness at takot na
nagdudulot ng pagkamahiyain ng isang bata.
_______________ 2. Ito ay panunukso o panunudyo sa kapwa.
_______________ 3. Ito ay paggawa ng hindi kaaya-ayang gawain sa ibang tao sa
pamamagitan ng pamimilit o paggamit ng dahas
_______________ 4. Ito ay pang-aabusong pisikal at emosyonal (damdamin o nararamdaman).
_______________ 5. Ito ay pang-aasar o panloloko na humahantong sa pagsasakitan.
_______________ 6. Ito ay ang mabilis na pagbabago ng pakiramdam ng isang tao
Pagnilayan Natin
Dapat bang iwasan ang panunukso sa kapwa? Bakit?
Social Anxiety Teasing Harassment
Emotional and Physical Abuse Mood Swings Bullying
23
Sanggunian:
http://tagalog.inmylanguage.org/article.aspx?cat=MENHEALTHADD&docid=2272464
https://www.google.com.ph/?gfe_rd=cr&ei=PFFCV7iSCp2T9QWYhIHABg&gws_rd=ssl#q=kalus
ugang+emosyonal&start=10
https://www.google.com.ph/?gfe_rd=cr&ei=PFFCV7iSCp2T9QWYhIHABg&gws_rd=ssl#q=kalus
ugang+sosyal
https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs--
7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=kalusugang+pangkaisipan+cliparts
https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs--
7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=mga+batang+nakikipaglaro+cliparts
https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs--
7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=emosyonal+na+kalusugan+cliparts
https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs--
7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=mood+swings+cliparts&imgrc=EoDKsfFO-
A_QcM%3A
https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs--
7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=bullying+cliparts
24
Aralin7: Kalusugan ng Kaiisipan, Emosyonal at Social
Pag-usapan Natin
Basahin ang talata.
Sagutin ang mga sumusunod na tanong.
1. Tungkol saan ang binasang talata?
2. Ano ang naidudulot ng mahusay na pakiramdam ng katawan sa isipan ng isang tao?
3. Ano- anong ang dapat ginagawa ng isang taong gulo ang isipan?
4. Ano-ano kaya ang maari mong isagawa upang magin malusog ang iyong isipan at
katawan
B. Pag- aralan Natin
Punan ang tsart.
Katangian Ng May Malusog
Na Pag-Iisip
Katangian Ng May Malusog
Na Emosyonal
Katangian Ng May Malusog
Na Social
Ano ang kaugnayan ng kalusugan ng katawan sa kalusugan ng kaisipan? Maraming
bilang ng mga pananaliksik ang nagsasabi na ang kalusugan ng katawan at kaisipan
ay tutoong magkaugnay. Kung mahusay ang pakiramdam ng inyong katawan,
kadalasan ay mas mahusay ang nararamdaman ng inyong kaisipan, at kung minsan
ang mga sintomas ng karamdaman ng katawan ay maaaring magbigay ng ideya na
may sakit ito sa kaisipan kahit naturingang wala. Ibig sabihin nito, mahalaga na ang
mga taong may sakit o gulo ang kaisipan ay tumanggap ng de kalidad na pag-aalaga
sa katawan at kaisipan. Kung kayo ay gumagamit o kliyente ng mga serbisyo sa
kalusugan ng kaisipan, mas makatwiran na parehong isaalang-alang ng mga serbisyo
sa kalusugan ng kaisipan ang kalusugan ng inyong katawan sa pagbibigay ng pag-
aalaga sa inyo
25
C.Pagsikapan Natin
Iguhit sa patlang ang masayang mukha kung ang mga sumusunod na pahayag ay
nakakaapekto sa kalusugan ng tao at ng kanyang pagkatao.
__1. May positibong pananaw sa buhay
__2. Marunong makisama sa mga taong nakapaligid sa kanya
__3. May malusog na pag-iisp.
__4. May bukas na puso at isipan
__5. May respeto sa nararamdaman ng iba.
D.Pagyamanin Natin
Kaya natin.
Sagutin ang mga sumusunod na tanong.
1. Bakit mahalaga na ang isang bata ay mayroong malusog na pag-iisip?
2. Paano nakatutulong ang malusog na pag-iisip,emosyonal at social sa kalusugan ng
isang bata at sa paghubog ng kanyang pagkatao?
3. Ano-ano an maari mong gawin upang magkaroon ka ng malusog na
kaisipang,emosyonal at social?
E.Pagnilayan Natin
Tandaan Mo!
Isulat sa “House Organizer” ang lahat ng iyong natutunan tungkol sa epekto ng
malusog na kaisipan,emosyonal at social.
26
Aralin 8 :
Pag-iwas sa Pang bubully, Panunukso at Pang-aabuso
A. Pag- usapan Natin
 Ano-ano ang inyong napansin sa larawan?
 Sino sa inyo ang nakaranas na na mabully o di kaya ay matukso ng inyong mga ka
klase?
 Anu-anong mga hakbang ang inyong ginawa matapos ang panunukso?
B. Pag- aralan Natin
Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong.
Ang Batang Maikli Ang Isang Paa
Mula sa kanyang pagsilang ay maliit na ang isang paa ni Mutya. Malambot iyon at
nakakabaluktot. Nang siya ay lumaki-laki, pinasuri siya ng kanyang mga magulang sa mahuhusay
na mga doctor. Ang sabi ng mga doctor ay wala na iyong remedyo. Habambuhay na raw
magiging lumpo si mutya. Labis na nalungkot at naawa sa kanya ang mga magulang.
Lumaki si mutya na laging tinutukso ng mga kalaro. Lalo siyang naging tampulan ng panunukso
nang magsimula na siyang mag-aral.
"O, hayan na si pilantod! Padaanin ninyo!" tukso ng mga pilyong bata kay Mutya.
Sa kabila ng lahat, hindi napipikon si mutya. Hindi siya umiiyak sa panunukso sa kanya. Lumaki
siyang matapang at matatag. Pinalaki kasi siya ng kanyang ina na madasalin. Mayroon siyang
malaking pananalig sa diyos kaya naman nagawa niyang tanggapin ang kalagayan nang
maluwag sa loob niya.
Habang nagdadalaga ay nahihilig si Mutya sa musika. Nakakatugtog siya ng iba't ibang
instrumento sa uwido lamang. Marami ang humahanga sa taglay niyang galing sa pagtugtog.
Upang lalo pa siyang naging mahusay, pinag-aral siya ng kanyang ina ng pagtugtog ng piyano. At
natuklasan ni mutya na kulang man siya ng paa, sobra naman siya sa talino sa musika.
Maraming mga guro sa musika ang humanga sa kanya. Lahat ay gusto siyang maging
estudyante.
Pagkaraan pa ng ilang taon, ibang-iba na si Mutya. Isa na siyang kilalang piyanista. Nakarating
na siya sa ibang bansa tulad ng Amerika at Espanya. Tumugtog siya doon. Naanyayahan pa nga
siya sa palasyo ng hari ng espanya para tumugtog sa hari. Hindi na siya tinutukso ngayon.
27
Sagutin ang mga sumusunod na tanong.
1. Ano- anong panunukso ang naranasan ni Mutya habang siya ay lumalaki?
2. Paano niya ito nilabanan?
3. Nakahadlang ba kay Mutya ang kanyang kapansanan? Patunayan.
C.Pagsikapan Natin
Laruin ang larong, paano kaya kung...........
 May nakita kang kaklaseng inaasar at pinipikon ng isa pang kaklase
 Minura ka ng iyong kaklase
 Nasaktan mo ang damdamin ng isa mong kaklase.
 Nakita mo na ang kaklase mo ay minamaltrato ng tatay niya
D.Pagyamanin Natin
Kaya natin.
Isadula ang mga paraan kung paano makakaiwas sa mga pang bubully, panunukso at pang-
aabuso.
Unang Grupo: Huwag mag react at huwag gumanti
Ikalawang Grupo: Huwag lumapit sa mga bully at huwag gumanti sa mga bully
Ikatlong Grupo: Magpatawa at Umalis sa mga taong nambubully
Ika-apat na Grupo: Magkaroon ng kumpiyansa sa sarili at magsumbong sa guro.
28
E.Pagnilayan Natin
Gawin.
Kompletuhin Mo Ito....
Dagdagan ng salita o lipon ng mga salita upang makabuo ng makabuluhang pangungusap sa pag-
iwas sa mga bully, panunukso at pang-aabuso.
1. Kapag ako ay nakakita ng batang tinutukso agad ko itong_____________________________
2. Ang mga batang nang bubully ay dapat isumbong sa guro upang sila ay__________________
3. Maiiwasan ko na ako ay mabully o tuksuhin sa kung ako ay________________________
4. Malalabanan natin ang bullying kung tayo ay_______________________________________
5. Ang bullying, panunukso at pang-aabuso ay bagay na di ko gagawin dahil ito ay
____________________________.
F. Takdang Aralin.
Mag-interview sa inyong lugar ng mga batang nakaranas nang mabully, tuksuhin at abusuhin.
Ipatala sa kwaderno kung anong hakbang ang ginawa nila paraito ay maiwasan.
29
Aralin 9 : Mga Bagay at Taong Nakatutulong sa mga Problemang Pangkalusugan
Pag-usapan Natin
A. Tingnan ng mabuti ang mga larawan
Itanong:
a. Kilala ba ninyo ang nasa larawan? Sino – sino ang mga nasa larawan?
30
b. Saan natin sila madalas nakikikita?
c. Sino sa inyo ang may karanasan nang makapag pa-konsulta sa mga nasa
larawan? Isalaysay ang iyong karanasan.
B. Pagsikapan Natin
Balikang muli ang mga larawan sa Pag-usapan Natin. Ang bawat grupo ay pipili
ng isang larawan. Sumulat ng isang maikling talata tungkol sa maari nilang maitulong
kung sakaling makaranas ka ng problema sa kalusugan ng pag-iisip, emosyonal, sosyal
at iba pang mga usaping pangkalusugan .
C.Pagsikapan Natin
Lagyan ng tsek ( / ) ang patlang kung ang mga sumusunod na kasangkapan o
bagay ay nakatutulong upang maging malusog ang ating isipan, damdamin at ang
kalusugang pang sosyal.
__1. ____2.
31
__3. __4.
___5.
D. Pagyamanin Natin
Laruin ang “ Hulaan mo Kung Sino Ako”
E. Pagnilayan Natin
Punan ng angkop na salita o lipon ng mga salita ang mga sumusunod na
pangngusap upang maging makabuluhan.
32
1. Kapag ako ay nakararanas ng hindi maganda sa aking katawan, ako ay agad
na________________________________________________________.
2. Kapag naramdaman ko sa aking sarili na ako ay nalulungkot , agad
akong______________________________________________________.
3. Upang lagi kong mapanatiling malusog ang aking isipan at katawan ako ay palaging
___________________________________________________________.
33
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
Aralin 1
Mga Pagbabagong Nagaganap sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata
Basahin ang sumusunod na artikulo at sagutan ang mga katanungan sa ibaba.
Ang pagbibinata o pagdadalaga ay ang proseso ng pagkakaroon ng mga pisikal na
pagbabago kung saan ang batang pangangatawan ay magiging ganap na may kakayahang
magparami nang sekswal. Ito ay pinasisimulan ng mga hudyat ng hormones mula sa utak
patungo sa gonad: ang mga obaryo para sa mga babae at testes naman para sa mga lalaki.
Bilang tugon sa mga hudyat, ang gonads ay maglalabas ng hormones na maguudyok ng libido
at ng paglaki, gampanin at ang pagbabago ng utak, mga buto, kalamnan, dugo, balat, buhok,
dibdib, at ari. Ang pisikal na paglaki—taas at timbang—ay bumibilis sa unang hati ng
pagbibinata o pagdadalaga at nabubuo lamang kung ang bata ay nagtataglay ng hustong
katawan.
1
Karaniwan, ang mga babae ay nagsisimulang magdalaga sa gulang na 10 hanggang 11.
Samantala ang mga lalaki ay nagsisimula naman sa gulang na 11 hanggang 12. Ang mga
babae ay karaniwan ring dumadaan sa ganap na pagdadalaga sa gulang na 15-17, habang ang
mga lalaki ay ganap na nagbibinata sa gulang na 16-17. Isang mahalagang hudyat ng
pagdadalaga ang menarche, ang panimulang regla, na karaniwang sumisibol sa gulang na 12-
13; para sa kalalakihan, ito ay ang pangunahing pagpapalabas ng semilya na karaniwang
nagaganap sa gulang na 13. Noong ika-21 na siglo, ang karaniwang gulang kung saan ang
mga bata, lalo na sa kababaihan, na dumadaan sa pagdadalaga o pagbibinata ay mababa kung
ihahambing sa ika-19 na siglo, kung saan 15 ang gulang ng mga babae at 16 sa mga lalaki. Ito
ay maaaring dulot ng ilang salik, kasama na ang pinabuting nutrisyon na humahantong sa
matuling paglaki ng katawan, pagtaas ng timbang at deposisyon ng mga taba, o di kaya’y
pagkakababad sa endocrine disruptors tulad ng xenoestrogens, na maaaring dahil sa
pagkonsumo ng pagkain o iba pang pangkapaligirang salik. Ang pagdadalaga o pagbibintang
na mas maagang nagsisimula ay tinatawag ding precocious puberty. Ang pagdadalaga o
pagbibinatang nahuhuli ay delayed puberty.
Pag-aralan Natin
Mga Tanong:
1. Ano ano ang mga pagbabagong pisikal nagaganap sa panahon ng pagdadalaga?
2. Ano ano ang mga pagbabagong pisikal na nagaganap sa panahon ng pagbibinata?
3. Normal ba na makaranas ka ng ganitong pagbabago? Bakit?
Pagsikapan Natin
1. Anu-anong pagbabagong pisikal ang nakikita sa:
a. Nagdadalaga?
b. Nagbibinata?
Pagyamanin Natin
1. Gumawa ng isang scapbook ng iyong sarili mula sa pagiging sanggol sa
hanggang sa paglki.
2. Lagyan ng makabuluhang salita ang bawat pagbabagong naganap sa iyo.
*Kaya Mo Yan
Sa huling pahina ay dugtungan ang mga pariralang ito:
c. Ang nais ko sa aking paglaki....
2
________________________________________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________________________.
d. Ang aking pangarap ay...
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________.
Pagnilayan Natin
Normal sa isang bata ang magkaroon ng mga pagbabago sa sarili sa panahon
ng pagbibinata at pagdadalaga. Kailangang pahalagahan at pangalagaan nang wasto
ang sarili sa panahong ito.
1. Bilang isang nagbibinata at nagdadalaga paano mo pahahalagahan at pangangalagaan
ng wasto ang iyong sarili sa panahong ito?
Sanggunian:
Ventura, Ana B. , Deliarte, Evelyn D. Makabuluhang Gawaing Pantahanan at Pangkabuhayan 5
Copyright 2006 Adriana Publishing Co, INC Cubao, Quezon City Philippines
https://tl.wikipedia.org/wiki/Kabagungtauhan
http://know-your-body.wonderhowto.com/how-to/early-puberty-affects-health-young-girls-
0156515/
3
Aralin 1: Mga Pagbabagong Emosyonal at Sosyal sa Panahon ng
Pagdadalaga at Pagbibinata
Ang pagbabago sa ugali ng mga nagbibinata at nagdadalaga ay kapansin-pansin.
Totoong napapahilig sila sa pakikipagkaibigan ngaunit ang pagiging mapag-isa kung ninanais
ay dapat pahalagahan dahil ito ang panahon upang makapag-isip ng mga dapat at di dapat
para sa sarili. Ang mga nagbibinata at nagdadalaga ay nagiging mapili na rin sa gustong
kagamitan. Hindi lamang sila nagiging maayos sa sarili kundi gayundin sa mga damit at iba
pang kagamitan.
Mamamasid din sa kanila ang kasipagan at paggawa nang may kusa. Ang pagiging
matulungin at mapagkalinga sa kapwa ay makikita sa kanilang pakikitungo sa mga kaibigan at
kapatid. Ang pagtanggap ng responsibilidad ay isang hudyat ng pagtitiwala sa sarili na gusto rin
nilang pahalagahan.
Dahil sa mga pagbabagong pisikal ay naapektuhan din ang damdamin ng isang
nagdadalaga at nagbibinata. Ang mga kabataang ito ay nagiging palaayos sa sarili ay normal
na bahagi at dahil dito ay nagiging palahanga sa mga taong mapag-ayos at may magandang
tikas ng katawan na nagiging idolo nila sa paglak. Maging sa sarili ay mapaghanap sila ng
pansin mula sa kapwa at mga magulang. Dito rin maigting ang pakikipagkaibigan at
pakikipagtunggali kaya’t ang pakikisama ay dapat nilang matutunan at pahalagahan. Sa
panahong ito, ang pagtitiwala sa sarili ay makatutulong sa pagiging matatag na siyang susi
upang maging maunlad at malawak ang pag-unawa sa buhay.
Ang mga kasambahay at kaibigan ay dapat namang magpakita ng pag-unawa,
pagkilala, at pagtitiwala na siyang makatutulong sa pagpapaunlad ng mga nagbibinata at
nagdadalaga.
4
A. Pagusapan Natin
Bumuo ng dalawang grupo at pagusapan ang mga pagbabagong emosyonal at
sosyal sa panahon ng pagbibinata at pagdadalaga.
Saguting ang sumusunod na katanungan.
1. Anu-ano ang mga pagbabagong emosyonal ang nararanasan ninyo sa inyong
pagdadalaga / pagbibinata?
2. Anu-ano ang mga pagbabagong sosyal ang nararanasan ninyo sa inyong pagdadalaga /
pagbibinata?
B. Pagaralan Natin
Lagyan ng Tsek (/) kung pagbabagong emosyonal at ekis(x) kung pagbabagong sosyal.
___1. Pagiging mapili ng kagamitan.
___2. Paghahanap ng pansin mula sa kapwa ang magulang.
___3. Pagtanggap ng responsibilidad mula sa iba.
___4. Maigting ang pakikipagkaibigan at pakikipagtunggali sa iba.
___5. Pagiging maitin ang ulo sa ilang mga sitwasyon.
C. Pagsikapan Natin
Anu-anong pagbabagong sosyal at emosyonal ang nakikita sa:
a. Nagdadalaga?
b. Nagbibinata?
D. Pagyamanin Natin
 Kaya mo Yan
Magsadula ng ilang mga sitwasyon na nagpapakita ng mga pagbabagong
emosyonal at sosyal sa panahon ng Puberty at kung ano ang tamang gawin upang
malampasan ang mga ito.
E. Pagninilay Pangkalusugan
1. Anu-ano ang mga dapat na gawin sa mga pagbabagong nagaganap sa iyo bilang
isang nagdadalaga at nagbibinata?
F. Takdang Aralin
Gumawa ng isang pananaliksik tungkol sa mga pagbabagong emosyonal at
sosyal sa mga nagbibinata at nagdadalaga.
References:
Ventura, Ana B. , Deliarte, Evelyn D. Makabuluhang Gawaing Pantahanan at Pangkabuhayan 5
Copyright 2006 Adriana Publishing Co, INC Cubao, Quezon City Philippines
5
Health Grade V
KAGAMITAN NG MAG-AARAL
YUNIT II
Aralin 5: Mga Pangkalusugang Isyu at Usapin sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata
Bakit Ako Mahihiya?
Ang pagbabagong nagaganap sa katawan ng isang nagdadallaga at nagbibinata
ay hindi dapat ikahiya dahil ito ay normal lamang. Mapapansin natin na kapag ang mga
kabataan ay umabot na sa ganitong kalagayan, nagkakaroon ng isyu o usapin na labis na
nakakaapekto sa kanyang paglaki bilang indibidwal.
Bilang mga kabataan na magdaraan sa ganitong sitwasyon, dapat niyong
tanggapin at unawain ang mga pagbabagong ito. Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa mga
isyu/usapin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata.
 Mga isyung pang-nutrisyon
 Pagbabago-bago ng kasalukuyang emosyon
 Di kanais-nais na amoy
 Pangangalaga sa ngipin at iba’t-ibang bahagi ng bibig
 Pagkakaroon ng tagiyawat
 Pagkahukot
 Mga usapin sa pagreregla ng babae
 Maaga at di-inaasahang pagbubuntis
 Sexual Harassment (Abusong Sekswal
Nahihiya akong
ideretso ang katawan
ko, lumalaki kasi ang
dibdib ko.
Bakit kaya lumalaki
ang boses ko? Hindi
naman dati ganito ah!
6
Pag-usapan Natin
Tingnan ang mga larawan. Sagutan ang mga tanong tungkol ditto.
Mga Tanong:
1.) Ano ang masasabi mo sa unang larawan?
2.) May pagbabago bang naganap sa pisikal na kaanyuan ng ikalawang larawan?
3.) Ano ang iyong masasabi sa ikatlong larawan? Ano pa ang ibang pagbabagong
nagaganap sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata maliban sa pisikal na anyo?
Pag-Aralan Natin
Basahin ang talata na nasa ibaba. Sagutin ang sumusunod na mga tanong
Mga Isyu at Usapin sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata
Kapag ang batang lalaki o babaeay dumating na sa eda 10-16, siya nasa
“Puberty Stage” na. Ang mga nagaganap na pagbabago ay nagsisimulang mapansin sa
kaanyuan, pangangangatawan at pagkilos.
Pagkalito at pagkabahal ang kanilang nararanasan lalo na pagdating sa
pangkalusugang aspeto. Nagkakaroon ng maraming usapin/isyu tungkol dito.
7
Dahil sa mga pagbabagong pisikal ay naapektuhan din ang kanilang damdamin.
Ang mga kabataang ito ay nagiging mahiyain at maramdamin, madaling mabugnot at
palakain. Ang pagkakaroon ng di kanais-nais na amoy ng katawan dulot ng pagiging
aktibo ng kanilang “sweat glands”. Nagiging hukot ang porma ng katawna ng isang
babae dahil nag-aalangan siya sa paglaki ng kanyang dibdib kasabay ang mga sintomas
ng pagkakaroon ng regal ng babae.
Ang pinaka-malaking isyu/usapin sa panahon ng puberty ay ang maaga at di
inaasahang pagbubuntis ng isang babae na madalas na nangyayari kung hindi mag-
iingat. Nakakaranas din ng “Sexual Harassment” o abusing sekswal ang mga batang
nagdadalaga at nagbibinata.
Mga Tanong:
1.) Anong edad ng lalaki at babae ang nasasakop ng puberty stage?
2.) Magbigay ng ilang pagbabago sa katawan ng babae sa panahon ng pagdadalaga.
3.) Nagkakaroon bar in ng pagbabago sa damdamin ang mga lalaki sa panahon ng
pagbibinata? Magbigay ng halimbawa.
4.) Kailan masasabi na ang isang nagdadalaga at nagbibinata ay nakakaranas ng sexual
harassment?
5.) Bigyang depinisyon ang “early/unwanted pregnancy”.
Pagsikapan Natin
Hatiin ang klase sa 3 grupo. Hikayatin ang bawat grupo na ipakita ang mga
pangkalusugang isyu/usapin sa pamamagitan ng mga sumusunod. (Pumili lang ng isa.)
 Dula o role play
 Skit
 News report
 Awitin o sayaw
 Pagsasalarawan
8
Pagyamanin Natin
Kaya Natin!
Magtala ng 5 isyu/usapin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinta na sa palagay mo
ay nangangailangan ng pag-iingat at pag-aalaga.
1.) __________________________________________________
2.) __________________________________________________
3.) __________________________________________________
4.) __________________________________________________
5.) __________________________________________________
Pagnilayan Natin
(Ulat Pangkalusugan)
Ipaliwanag kung bakit kailangan nating tanggapin ang lahat ng pagbabago sa
atig katawan, kaisipan at damdamin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata.
Takdang Aralin
Mag-interview ng isang adult at itanong ang mga sumusunod.
1.) Ilang taon ka nagkaroon ng menstruation? (kung babae) Nagpatuli? (kung lalaki)
2.) Ano-anong mga pagbabagong pisikal, mental at emosyonal ang nararanasan mo
noong nasa puberty age ka?
3.) Alin sa mga pangkalusugang isyu/usapin ang hindi mo nagustuhan? Ipaliwang
kung bakit.
4.) Paano mo ito nalampasan at natanggap na ito ay normal lamang sa isang
nagdadalaga at nagbibinata.
9
Health Grade V
Kagamitan ng Mag-aaral
Yunit II
Aralin 6: Nailalagay ang Sarili sa Sitwasyon ng mga Kabataang Nakakaranas ng mga
Usapin at Suliranin Dulot ng Pagdadalaga at Pagbibinata Tulad ng maaga at Di-
Inaasahang Pagbubuntis
Pag-Usapan Natin
Makinig sa guro habang nagsasalaysay tungkol sa larawan.
Mga Tanong:
1.) Batay sa istorya/larawan, anong usapin ang kinahinatnan ng batang babae?
2.) Sa iyong palagay, maaari ba itong maiwasan ng mga babaeng menor de edad?
3.) Kung ikaw ang nasa sitwasyon sa larawan, ano ang gagawin mo para maiwasan ito?
10
Pag-aralan Natin
Menor De Edad!
Maraming paraan para maiwasan ang maagap na pagbubuntis ng isang menor de edad
at isa sa pinakamabisang paraan ay ang sekswal na pagpipigil o yung pag-iwas sa
pakikipagtalik sa murang eded. Ngunit paano ito magkakaroon ng katuparan?
Sa puntong ito, malaki ang maitutulong ng tamang pag-gabay ng mga magulang sa
bata. Pangalawa, ang pangaral/sermon na nakukuha o naririnig sa simbahan at siguro ay mas
makakatulong kung magkakaroon ng school curriculum tungkol sa “sexuall abstinence” tulad sa
ibang bansa.
Pagsikapan Natin
Pangkatang Gawain
Ano ang Aking Gagawin?
Lagyan ng tsek ang mga bagay na dapat gawin upang maiwasan ang
maagap at di-inaasahang pagbubuntis.
1.) Makinig sa payo ng mga magulang.
2.) Makipagbarkada at makipaglasingan sa mga lalaki.
3.) Magsimba tuwing lingo.
4.) Makipagrelasyon sa may asawa.
5.) Unawain ang leksyon ng guro tungkol sa “Reproductive System”.
11
Pagyamanin Natin
Pumili ng isa sa mga sagot mo sa “Pagsikapan Natin”. Ipaliwanag kung
bakit ito ang napili mong pinakamabisang paraan.
Pagnilayan Natin
(Ulat Pangkalusugan)
Isulat ang sagot sa manila paper.
Free Discussion sa bawat grupo. Talakayin ang mga negatibong epekto
ng maagap at di-inaasahang pagbubuntis ng isang babae. Magbigay ng
isang paraan para maiwasan ito.
Takdang Aralin
Mag-interbyu ng isang prpesyonal/bihasa (guro, doktora o ina ng tahanan
na may karanasan na). Hingan ng impormasyon o kro-kuro kung paano
matatanggap o maiiakma ng mga kabataan ang kanilang sarili sa mga
pangkalusugang usapin at isyu sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata.
12
ARALIN 9 : Pangangalaga sa Sarili sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata
Pag-usapan Natin
Tukuyin Natin...
Anu-ano ang mga pagbabagong pangkasarian ang pangunahing nagaganap sa isang
nagdadalaga at nagbibinata? Hayaang magbagi ang mga mag-aaral ayon sa sarili nilang
karanasan.
Pag-aralan Natin
Suriin ang nasa larawan. Ano ang napansin mo sa larawan?
Anu-ano ang mga wastong pangangalaga ng sarili sa panahon ng pagdadalaga at
pagbibinata? Itala sa pisara ang lahat ng sagot,lagyan ng tsek ang tama at ekis ang mali.
13
Pagsikapan Natin
Sagutan Natin
1. Isa-isahin ang mga paraan ng pangangalaga sa katawan sa panahon regla at kapag
bagong tuli.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
2. Bakit kailangan ang pag-iingat at kalinisan ngkatawan sa panahon ng pagdadalaga /
pagbibinata? Paano ninyo isinasagawa?
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Tayo’y Magpangkat!
Bumuo ng 2 grupo,ibigay ang mga wastong paraan ng pangangalaga sa sarili.
Unang Grupo – Panahon ng Pagdadalaga
Ikalawang Grupo – Panahon ng Pagbibinata
Tandaan Mo!
A. Isulat ang K kung katotohanan at O kung opinyon ang mga sumusunod.
______1. Iwasan ang pagkain ng mga maaasim at makatas sa panahon ng regla o bagong tuli.
______2. Gawin ang mga dating ginagawang tungkulin sa bahay kung may regla.
______3. Maligo araw-araw kung may regla.
______4. Manatiling nakahiga kapag may regla.
______5. Ang regla ay isang sakit.
B. Magbigay ng mga paraan ng pagsasagawa ng pangangalaga ng inyong sarili kapag
kayo’y may regla / bagong tuli.
Pagyamanin Natin
Pagnilayan Natin
14
Gumawa ng slogan tungkol sa pangangalaga ng sa ating sarili (pisikal man o
emosyunal) sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata.
Takdang-Aralin
15
ARALIN 10
(SEX AND GENDER) AT MGA TUNGKULING KAAKIBAT NITO
Ang bawat tao ay may pagkakaiba-iba. Ang mga pagkakaibang ito ay depende sa
kinabibilangang pamayanan ng isang indibidwal base sa kultura, tradisyon at paniniwala ng
naturang pamayanan. Ang mga ito ang nagdidikta kung ano ang mga dapat at hindi dapat
gawin ng isang tao upang siya ay maging katanggap-tanggap sa mata ng lipunan. Ang mga ito
rin ang humuhubog sa buong pagkatao ng isang indibidwal at ng kanyang pagka-lalaki o pagka-
babae.
16
Pag-usapan Natin
Picture, Pictue…
1. Ano-ano ang iyong mga napansin sa mga larawan?
2. Ano ang pinagkaiba ng bawat larawan sa isa’t-isa?
3. Sang-ayon ba kayo sa mga larawan na ito?
Pag-aralan Natin
SEX – ay tumutukoy sa byolohikal na pagkakaiba ng lalaki at babae tulad ng pagkakaiba ng
chromosomes, hormonal profiles, panloob at panlabas na ari.
GENDER – naglalarawan ng mga katangian ng lalaki at babae na kung saan ang kultura,
tradisyon at paniniwala ng isang lipunan ang nagdidikta ng pagka-lalaki o pagkababae ng isang
tao.
17
GENDER IDENTITY – ay tumutukoy sa pananamit, pagkilos, at pag-iisip ng isang lalaki , babae
o transgender batay sa kanyang sariling paniniwala at kasiyahan.
GENDER ROLES – ay tumutukoy sa mga kaugalian, kaisipan, responsibilidad at gawain ng
mga lalaki at babae batay sa idinidikta ng kultura, tradisyon at paniniwala ng isang lipunan.
Bakit nga ba nagkakaroon ng pagkaka-iba ang mga ginagampanang tungkulin ng mga lalaki at
babae?
MGA SALIK NA NAKAKAIMPLUWENSYA SA GENDER IDENTITY AT GENDER ROLES
1. PAMILYA. Sa loob ng pamamahay unang-unang natutunan ng isang bata ang lahat ng
bagay na may kinalaman sa kaniyang sarili at kanyang mga tungkulin sa pamilya. Dito unang
hinuhubog ang mga bata sa pamamagitan ng mga itinakdang obligasyon sa kanila ng kanilang
mga magulang tulad ng:
a. Pag-iigib ng tubig para sa mga lalaki at paghuhugas naman ng mga pinggan sa mga babae,
at
b. Pagtulong ng lalaking anak sa kaniyang tatay sa pagkukumpuni ng mga sirang kagamitan sa
bahay habang ang mga babae naman ay tumutulong sa kanilang nanay na maglinis ng mga
kagamitan sa bahay.
2. MIDYA. Ang panunuod ng telebisyon ay isa sa libangan ng buong pamilya sa tahanan. Dito,
ang mga bata ay nagkakaroon ng mga makabagong ideya na nakadaragdag sa pagkabuo ng
kanilang pagkatao. Anuman ang mapanuod ng mga bata sa telebisyon ay maaari nilang tularan,
taglayin at angkinin upang maging basehan nila ng kanilang mga ikikilos na magiging
katanggap-tanggap sa lipunan.
3. RELIHIYON. Ang iba’t-ibang relihiyon ay may kani-kaniyang alituntunin na sinusunod. Sa
kadahilanang ito, ito rin ay nagdidikta sa mga tao kung ano ba ang dapat at hindi dapat upang
maging katanggap-tanggap sa paningin ng kanilang kinabibilangang relihiyon.
4. PAARALAN. Ang paaralan ang nagsisilbing pangalawang tahanan ng mga bata. Dito ay
marami na silang mga nakakasalamuhang kapwa nila mga bata at ang kanilang guro na
18
gumagabay sa kanila sa lubusang pagkilala nila sa kanilang mga sarili at sa kanilang mga
tungkulin na dapat gampanan sa lipunan.
Pagsikapan Natin
Isulat kung LALAKI o BABAE ang karaniwang gumagawa ng mga tungkuling nasa ibaba.
GAWAIN Karaniwang ginagawa ng mga…
1. Pag-iigib ng tubig
2. Paghuhugas ng plato
3. Pananahi ng damit
4. Pagkukumpuni ng mga sirang kasangkapan sa bahay
5. Pagsisibak ng kahoy
6. Paglalaba
7. Pamamalantsa
8. Pagluluto
9. Pangangahoy
10. Paghahakot ng mga mabibigat na bagay
Pagyamanin Natin
Bumuo ng isang dayalogo na nagpapakita ng mga tipikal na sitwasyon sa pamilya,
simbahan, paaralan, at pamayanan.
Pagnilayan Natin
1. Bakit magkaiba ang mga gawain ng mga lalaki sa mga gawain ng mga babae?
19
2. Sang-ayon ba kayo na ang mga gawaing pang-lalaki at pang-babae ay hindi dapat o kayang
gawin ng mga babae? Ipaliwanag ang iyong sagot. Isulat sa loob ng kahon
Takdang Aralin
Kapanayamin ang inyong mga magulang o mga lolo at lola tungkol sa kanilang mga
tungkuling ginagampanan noong kanilang mga kapanahunan. Isulat ang mga ito sa inyong
kwaderno.
20
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
Aralin 1: Gateway Drugs
Pag- usapan Natin
Suriin ang mga produktong makikita sa larawan. Piliin ang mga produktong may
sangkap na caffeine, tobacco at alcohol. Pangkatin ang mga ito ayon sa sangkap
na taglay nito.
Sagutin ang mga sumusunod na tanong:
a. Anu- ano ang mga produktong may sangkap na caffeine? Tobacco?
Alcohol?
b. Ano ang pagkakaiba ng mga inumin o pagkaing may sangkap na caffeine
sa iba pang pagkain?
c. Anu- ano ang mga produktong may tobacco o nicotine?
d. Mayroon bang miyembro ng inyong pamilya na gumagamit ng mga
produktong ito?
e. Anu- ano naman ang mga produktong may sangkap na alcohol?
f. Mayroon bang miyembro ng inyong pamilya ang komukunsumo ng mga
produktong may sangkap na alcohol?
Caffeine Tobacco Alcohol
1
g. Makabubuti ba ang pagkain o pag- inom ng mga pagkaing may sangkap na
alcohol o caffeine?
Pag- aralan Natin
Mahalaga ang mga ‘To
A. Basahin ang dayalogo at sagutin ang mga kasunod na tanong.
Bihira sa mga taong gumagamit ng ipinagbabawal na gamot
tulad ng heroin o cocaine, ang hindi nakatikim ng gateway
drugs. Unang hakbang sa paggamit ng mga ipinagbabawal
na gamot ang paggamit ng mga gateway drugs tulad ng mga
pagkaing may caffeine, tobacco at alcohol. Para sa
maraming tao, ang pag- inom ng kape ay karaniwang inumin
lamang ngunit lingid sa kanilang kaalaman, nagiging daan ito
sa pagkagumon. Unang hakbang ang pag- inom ng kape,
ang pagkonsumo ng higit sa 100mg nito ay nagdudulot sa
pagkadepende ng isang tao sa pag- inom nito,ang pag- inom
ng mga inuming may alcohol tulad ng beer at alak ay
nagdudulot dn ng adiksyon, gayundin ang paggamit ng
sigarilyo ay nagiging daan sa paggamit ng marijuana at iba
pang ipinagbabawal na gamot.
Maraming tao ang inihahalintulad ang
paninigarilyo sa pag- inom ng kape. Madalas ito
ang nagiging sanhi o simula ng paggamit ng
ipinagbabawal na gamot. Ang taong natutong
manigarilyo, karamihan ay nauuwi sa paggamit
ng ilegal na droga, at karaniwang nagiging sanhi
ito ng pagkalulong. Sa pinakabagong pag-aaral,
ang paggamit ng E- cigarette ay hindi
nakatutulong upang maiwasan ang paninigarilyo
kundi mas nagiging pangkaraniwang gawain pa
ito lalo na sa mata ng mga kabataan.
Nagpapakita lamang ito na kapag naninigarilyo
ang isang kabataan, nauuwi ito sa paggamit ng
ibang ipinagbabawal na gamot.
2
1. Ano ang gateway drugs ayon sa binasang dayalago?
2. Anu- anong produkto ang itinuturing na gateway drugs?
3. Legal ba ang pagbibili ng gateway drugs? Pangatwiranan.
4. Paano natuto ang isang indibidwal na gumamit ng gateway drugs?
5. Ano ang maaaring panganib na dulot ng gateway drugs?
6. Paano maiiwasan an paggamit ng gateway drugs?
Ang beer, alak at iba pang inuming may alcohol ay isa
sa malawakang inuming kinukunsumo sa maraming
bansa sa mundo. Katulad ng tabako, ang alcohol ay is
a sa mga legal na gateway drugs na pinagsisimulan
upang ang isang tao ay malulong sa ipinagbabawal na
gamot. Sa simula, ang pag-inom ng alak ay ginagawa
sa tuwing may mga okasyon lamang ngunit sa
pagtagal, ang pag- inom ng alak ay nagiging
karaniwang gawain at libangan. Kahit ang isang tao ay
hindi maitutring na alcoholic, malaki ang posibilidad na
matuto rin siyang gumamit at malulong sa
ipinagbabawal na gamot. Nangyayari ito, tuwing siya
ay lasing o nagiging gawi dahil nakararanas siya ng
kasiyahan sa paggamit nito.
Ang paggamit ng gateway drugs ng isang
miyembro ng pamilya ay hindi
nangangahulugan na siya ay magiging drug
addict pagdating ng araw. Kinakailangan
lamang na magkaroon ng kasiguruhan na
alam ng inyong kapamilya ang panganib na
dulot nito at mag- alok ng tulong kung sakaling
may problema o dinaramdam ang isang
kapamilya. Kadalasan,ang pagiging
problemado ang nagiging dahilan ng paggamit
ng ipinagbabawal na gamot. Maiiwasan ito
kung palaging mayroong miyembro ng pamilya
na palaging handang tumulong at makinig.
3
B. Pag-usapan ang dahilan ng pagkahikayat ng mga tao sa gateway drugs.
Pangkat 1 Dahilan
Caffeine
Pangkat 2 Dahilan
Tobacco
Pangkat 3 Dahilan
Alcohol
Pagsikapan Natin
Matuto Tayo
A. Lagyan ng tsek ang mga produktong maituturing na gateway drugs.
1. Beer
2. Coffee
3. Chocolate Drink
4. Sigarilyo
5. Gin
6. Vodka
7. Energy Drink
8. Rum
9. Tabako
10. Tsaa
B. Gumawa ng dula- dulaan hinggil sa pagkagumon sa mga pagkain at inumin na
may caffeine at alcohol, gayundin sa tobacco.
4
Pagyamanin Natin
Kaya Mo Ito
1. Pumili sa kahon ng salitang ilalagay sa loob bilog upang mabuo ang konsepto ng
gateway drugs.
2. Ano ang papel na ginagampanan ng gateway drugs sa pagkagumon ng mga tao
sa ipinagbabawal na gamot?
3. An ano ang dahilan kung bakit nahihikayat ang mga tao na gumamit ng gateway
drugs?
Pagnilayan Natin
Isulat sa notebook ang inyong saloobin sa tanong na “Sang-ayon ka ba na legal ang
pagbibili ng mga gateway drugs sa mga tindahan at supermarkets? Bakit?”
Gateway
Drugs
Caffeine Tobacco Energy Drink
Carbohydrates Alcohol
5
Aralin 2: Gateway Drugs
Pag- usapan Natin
Pag-aralan at suriin ang bawat larawan at sagutin ang mga tanong sa Talakayin.
Talakayin:
1. Anu- ano ang mga produktong makikkita sa larawan?
2. Saan karaniwang mabibili ang mga produktong nasa larawan?
3. Kailan karaniwang iniinom ang mga produktong ito?
4. Ano ang pagkakatulad ng mga produktong ito?
Pag-aralan Natin
Mahalaga ang mga ‘To
Basahin ang dayalogo at sagutin ang mga kasunod na tanong.
Ang caffeine ay isang uri ng gamot na natural na
matatagpuan sa mga dahon at buto ng maraming uri ng
halaman. Maaari rin itong gawin sa artipisyal na
pamamaraan at ilahok sa mga pagkain. Ang caffeine ay
itinuturing na gamot o drugs dahil sa nagpapagising ito sa
ating central nervous system na nagiging sanhi ng pagiging
aktibo ng isang indibidwal.
Ang caffeine ay matagpuan sa maraming inumin tulad ng kape,
tsokolate, at maraming soft drinks, gayundin sa mga pain
relievers at mga gamot na mabibili ng walang reseta. Mapait
ang lasa ng caffeine kung kaya’t dumadaan sa mahabang
proseso ang mga inuming may caffeine upang mawala ang pait
ng lasa nito. Ang caffeine ay hindi naiiwan sa katawan ngunit
mararamdaman ng isang tao ang epekto nito sa loob ng anim
na oras.
6
Inumin/ Pagkain/
Gamot
Dami ng Inumin/
Pagkain
Dami ng Caffeine
SoBe No Fear 8 ounces 83 mg
Monster energy drink 16 ounces 160 mg
Rockstar energy drink 8 ounces 80 mg
Red Bull energy drink 8.3 ounces 80 mg
Jolt cola 12 ounces 72 mg
Mountain Dew 12 ounces 55 mg
Coca-Cola 12 ounces 34 mg
Diet Coke 12 ounces 45 mg
Pepsi 12 ounces 38 mg
7-Up 12 ounces 0 mg
Brewed coffee (drip
method)
5 ounces 115 mg*
Iced tea 12 ounces 70 mg*
Cocoa beverage 5 ounces 4 mg*
Chocolate milk
beverage
8 ounces 5 mg*
Dark chocolate 1 ounce 20 mg*
Milk chocolate 1 ounce
6 mg*
Ang caffeine ay itinuturing na diuretic,
nagiging sanhi ito ng pag- ihi ng madalas ng
mga taong kumokunsumo nito.
Ang mga pagkaing may gamot na caffeine ay karaniwang mabibili
sa mga botika, sari- sari stores, groceries at maging sa
convenience stores. Maraming pagkain at inuming may caffeine
tulad ng nasa listahang inihaanda ko.
7
Tanong:
1. Ano ang caffeine?
2. Bakit maituturing na isang gamot aang caffeine?
3. Ano ang halimbawa ng mga pagkain o inumin na may sangkap ng caffeine?
4. Ilarawan ang caffeine.
5. Ilang oras ang epekto ng caffeine sa katawan ng isang taong komunsumo nito?
6. Anu- ano ang mga produktong may caffeine ayon sa talaan?
7. Makabubuti bas a katawan o sa kalusugan ang pagkonsumo ng mga pagkaing may
caffeine?
Pagsikapan Natin
Ating Sagutin
Lagyan ng tsek ang mga produktong may caffeine.
Jolt gum 1 stick 33 mg
Cold relief medication 1 tablet 30 mg*
Vivarin 1 tablet 200 mg
Excedrin extra strength 2 tablets 130 mg
*Nangangahulugan ng karampatang dami ng caffeine na maaaring ikonsumo.
8
Pagyamanin Natin
Ating Alamin
A. Magtala sa tsart ng mga produktong may caffeine na karaniwang mabibili sa mga
tindahang malapit sa inyong lugar at isulat ang karampatang dami ng caffeine na taglay
nito.
Pangkat 1
Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine
Pangkat 2
Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine
Pangkat 3
Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine
Kaya Natin
Punan ang patlang ng mga salita mula sa kahon upang makabuo ng makabuluhang
pangungusap.
Ang caffeine ay itinuturing na __________ dahil sa nagpapagising ito sa ating
_________________________ na nagiging sanhi ng pagiging _____________ng isang
indibidwal. Ang caffeine ay itinuturing na _____________, nagiging sanhi ito ng madalas na
_______________ ng mga taong kumokunsumo nito. Ang halimbawa ng mga produktong may
caffeine ay ____________________, _____________________, ________________at
______________. Karaniwan itong mabibili sa mga tindahan sa ating __________________.
Komunidad gamot central nervous system kape
Aktibo prutas at gulay tsokolate noodles
soft drinks pain relievers vitamins
9
Pagnilayan Natin
Sundin si Dok
Punan ng tama o mali ang patlang upang makabuo ng angkop na pangungusap.
1. Ang pag-inom ng ng inuming may sangkap na caffeine ay ______________ at
makabubuti sa ating kalusugan.
2. _________________ang pagkonsumo ng higit sa 100 mg ng caffeine sa araw- araw.
3. _________________na magpakonsulta sa doctor kung sakaling may maramdamang
kakaibang reaksyon sa katawan dulot ng pagkonsumo ng mga pagkaing may caffeine.
4. _________________na suriin ang dami ng caffeine o anumang sangkap na taglay ng
pagkain o inumin.
5. ________________na maging maingat sa pagpili ng pagkain lalo na at may taglay itong
gamot tulad ng caffeine.
10
Aralin 3
Pinagmula ng Caffeine, Nikotina at Alcohol
Pagmasdan at pag-aralang mabuti ang mga larawan sa ibaba. Ano ang tawag
ninyo sa mga larawan? Saan madalas nakikita ang mga ito? Alam b ninyo na
nagtataglay sila ng mga mahahalagang substansya? Anu-anong mga larawan ang
makikita ninyo sa titik A, B at C? sa palagay ninyo ano ang maaring magmula sakanila
kapag sila ay idinaan sa mga proseso.?
A.
B.
C.
11
Pangkatang Gawain. Bumuo ng talong pangkat, pag-usapan ang mga pinagmulan
ng mga sangkap na inihahalo sa mga produkto gaya ng kape ano ba ang mga sangkap
na nakapaloob dito. Ibibigay ng guro ang mga pag-uusapan (caffeine, alcohol at
nicotine).
Gumuhit ng kahon sa inyong kwaderno at isulat kung ano ang ibig sabihin ng
substansyang nabanggit at kung saan ito nagmula.
Nikotina, kapeina, at alcohol
Ang nikotina ay isang alkaloid na matatagpuan sa nightshade plants partikular sa tabako plant na tinatawag
ding Nicotiana tabacum. Ang ibang nightshade plants, gaya ng patatas, kamatis, at talong, ay mayroon ding
nicotine ngunit mas mababa ang kanilang nicotine content kung ihahambing sa tabako. Ang nicotine ay
matatagpuan sa sigarilyo at iba pang produktong tabako. Ang bawat piraso ng sigarilyo ay tinatayang may 1
mg nicotine.
Ang caffeine o kapeina ay nilalaman ng ilang mga halaman at ito ay mapait. Kadalasang matatagpuan ito sa
maraming inumin na tulad ng kape, tsaa, soft drinks o soda, cacao o tsokolate, kola nuts at ilang mga gamot na
kung tawagin ay stimulants. Ito ay nagbibigay ng karagdagang enerhiya at pansamantalang tulong sa pagiging
alerto.
Alcohol ay nilikha mula sa katas ng prutas, o gulay na tinatawag na fermented. Ang alcohol ay
parang tubig o Kristal dahil sa kulay nitong puti. Ang pagbuburo ay isang proseso na gumagamit
ng yeast o bakterya upang baguhin ang sugars sa pagkain sa alak. Ang Pagbuburo ay
ginagamit upang makagawa ng maraming mga kinakailangang mga item. Alcohol ay may iba't
ibang mga form at maaaring magamit bilang isang malinis, o isang antiseptiko, o di kayay isang
gamot na pampakalma.
12
Saan Ako Nagkamali
Panuto: Mula sa mga larawan ano ang naramdaman ninyo? May nais ba itong
ipahiwatig sa atin bilang tao?
a. _____________________________________________________________
_____________________________________________________________
b. Pagmasmasdan at suriing mabuti ang mga larawan. Tukuyin ang mga produktong
may sangkap ng caffeine, nikotina at alkohol. Isulat ang iyong sagot sa patlang.
_________________________________
________________________________
______________________________
13
Kaya Natin
A. Pagpupuno: Tukuyin ang mga uri ng prutas o gulay na pinagmulan ng mga substansya
na inihahalo sa ilang produkto gaya ng kape. Buuin ang salita sa pamamagitan ng
pagsulat sa patlang ng mga nawawalang titik.
1. Prutas na hugis puso at may kulay na pula, mayroong din berde ginagawang
alcohol
___a___s___na____
2. Ito ay prutas hugis bilog na maliliit na ginagawa ding alcohol ang katas
_____b_____s
3. Isang prutas na malabot maraming buto at kulay pula na pinagmulan din caffeine
K____m____ _____ I ______
4. Ito ay mahaba at may kulay ube na pinagmulan ng nikotina
_____ a _____ o ______ g
5. Halaman na may maliliit na dahon ginagamit na sangkap sa sigarilyp
_____ o ______a ______ o
Ikaw at Ako Sundin Natin ‘to
A. Panuto: Kumpletuhin ang mga sumusunod na pangungusap sa inyong kwaderno.
Sa inyong natutunan sa araling ito ano ang iyong natuklasan at hindi nagustuhan?
Bakit? Ano ang kaya mong gawin upang hindi makasira sa buhay mo ang mga
sigarilyo, kape at alkohol?
1. Nalaman ko na ang kapeina pala ay galing sa __________________________
_______________________________________________________________
2. Ngayon ay alam ko na kung saan nagmula ang alkohol at ito ay ____________
_______________________________________________________________
3. Natuklasan ko na ang nikotina, alkohol at kapeina ay maari ding ____________
_______________________________________________________________
B. Magtala ng limang (5) produkto na maaring haluan ng mga alkohol, nikotina at kapeina
sa inyong papel.
1. 3. 5.
2. 4.
14
Aralin 4
Pangkalahatang Epekto ng Paggamit at Pag-abuso sa Caffeine, Nikotina at Alcohol
Pagmasdan at pag-aralang mabuti ang mga larawan sa ibaba. Ano ang tawag
ninyo sa mga larawan? Saan madalas nakikita ang mga ito? Alam b ninyo na
nagtataglay sila ng mga mahahalaga substansya o maaring kemikal na galing sa mga
ibat- ibang prutas o produkto? At ito ang mga inihahalo sa mga ilang produkto kagaya
ng kape, alak at sigarilyo. Ano ang substansyang sangkap ng alak?
.
 Saan inihahalo ang alkohol?
 Ano ang epekto nito sa taong nakatikim ng alcohol?
 Ano ang nangyayari sa taong nakatikim ng caffeine?
 May masama bang epekto ang nikotina sa ating katawa?
Magbasa Muna
Nikotina
Ang nikotina ay isang alkaloid na matatagpuan sa nightshade plants partikular sa tabako plant
na tinatawag ding Nicotiana tabacum. Ang ibang nightshade plants, gaya ng patatas, kamatis,
at talong, ay mayroon ding nicotine ngunit mas mababa ang kanilang nicotine content kung
ihahambing sa tabako. Ang nicotine ay matatagpuan sa sigarilyo at iba pang produktong
tabako. Ang bawat piraso ng sigarilyo ay tinatayang may 1 mg nicotine.
15
Ang nicotine ay mabilis na pumapasok sa katawan. Mula sa baga, dumadaan ito sa
bloodstream at sa loob ng pito hanggang sampung segundo ay pumapasok sa utak. Ang
reaction ng utak sa nicotine ang nagdudulot ng nicotine addiction.
Mabilis din ang reaksyon ng puso sa nicotine. Nagdudulot ito ng pagtaas ng blood pressure at
pagbilis ng pulso. Bumababa rin ang blood supply sanhi ng pagliit ng arteries. Bukod dito,
nababawasan ang panustos ng oxygen sa cells dahil sa carbon monoxide ng sigarilyo. Dahil
dito, ang nicotine ay ang tinuturong pangunahing sanhi ng cardiovascular disease at heart
attack sa mga naninigarilyo.
Caffeine
Ang caffeine o kapeina ay nilalaman ng ilang mga halaman at ito ay mapait. Kadalasang
matatagpuan ito sa maraming inumin na tulad ng kape, tsaa, soft drinks o soda, cacao o
tsokolate, kola nuts at ilang mga gamot na kung tawagin ay stimulants. Ito ay nagbibigay ng
karagdagang enerhiya at pansamantalang tulong sa pagiging alerto.
Mga epekto
Ayon sa mga eksperto, ang katamtamang konsumo ng kape (200 hanggang 300 milligrams,
mga dalawa hanggang apat na tasa) ay hindi nakakaapekto sa kalusugan ngunit ang malakas
na pagkonsumo nito (400 milligrams at mas mataas pa, mga apat pataas na tasa) ay
nagdudulot ng hindi kanaisnais na mga sintomas tulad ng mga sumusunod:
 Insomnia o kahirapan sa o kakulangan ng tulog
 Nerbyos
 Pagkabagabag
 Pagkairita
 Pangangasim ng sikmura o gastroenteritis
 Mabilis na pagtibok ng puso
 Pangangatog ng kalamnan o muscle tremors
 Depression
 Nausea o pagkaduwal
 Madalas na pag-ihi
 Pagsusuka
16
Alkohol_____________________________________________________________________
Alcohol ay nilikha mula sa katas ng prutas, o gulay na tinatawag na fermented. Ang
alcohol ay parang tubig o Kristal dahil sa kulay nitong puti. Ang pagbuburo ay isang proseso na
gumagamit ng yeast o bakterya upang baguhin ang sugars sa pagkain sa alak. Ang Pagbuburo
ay ginagamit upang makagawa ng maraming mga kinakailangang mga item. Alcohol ay may
iba't ibang mga form at maaaring magamit bilang isang malinis, o isang antiseptiko, o di kayay
isang gamot na pampakalma. Kapag ang mga ay tao uminom ng alak, ito ay buyo sa kanilang
bloodstream. Mula doon, ito ay nakakaapekto sa central nervous system (utak at utak ng
galugod), na kumokontrol sa halos lahat ng mga function ng katawan. Dahil ang mga eksperto
ngayon nalalaman na ang utak ng tao ay pa rin ang pagbuo sa panahon ng ating kabataan,
siyentipiko at pananaliksik sa mga epekto ng pag-inom ng alak ay maaaring magkaroon ng
epekto sa mga utak ng mga kabataan.
Matuto Tayo (Magpakita ng mga larawan ayon sa mga katanungan)
Panuto: Mula sa talata na binasa sagutin ang mga sumusunod na katanungan.
1. Ano ang epekto ng pag-inom ng alak sa katawan?
_______________________________________________
_______________________________________________
2. Ano ang pangunahing Gawain ng atay sa ating buong katawan?
_______________________________________________
_______________________________________________
3. Kapag tuloy-tuloy ang pag-inom ng alak ano ang magiging sakit ng isang tao at paano
ito nangyayari?
Kaya Mo Yan
A. Pangkatin ang mga bata sa tatlong grupo. Gumawa ng isang eksena o sitwasyon kung
saan nagpapakita kung paano makakaiwas ang mga tao sa mga sa pagtikim ng mga
produktong may sangkap ng:
Unang grupo: caffeine
Panagalawang grupo: nikotina
Ikatlong grupo: alcohol
17
B. Basahin ang mga pangungusap. Lagyan ng tsek ( / ) kung paraan ito ng pag-iwas sa
pagtikim ng mga produktong may sangkap ng mga gateway drugs.
______1. Pagkagising ni Maria ay nag-ehersisyo muna siya upang kapag napagod na
ay tubig ang kanyang iinumin at hindi kape.
______2. Naghanap ng maaaring mapagkakaabalahan si mang Nestor kaysa sa
paninigarilyo.
______3. Kapag walang ginagawa si mang Oscar ay tumatambay siya sa kanto kung
saan naroroon ang mga grupo ng mga manginginom at maninigarilyo.
______4. Ginagawa ni Canor na abala ang kanyang sarili sa simbahan upang hindi
malulong sa bawal na gamot sa kanilang lugar.
______5. Umiiwas si Randy sa mga nag uumpukan sa kanilang lugar.
Tandaan
Ang mga sangkap na ginagamit sa ibat-ibang produkto kagaya ng alak, sigarilyo at kape
ay ang caffeine, nikotina at alcohol. Ang alcohol ay mula sa mga katas ng ilang prutas
kagaya ng mansanas ito ay parang Kristal, mapait ang lasa nito at mabaho ang amoy
dahilan kung bakit nalalasing ang taong nakakatikim nito. Ang caffeine ay mula sa mga
pinatuyong buto kagaya ng kape at marami pang iba. Kapag nakatikim ang isang tao
nito siya ay mananatiling gising. Nikotina ay mula sa dahon o ugat ng tobaco. Itoy isang
sangkap na inihahalo sa sigarilyo. Ito rin ay maaring makalason nakakasira ito ng
nervous system.
Tukuyin ang mga sumusunod
1. Ito ay isang nakakalasong kemikal puti na parang tubig na nakalalasing mula sa mga
katas ng mga prutas kagaya ng mansanas at ubas._____________________
2. Isang sangkap na inihahalo sa kape. Ito rin ang dahilan kung bakit nanatiling gising
ang isang tao na nakatikim nito. _______________________
3. Namula ito sa dahon o ugat ng tobaco. Kung saan isang sangkap din ito sa pag
gawa ng sigarilyo.
18
ARALIN 5 EPEKTO NG PAGGAMIT AT PAG-ABUSO NG GATEWAY DRUGS
A. PAG-USAPAN NATIN
DAPAT SUNDIN:
Tingnan, kilalanin at suriin ang mga nakalarawan.
Tanong:
1. Ano-ano ang mga nakita ninyo ? Bakit ang mga ito ay tinawag na gateway drugs?
2. Dapat bang gamitin ang mga ito?
3. Anu-ano ang mga epekto nito sa kalusugan ng bawat indibidwal, sa pamilya at
kumunidad?
B. PAG-ARALAN NATIN
Basahin ang dayologo at pagkatapos ay sagutin ang mga gabay na tanong.
Si Nena ay isang mag-aaral sa ikalimang baitang. Ang kanilang gurong si Gng. Emerald ay
nagbigay sa kanila ng takdang aralin tungkol sa epekto ng caffeine, alcohol at tobacco sa
kalusugan ng isang tao, sa pamilya at sa kumunidad. Kung kayat nagtungo siya sa kanilang
school doctor upang magtanong tungkol dito. Narito ang kanilang usapan:
Nena: Magandang araw po doktora, maaari ko po ba kayong interbyuhin?
Doc. Martinez: Oo naman Nena, halika maupo ka. Tungkol saan ba yan?
Nena: Tungkol po sa aming takdang aralin sa Health. Nais ko po sanang malaman kung anu
ano po ang epekto ng caffeine, alcohol at tobacco sa isang tao?
Doc. Martinez: Ang epekto ng caffeine sa isang tao ay ang pagiging alerto, may pakiramdam na
laging gising at hindi madaling mapagod. Kapag sobra na ang caffeine sa katawan ng isang tao
maaari siyang magkaroon ng kalituhan at pagkahibang o nagiging dahilan ng pagkamatay sanhi
ng konbulsyon, maari ding magtae o magdiarrhea, labis na pagkauhaw, at madalas na pag-ihi,
nagiging dahilan din ito ng pagiging iritable o mainitin ang ulo at pagbilis ng pagtibok ng puso at
hirap sa paghinga, gayun din ang pagtaas ng presyon ng dugo. Ang alkohol ay nagiging
dahilan ng pagkakaroon ng chronic liver, kansers, cardiovascular disease, acute alcohol
poisoning at fetal alcohol syndrome. Nagiging dahilan din ito ng tinatawag na mouth & throat
cancer (larynx and pharynx), oesophageal cancer, bowel cancer (colon and rectum), liver
cancer and female breast cancer. Ang paninigarilyo ay nagiging dahilan ng sakit sa baga,
19
kansers at cardiovascular disease. Kaya kung maari ay talagang iwasan ang paggamit ng
gateway drug sa dami ng masamang dulot nito sa ating katawan.
Nena: Naku doc. Nakakatakot po pala ang mga epekto ng gateway drugs. Ano naman po ang
epekto nito sa pamilya at sa kumunidad?
Doc. Martinez: Kapag ang isa sa pamilya ay madalas uminom ng kape o mga inuming kola,
naninigarilyo o may nagiinom, maaaring lahat ng miyembro ay gumaya na din sa kanilang
nakiklta sa mga magulang at matatandang kapatid. At maaring ang masamang epekto na
pweding maramdaman ng isa e lahat na miyembro ay makaranas na din nanagiging bunga ng
madalas na di pagkakaunawaan dahil mabilis uminit ang ulo at paggiging sakitin sa myembro
ng pamilya.
Sa kumunidad, hindi maganda ang epekto nito sapagkat dadami ang magiging problema
sa lansangan. Kung dadami ang bilang ng mga taong naninigarilyo at nag-iinum, pwedeng
magkaroon ng laganap na sakit tulad ng sakit sa baga at pag-kakaroon ng ibat-ibang krimen
tulad ng banggaan sa kalye kasi lasing ang driver, nanakit ng kapwa dahil nsa ispiritu ng alak di
alam na mali na pala ang ginagawa. Ang buong kumunidad ay mahihirapang umunlad.
Nena: Madami po akong natutunan sa mga sinabi po ninyo doc. Salamat po ng marami sa
tulong nyo para sa aking takdang aralin. Magpapaalam na po ako. Salamat po ulit doc.
Doc.Martinez: Walang anuman Nena.
Tanong:
1. Ano ang paksang pinag-usapan sa dayalogo?
2. Paano ang paggamit ng gateway drugs?
3. Anu-ano ang mga masamang dulot ng caffeine, alcohol o alak at paninigarilyo sa
kalusugan ng bawat indibidwal, sa pamilya at sa kumunidad?
4. Dapat ba ninyong gamitin ang mga ito?
C. Pagsikapan Natin
Suriin Natin:
Basahing mabuti ang mga sitwasyong nakalahad. Suriin kung ang epekto ng
gateway drugs ay sa Indibidwal, sa pamilya at kumunidad. Sabihin kung ito ay
epekto ng caffeine, alcohol at tobacco.
1. Madalas uminit ang ulo ni Mang Canor kahit sa maliit na dahilan lang kaya
madami siyang nakakagalit sa kanyang trabaho.Pag-uwi sa kanilang tahanan
tinutungo nya kaagad ang kanilang kusina upang magtimpla ng mainit na kape.
2. Madalas mag-inum si Tatay kaya naman lagi silang nag-aaway ni Nanay.
Nagtataklob nalang ako ng tenga upang di na ko marinig ang pagtatalo nila.
20
3. Nagkaroon ng mahabang traffic sa kalsada.Bakit ayaw pa po umusad ng mga
sasakyan? Ano pong nangyari? Tanong ng driver ng jeep na sinasakyan ko.
Nagkabungguan ang dalawang sasakyan dahil lasing ang nagmamaneho ng
van.Ito ang sabi ng dumating na
pulis.
Gawin Natin:
Sumulat ng sanaysay tungkol sa nakalarawan sa ibaba. Ilahad ang inyong reaksyon
tungkol sa epekto ng pag-inom ng alak sa pamilya.
D. Pagyamanin Natin:
Magtulungan Tayo
Bumuo ng limang pangkat. Magsagawa ng duladulaan tungkol sa nagiging epekto ng
caffeine, alcohol at tobacco sa kalusugan ng isang tao, sa pamilya ay kumunidad.
Kaya Natin Ito:
Suriin ang mga negatibong epekto ng caffeine, tobacco at alcohol. Isulat sa patlang
kung ang mga ito ay pang-indibidwal, pangpamilya at pangkumunidad.
______________1. Ayon sa isang panayam mula sa nurse ng isanag ospital, karamihan
sa mga pasyente mula sa kanayunan ay may magkakatulad na karamdaman tulad ng
sakit ng ulo, pagkakaroon ng nerbyos, hirap sa pagtulog, at mataas na blood preasure.
Kung kayat nakipag-ugnayan ang ospital sa rural health personnel na nakatalaga sa
lugar na iyon.
21
______________2. Si Anna ay nasa ikalimang baitang na. Nahihiya siyang
makisalamuha sa kapwa nya mag-aaral at kung minsan ay nawawalan siya ng tiwala sa
sarili. Sa kanilang tahanan ang kanyang ama ay kaharap na naman ang kanyang
kaibigan at masayang nag-iinuman. Samantalang ang kanilang ina na galing pa sa
palengke ay abalang naghahanda ng kanilang makakain na madalas pang sinisigawan
ng kanyang ama para lutuin ang kanilang puplutan.
_____________3. Si Aling Narda ay isang mabuting asawa at ina ng apat na mga anak.
Dala ng kahirapan, minabuti niyang mangibang bansa upang mabigyan ng magandang
kinabukasan ang kanyang pamilya. Naiwan si Mang Jose na siyang nag-aasikaso sa
kanilang mga anak. Subalit, nalulong sa paninigarilyo at alak si Mang jose. Di naglaon
ay nagkasakit siya ng Kanser sa baga at ito ang naging dahilan ng maaga nyang
pagkamatay.
______________4. Mahilig sa sodang inumin si Lenica. Sa maghapon ay nakakaubos
siya ng tatlong de bote. Mahilig din siyang uminom ng dark coffee. Sa kasalukuyan,
madalas siyang nagagalit sa kanyang mga kasambahay kahit sa isang maliit na
kadahilanan.
______________5. Mahilig sa sigarilyo si Sandy. Nakakaubos siya ng tatlong pakete ng
sigarilyo sa maghapon. Madalas siyang nakakaramdam ng hirap sa paghinga at pag-
ubo ng halos tuloy-tuloy. Nang magpatingin siya sa doctor, may tama na pala ang baga
niya.
E. PAGNILAYAN NATIN
Ating Alamin:
Isulat sa graphic organizer ang natutunan mo tungkol sa paggamit at pag-
aabuso ng gateway drugs.
Negatibong epekto sa paggamit at pag-aabuso
22
Ng gateway drugs
Caffeine alcohol Tobacco
Indibidwal Indibidwal Indibidwal
Pamily Pamilya Pamilya
Kumunidad Kumunidad Kumunidad
F. TAKDA
Sumulat ng isang sanaysay kung paano mo maiiwasan ang paggamit ng
caffiene, alcohol o alak at tobacco o paninigarilyo upang mapanatili ang magandang kalusugan
ng iyong katawan.
23
ARALIN 6: PAG-IWAS AT PAGKONTROL SA PAGGAMIT AT PAG-ABUSO ng
GATEWAY DRUGS
A. PAGUSAPAN NATIN
Ipakita ang mga larawan ng isang masigla at malusog na pamilya na di
gumagamit ng gateway drugs.
Tanong:
1. Anong nakikita nyo sa nakalarawan?
2. Bakit sa palagay nyo masigla at ba ang buong mag-anak?
3. Anong masasabi mo sa kanilang ama at ina?
4. Magiging masigla at malusog ba ang isang mag-anak kung ang bawat miyembro ng
mag-anak ay gumagamit ng caffeine, alkohol at tabako? Bakit?
5. Paano mo mapapanatiling malusog ang iyong katawan?
A. PAG-ARALAN NATIN
Basahin ang sanaysay at sagutin ang mga tanong tungkol dito.
wag sayangin ang buhay 2
„wag „wag „wag sayangin sayangin sayangin ang ang ang buhay buhay buhay! ! ! Ano ang
buhay na hindi sayang? Paano hindi masasayang ang iyong buhay? Mapasaiyo man ang lahat
ng kayamanan sa mundo at sikapin mo mang gumawa ng maraming kabutihan, maaaring
masayang pa rin ang buhay mo. Seryosong usapan ito, kaya nga sinabi ni Jesus: “Sapagkat
ano ang mapapakinabang ng tao na makamtan ang buong sanlibutan, at mapahamak ang
kanyang buhay?” (Marcos 8:36)
Ang buhay ay mahalaga ito ay pinakamahalagang kaloob ng dyos sa atin. Ang ating
mga sarili ay kumakatawan sa templo ng dyos sapagkat siya ang lumikha nito. Dapat lamang
nating pahalagahan at wag sayangin. Iwanan at iwaksi na ang mga gawaing nakasanayang
gawin kung ito naman ay nakakasira sa ating katawan. Magkaroon ng disiplina sa sarili at suriin
ang mga pagkaing dapat ihain sa hapagkainan. Iwasan gumamit ng mga productong may
caffeine, alcohol at tobacco sapagkat nalalaman na naten ang masasamang epekto nito sa
ating kalusugan Kinakailangang matutong magdesisyon ng tama at di nagpapadala sa mga
sinasabi ng iba o mga kaibigan, kabarkada. Mahalaga din na magkaroon palagi na
pakikipagusap o kumunikasyon sa bawat miyembro ng pamilya upang malaman ang kalagayan
ng bawat isa.
Tanong:
24
1. Paano maipakikita ang pagiging malusog at masiglang pangangatawan?
2. Anu-anong kasanayan ng buhay ang dapat malinang upang makaiwas sa paggamit
ng gateway drugs?
3. Mahalaga bang linangin ang mga kasanayan ng buhay na ito? Bakit?
B. Pagsikapan Natin
Bumuo ng limang pangkat. Ipakita sa isang maikling duladulaan kung paano
mamuhay ng masaya, masigla at malusog ang isang pamilya na di gumagamit ng
caffeine, alkohol at tabako.
C. Pagyamanin Natin
Magtulungan Tayo.
Ibigay ang iyong disisyon sa mga sumusunod na pangyayari:
1. Birthday party ng kaibigan mo. Inaalok kang uminom ng alak habang masayang
nagsasayawan ang ibang mga bisita. Ano ang gagawin mo?
2. Pilit mong iniiwasan ang mga bisyong alam mong masama sa kalusugan mo. Subalit
nakikita mong ang iyong ama ay laging nag-iinum at naninigarilyo. Paano mo siya
mahihimok na tigilan na nya ang bisyo nya upang makaiwas sa anumang sakit na
maari nyang maranasan?
D. Pagnilayan Natin:
Ipagawa ang ating Alamin. Isulat ang natutunan mo sa araling ito.
Ang natutunan ko sa araling ito.
E. Takdang Aralin
Magsaliksik tungkol sa mga Polisiya ng paaralan at mga pambansang batas tungkol sa
pagbebenta at paggamit ng tabako at alkohol.
25
ARALIN 7. PAGSUNOD SA PANUNTUNANG PAMPAARALAN AT BATAS
PAMBANSA (RA 9211)
A. PAG-USAPAN NATIN
Ilahad ang mga alituntunin ng paaralan at ang Batas Pambansa (RA 9211).
Tanong:
1. Anu-ano ang mga alituntunin sa paaralan?
2. Nasusunod mo ba ang lahat ng ito?
3. Mahalaga bang sundin ng bawat isa ang tuntunin sa paaralan? Bakit?
4. Ano ang nilalaman ng RA 9211?
5. Dapat bang sundin ang mga nakalahad sa batas na ito? Bakit?
B. Pag-aralan Natin
Suriin ang mga larawan. Lagyan ng tsek (/) ang nakasusunod sa mga alituntunin ng
paaralan at Batas Pambansa (RA9211).
26
A. Pagsikapan Natin
Bumuo ng tatlong pangkat at magpakita ng duladulaan kung paano sinisunod ang
mga alituntunin ng paaralan.
B. Pagyamanin Natin
Sumulat ng isang talata kung bakit nararapat sundin ang mga alituntunin ng
paaralan at ang batas pambansa.
C. Pagnilayan Natin
Sumulat ng sanaysay. Paano mo maipakikita na ikaw ay sumusunod sa alituntunin ng
inyong paaralan?
D. Takda
Paano mo maipakikita na ikaw ay sumusunod sa alituntunin ng inyong paaralan?
.
27
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
Aralin 1 : Pinagmulan at Layunin ng mga Pangunang Lunas
Pag-usapan Natin
Tanong :
Ano ang ginagawa ng mga nasa larawan?
Paano ito makatutulong sa isang tao?
Pag-aralan Natin
Ang paunang tulong-panlunas (first aid) ay ang pagbibigay ng pangunahing
magagawang tulong, kalinga, at pangangalaga sa mga taong napinsala
ng sakuna o karamdaman. Isinasagawa ito ng isang taong pangkaraniwan hanggang sa
panahong maaari nang ibigay ang mas dalubhasang tulong pang-sagip buhay ng mga
manggagamot. Kinasasangkapan ang kasanayang ito ng mga payak, ngunit nakapagliligtas, na
kasanayang may kaugnayan sa panggagamot. Maaaring makatamo ng pagsasanay ang isang
pangkaraniwang tao upang maisagawa ang pagbibigay ng tulong na ito, kahit man hindi
ginagamitan ng mga natatanging aparatong panggagamot. Maaari ring ibigay ang tulong na ito sa
mga hayop, ngunit ang artikulong ito ay tumutukoy lamang para sa magagawang paunang-tulong
na pantao.
Ang 3 pangunahing mga layunin ng paunang tulong-panlunas, na mas kilala bilang 3 P (tatlong P)
ang mga sumusunod:
 Pagpapanatili ng buhay (Preserve life)
 Pag-iwas mula sa pagkakaroon ng mga dagdag na pinsala o pag-iwas sa
paglala ng kapinsalaan o karamdaman (Prevent further injury or illness)
 Pagtataguyod sa paggaling (Promote recovery)
1
Bilang karagdagan, may ilang mga tagapagsanay na nagtuturo ng ika-apat na "P" -
ang Pag-iingat ng sarili, Protektahan ang sarili, o Pagpapananggalang ng sarili (Protect
yourself), bagaman sinasabi ng iba na kasaklaw at nakasukob na ito sa ilalim ng ikalawang "P"
na Pag-iwas mula sa mga karagdagang pinsala para sa kapakanan ng sarili, ng biktima o
pasyente, at ng iba pang tao. Kapag maingat ang sarili - ang tagasagip o tagapagligtas - ay may
kakayahan itong pangalagaan at magligtas pa ng ibang tao.
Mga Pangunahing kasanayan sa Pagbibigay ng Pangunahing Tulong-Panlunas
May mga kasanayan na itinuturing na pinakapusod ng pagbibigay ng paunang tulong-lunas,
kahit saan pa man o paano man naituro ang mga ito. Tinuturuan ang mga tagapagbigay ng
pangunahing tulong panlunas na laging tatandaan ang ABC ng mga hakbang sa pagbibigay ng mga
paunang tulong-pansagip ng buhay bago magpatuloy sa pagbibigay ng iba pang mga kalunasan:
 Airway – Ang daanan ng hangin / Ang daanang panghininga / Ang daanang-hingahan
 Breathing – Buga ng paghinga / Bantayan ang katangian ng paghinga
 Circulation – Sirkulasyon o pagdaloy ng dugo sa katawan
Ang ibig sabihin nito ay dapat lamang na unahin munang suriin at subuking lutasin ang mga
suliraning may kaugnayan sa daanan ng hangin (bibig at ilong) ng pasyente. Kung walang balakid sa
daanan ng hininga at paghinga, dapat na isunod na suriin at subuking sugpuin ng tagapaglunas ang
anumang suliranin at pinsala na may kaugnayan sa sirkulasyon (pagdaloy at pagikot ng dugo sa
katawan). May ibang mga tagapagsanay o tagapagturo na nagdaragdag ng pang-apat na hakbang:
ang D para sa Duguan ba ang pasyente? O Dinudugo ba ang biktima?, o kaya ay ang pagbibigay
ng Depibrilasyon. Nakasalalay sa antas ng kasanayan ng tagapagbigay-lunas ang mga pagkakaiba sa
mga pamamaraan ng pasisipat at pagsusuri at pagpapanatili ng mga mahahalagang ABC ng taong
manlulunas. Kapag naiayos at napainam na ang mga ito, maaari nang magbigay ng mas masulong na
mga gawaing-panlutas ang mga taong tagapanagip, kung kinakailangan.
May ilang mga bansa na nagtuturo ng talong B (ang 3 B), na katulad ng ABC ang pagkakasunud-
sunod ng kahalagahan:
 Breathing – Buga ng paghinga / Bantay-hininga
 Bleeding – Balong ng dugo
 Bones – Butu-buto o Buto o Baling buto
Nangangahulugan ito na dapat na suriin muna at lutasin ng manlulunas ang anumang suliranin
kaugnay sa Buga ng Paghinga, bago subuking sugpuin ang mga suliraning kaugnay sa Balong ng
dugo mula sa katawan ng pasyente o mga Baling Buto (na hindi naman ibig sabihin nito na dapat
nang kaligtaan ang mga huling mga suliranin sa mga panahong iyon – katulad ng mga pinsala
sa gulugod, kung saan magagamit ang pagbabago at kaibahan sa pamamaraang panlunas upang
makatulong sa pagbubukas ng daanan ng hininga).
https://tl.wikipedia.org/wiki/Paunang_tulong-panlunas
2
Pagsikapan Natin
Buuin ang mga letra upang makabuo ng mga salita
1. SRKLISUYANO –
2. KASUNA –
3. YUBAH –
4. ETASPNEY –
Bumuo ng tatlong grupo kung saan ang bawat grupo ay tatalakayin ang bawat layunin
ng pangunang lunas.
Pangkat I Pangkat II Pangkat III
Isulat ang Tama kung tama ang isinasaad ng Pangungusap at Mali kung ang
isinasaad ay mali.
______1. Ang paunang tulong panlunas ay ibinibigay sa mga taong nais maisalba ang buhay.
______2. Sasailalim sa mga pagsasanay ang mga taong nagbibigay ng pangunang lunas.
______3. Ang pangunang lunas ay maaari ding ibigay sa mga hayop.
______4. Dapat lamang na unahin munang suriin at subuking lutasin ang mga suliraning may
kaugnayan sa daanan ng hangin (bibig at ilong) ng pasyente.
______5. Ang unang layunin ng pagbibigay ng pangunang lutas ay upang maisalba ang buhay.
Pagyamanin Natin
Pagnilayan Natin
3
Makipanayam sa mga “ Health Workers” sa Semtrong Pangkalusugan ng barangay
tungkol sa pgbibigay ng pangunang lunas sa mga sanggol at matatanda na biglang nagkasakit o
napinsala.
Takdang-Aralin
4
ARALIN 2
MGA PANUNTUNAN SA PAGBIBIGAY NG FIRST AID (PAUNANG LUNAS)
Ang pagtulong sa kapwa ay isang kalugod-lugod na gawain sa mata ng Diyos lalung-lalo
na sa gitna ng matinding pangangailangan lalung-lalo na sa isang aksidente.
Ang mga bagay tulad ng isang aksidente ay hindi natin inaasahang darating sa ating
buhay ngunit sa pamamagitan ng paunang lunas (first aid) ay maaari tayong makapagsalba ng
mga buhay ng tao sa kabila ng isang mabigat na sitwasyon.
Ang pagbibigay paunang lunas (first aid) ay isang mabisang paraan upang maagapan
ang paglala pa ng mga karaniwang natatamong pinsala mga ng tao sa isang aksidente tulad ng
mga sugat, pagkabali ng mga buto,pagdurugo ng ilong, paso, pagkawala ng malay, at marami
pang iba.
Ang paunang lunas (first aid) ay maaring ibigay ng sinumang may wastong kaalaman
sa pagbibigay nito sa taong nangangailangan ngunit mayroon tayong mga bagay na dapat
isaalang-alang bago natin ito isagawa upang makasigurado tayo sa matagumpay na
pagsasalba ng buhay ng mga tao.
5
Pag-usapan Natin
Picture, Pictue…
1. Batay sa mga larawan, ano-anong sitwasyon ang inyong nakita?
2. Ano-ano ang mga maaaring mangyari sa mga taong ito kung walang tutulong sa kanila?
3. Kung ikaw ay nasa paligid ng pinangyarihan ng mga sitwasyon sa larawan, ano ang
iyong gagawin upang makatulong sa mga taong ito?
6
Pag-aralan Natin
MGA PANUNTUNAN NA DAPAT ISAGAWA SA ORAS NG BIGLAANG PANGANGAILANGAN
O (EMERGENCY ACTION PRINCIPLES)
1. HUMINGI AGAD NG TULONG SA IBA. Humingi ng tulong sa iba upang makatawag agad ng
ambulansya para sa mga biktimang may malalang kondisyon. Maaari ding humingi ng pag-
alalay mula sa iba kung kinakailangan.
2.SIYASATIN ANG PINANGYARIHAN NG AKSIDENTE. Unang-una ay isipin muna ang
pansariling kaligtasan. Mainam na magmasid muna sa paligid kung ito ba ay ligtas bago
magsagawa ng paunang lunas sa mga biktima. Maaring ilipat sa ibang pwesto o lugar ang
biktima kung kinakailangan ngunit dapat siguraduhin na ang biktima ay hindi magtatamo ng iba
pang pinsala sa katawan sa proseso ng paglipat ng pwesto o lugar.
3. IHANDA ANG MGA KAGAMITANG PANG-MEDIKAL. Upang mas mapadali ang pagbibigay
ng paunang lunas, makabubuti na ihanda ang mga kagamitang pang-medikal tulad ng
bandaging tools, mga gamot, stretcher at iba pa para sa natamong pinsala ng biktima. Kung
walang makitang mga gagamitan ay maaaring gumawa ng mga pansamantalang kagamitan
tulad ng bandage na gawa sa malinis na damit, stretcher na gawa sa dalawang kahoy (mas
mahaba sa biktima ng isang metro) at mga kamiseta.
4. ISAGAWA ANG PAGSISIYASAT SA BIKTIMA. Kung may malay ang biktima ay maaari
siyang kapanayamin tungkol sa mahahalagang detalye tulad ng kaniyang pangalan, tirahan, at
kung sino ang kaniyang mga kamag-anak na maaaring tawagan. Kung walang malay ang
biktima, tingnang mabuti ang mahahalagang palatandaan ng pagkabuhay ng tao tulad ng
temperatura ng katawan, tibok ng puso o pintig sa mga pulso, at paghinga. Upang malaman na
humihinga ang biktima, maaaring tingnan ang dibdib kung ito ay gumagalaw. Maaari din itong
pakinggan at pakiramdaman.
7
Pagsikapan Natin
Iaayos ang mga ginulong letra upang mabuo ang tamang salita sa tulong ng katangian o
paglalarawan.
GINULONG TITIK NABUONG SALITA IBIG SABIHIN
EENTSIKAD
Isang pangyayaring hindi
inaasahan na nakapagdudulot
ng pinsala sa mga tao.
ITAMKIB
Tawag sa tao na napinsala ng
isang hindi inaasahang
pangyayari.
AYSMANABLU
Isang uri ng sasakyan na
ginagamit tuwing may
emergency tulad ng
paghahatid ng isang pasyente
patungong ospital.
SANTAGLIAK
Bagay na dapat nating
sinisugro at isinasaalang-
alang sa pang-araw-araw
nating pamumuhay upang
hindi tayo mapahamak.
GNLOUT
Abstraktong bagay na ating
ibinibigay sa mga taong
nangangailangan.
Mga Uri ng Aksidente at Pangkaligtasang Gawain sa Pagbibigay ng Paunang Lunas
Ano ang gagawin mo kung…
1. Nakakita ka ng isang kotseng nagliliyab at sa loob nito ay may isang tao na nawalan ng
malay.
2. Nabalian ang iyong kaklase sa paa dahil sa kanyang pagtalon-talon sa hagdan.
8
3. Nabagok ang ulo ng isang ale habang siya ay naglalakad sa gitna ng kalsada at ito ay
nawalan ng malay.
4. Nakainom ng lason ang iyong kapatid.
5. Nakagat ng aso ang iyong kaibigan habang kayo ay naglalakad pauwi sa inyong tahanan.
Pagyamanin Natin
Gumawa ng isang dula-dulaan tungkol sa mga sitwasyon na nabanggit sa Mga Uri ng
Aksidente at Pangkaligtasang Gawain sa Pagbibigay ng Paunang Lunas.
Pagnilayan Natin
1. Bakit mahalagang masiguro natin ang ating sariling pangkaligtasan bago natin isagawa ang
paunang lunas (first aid) sa mga biktima ng isang aksidente?
2. Bilang isang mag-aaral, paano mo maibabahagi ang iyong natutunan sa araling ito sa iba
pang kasapi ng iyong pamilya? Isulat ang sagot sa loob ng kahon.
Takdang Aralin
Magtala ng mga pangkaraniwang mga uri ng aksidente na nangyayari sa bahay at
isulat ang mga wastong pamamaraan kung paano ito binibigyan ng mga paunang lunas
(first aid). Maaaring magtanong sa inyong mga magulang o sa inyong Barangay Health
Worker.
9
Aralin 3 Maging Laging Handa sa mga Karaniwang Pinsala
Pag-usapan Natin
Tingnan ang mga salita sa kahon. Ano ang kaugnayan ng mga salita sa larawan?
Mahalaga bang malaman natin ang kaugnayan ng mga ito?
 Kahandaan
 Pangunang Lunas
 Karaniwang Pinsala
10
Pag-aralan Natin
Karaniwang Pinsala at
Kondisyon
Pangunang Lunas
1. Sugat Karaniwang hindi nangangailangan ng daliang pagdadala sa
ospital. Maaaring gawin ang mga sumusunod na
pamamaraan:
a. Hugasan ang mga kamay na nasugatan ng malinis na
tubig at sabon.
b. Pagpapatigil sa pagdurugo gamit ang malinis na tela o
bulak.
c. Linising mabuti ang sugat mas mainam na patagalin ang
sabon sa loob ng sugat upang maiwasan ang mikrobyo,
banlawang mabuti.
d. Lagyan ng gamot o antibiotic.
e. Takpan ang sugat ng bandage.
f. Palagiang palitan ang mga bandage ng sugat isang beses
sa isang araw.
g. Kung malalim ang sugat nangangailangan itong tahiin sa
malapit na health center o ospital.
h. Suriing mabuti ang sugat at palagiang tingnan ang mga
sintomas o palatandaan ng impeksiyon. Kung may
impeksyon paturukan ng anti-tetanus ang pasyente.
2. Pagdurugo ng Ilong Ang balinguyngoy o pagdurugo ng ilong ay isang karaniwang
kondisyon ng nangangailangan din ng karampatang lunas.
a. Umupo ng tuwid at idikit ang iyong likod sa sandalan ng
upuan. Kinakailangan ito upang mabawasan ang presyon ng
dugo sa veins ng ilong at maiwasan ang pagdaloy ng dugo
pabalik sa iyong katawan
b. I masahe ang ilong ng pasyente at huminga sa bibig
habang ito ay isinasagawa. Ito ay isinasagawa upang
maiwasan ang patuloy na pagdurugo ng ilong.
c. Upang maiwasan ang muling pagdurugo iwasan ang
pagsinga at huwag yumuko nangangailangan ang ganitong
kondisyon na mapanatili na mas mataas ang iyong ulo kaysa
sa iyong puso.
d. Sa patuloy na pagdurugo gumamit na ng nasal sprayer at
sumangguni sa doktor.
3. Kagat ng Insekto Karamihang reaksiyon ng kagat ng insekto ay ang
pamumula, pangangati at pagkairitable.
a. Alisin sa lugar ang pasyente kung saan ito nakagat.
b. Hugasan ang bahaging nakagat ng insekto.
c. Maglapat ng cool compress o kaya ay isang tela na may
11
malamig na tubig o puno ng yelo.
d. Ilapat ang isang cream, gel o lotion sa bahaging nakagat
upang maiwasan ang pangangati. Kung wala ka sa bahay
nito maaari ka ding gumamit ng baking soda.
e. kung tuluyang lumala ito dalhin sa pinakamalapit ng health
center o ospital.
4. Kagat ng Hayop a. Kung ang sugat ay mababaw lamang at walang rabbies,
hugasan ang sugat ng may sabon at malinis na tubig, lagyan
ng antibiotic at takpan ang sugat.
b. Kung ang sugat naman ay malalim takpan ang sukat na
isang malinis na tela upang maampat ang dugo, talian ito at
daliang dalhin sa doktor.
c. Kung may mapapansin kang palatandaan ng may
impeksyon, tulan ng pamamaga, pamumula, nadagdagan
ang sakit, dalhin kaagad sa pinakamalapit na health center o
ospital.
5. Paso Nangangailangan ng agarang pansin ang isang pasyenteng
napaso kung ito ay malubha at magdudulot sa pasyente ng
iritableng pakiramdam at labis ng sakit.
a. Dagling ibabad ang napasong bahagi sa malamig na tubig
sa loob ng 10 minuto upang maibsan ang sakit.
b. Kung mayroong mga Iintos, huwag itong tusukin.
Panatilihin itong tuyo at malinis. Huwag bayaang
maalikabukan o kaya ay dapuan ng langaw. Takpan ang
may pinsalang bahagi ng malinis na damit. Plantsahin muna
ito bago gamitin.
c. Kung malaking bahagi ng katawan ang napaso, dalhin
agad ang pasyente sa pinakamalapit na pagamutan. Huwag
gagawa ng anuman sa pasyente. Pahigain at takpan siya ng
malinis na damit upang manatiling mainit.
d. Kung ang paso ay maliit lamang, ibabad ito sa tubig na
may asin sa loob ng 20 minuto pagkaraan ng 24 oras.
Haluan ng ½ tasang asin ang isang palanggana o kaya'y
isang timba ng mainit-init na tubig. Ibabad ang napasong
bahagi minsan isang araw sa loob ng 3 araw hanggang
matuyo ang paso.
e. Sabunin at hugasan ang sabila. Dikdikin ito at katasin.
Lagyan ng katas ng sabila ang bahaging may pinsala
pagkatapos na maibabad sa malnit-init na tubig na may asin,
minsan isang araw.
6. Pagkalason sa Pagkain Ang pagkalason sa pagkain sa nagmumula o sanhi sa mga
12
kagamitang ginamit at sa uri ng pagkaing kakainin. Narito
ang ilang paraan upang bigyan ng pangunang lunas ang
taong nalason.
a.Tiyakin na nakainom ng maraming tubig upang mapanatili
ang iyong katawan na hydrated at magpahinga.
b. Kumuha ng isang basong mainit-init na tubig, magdagdag
ng ilang patak ng lemon o kalamansi at lagyan ng kaunting
asukal at asin, ipainom ito sa pasyente.
c.Kumain ng isang kutsarang pulot o honey na may katas ng
luya upang mapigilan ang lason.
d. Kung ngtagal pa ang pagsusuka at pagtatae ng higit sa
isang araw sumangguni na sa doktor.
7. Pamumutla at Pagkahimatay Ang pagkahimatay at pamumutla ng isang tao ay nangyayari
kapag hindi sapat ang supply ng dugo sa iyong utak. Ito ay
kalimitang maikling oras lamang.
a. Kung sa iyo ito mangyayari, maaaring ikaw ay humiga o
umupo upang dagliang mawala ang panlalabo at pagkahilo.
b. Umupo at ilagay ang iyong ulo sa pagitan ng iyong mga
tuhod.
c. Kung nangyari naman ito sa ibang tao, itaas ang mga binti
ng mas mataas kaysa sa ulo, paluwagin ang sinturon o collar
ng damit ng pasyente.
d. Buhatin ang pasyenteng nahimay ng dahan-dahan
lamang.
e. Maari ding gumamit ng gamot na ammonia na ipaaamoy
sa pasyente.
8. Sprains/Bali Ang sprain o bali ay isang pinsala sa isang litid na
nagkakaroon ng siwang kung kayat nagkakaroon ng
pamamaga.
a. Ipahinga ang bahagi ng katawan na may sprains o bali.
b. Lapatan ng yelo ang bahaging may sprain o bali ng 15 –
20 minuto upang maiwasan ang pamamaga.
c. Balutan ng bandage ang bahaging may sprains o bali,
siguraduhing masikip ang pagkakatali ng bandage
d. Dalhin sa pinakamalapit na health center o ospital kung
kinakailangan.
Pagsikapan Natin
Ikilos Mo!
Ipakita sa pamamagitan ng pagkilos ang mga pangunang lunas sa mga sumusunod na
karaniwang pinsala o kondisyon na nakasulat sa papel. Pumili lamang ng isa ang bawat grup0.
13
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)

Contenu connexe

Tendances

Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...
Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...
Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...JesiecaBulauan
 
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagat
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagatF6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagat
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagatMichael Paroginog
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang Salita
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang SalitaFilipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang Salita
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang SalitaDesiree Mangundayao
 
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng Mapa
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng MapaAraling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng Mapa
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng MapaDesiree Mangundayao
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
Grade 3 EsP Learners Module
Grade 3 EsP Learners ModuleGrade 3 EsP Learners Module
Grade 3 EsP Learners ModuleLance Razon
 
Kab scout ideals
Kab scout idealsKab scout ideals
Kab scout ideals110670
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop sa
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop saPaggamit ng magagalang na pananalita na angkop sa
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop saRazel Rebamba
 
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng Kalamnan
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng KalamnanPE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng Kalamnan
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng KalamnanMarie Jaja Tan Roa
 
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...benzcadiong1
 
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINO
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINOK TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINO
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINOLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
FILIPINO MELCs Grade 5.pdf
FILIPINO MELCs Grade 5.pdfFILIPINO MELCs Grade 5.pdf
FILIPINO MELCs Grade 5.pdfJeward Torregosa
 

Tendances (20)

Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...
Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...
Filipino1_Q2_Mod15_Pagsunod-sunod-ng-mga-Pangyayari-sa-Kuwento-sa-Tulong-ng-m...
 
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagat
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagatF6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagat
F6 pb ig-8 pagbibigay ng angkop na pamagat
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
 
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang Salita
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang SalitaFilipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang Salita
Filipino 3 Yunit III Aralin 1 Pagtukoy ng Tambalang Salita
 
Pagsunod sa Panuto
Pagsunod sa PanutoPagsunod sa Panuto
Pagsunod sa Panuto
 
Filipino Grade 4 1st Quarter Week 1
Filipino Grade 4 1st Quarter Week 1Filipino Grade 4 1st Quarter Week 1
Filipino Grade 4 1st Quarter Week 1
 
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng Mapa
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng MapaAraling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng Mapa
Araling Panlipunan 3 Yunit I Aralin 1 Mga Simbolo ng Mapa
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN ARTS (Q1-Q4)
 
Grade 3 EsP Learners Module
Grade 3 EsP Learners ModuleGrade 3 EsP Learners Module
Grade 3 EsP Learners Module
 
Kab scout ideals
Kab scout idealsKab scout ideals
Kab scout ideals
 
Q1 L1-notes and rest
Q1 L1-notes and restQ1 L1-notes and rest
Q1 L1-notes and rest
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)
 
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop sa
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop saPaggamit ng magagalang na pananalita na angkop sa
Paggamit ng magagalang na pananalita na angkop sa
 
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng Kalamnan
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng KalamnanPE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng Kalamnan
PE Quarter 2 Aralin 1 Lakas at Tatag ng Kalamnan
 
Module music 5 1 q
Module music 5 1 qModule music 5 1 q
Module music 5 1 q
 
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...
DAY-1-NAGAGAMIT-NANG-WASTO-ANG-MGA-PANGNGALAN-SA-PAGSASALITA-TUNGKOL-SA-TAO-B...
 
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINO
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINOK TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINO
K TO 12 GRADE 3 LEARNER’S MATERIAL IN FILIPINO
 
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 4 TEACHER’S GUIDE IN PE (Q1-Q4)
 
FILIPINO MELCs Grade 5.pdf
FILIPINO MELCs Grade 5.pdfFILIPINO MELCs Grade 5.pdf
FILIPINO MELCs Grade 5.pdf
 

En vedette

K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
Effective meeting skills resentation
Effective meeting skills resentationEffective meeting skills resentation
Effective meeting skills resentationDr Ghaiath Hussein
 
Running effective meetings
Running effective meetingsRunning effective meetings
Running effective meetingsGoGetterPM
 
My Rights and Responsibilities as a Filipino
My Rights and Responsibilities as a FilipinoMy Rights and Responsibilities as a Filipino
My Rights and Responsibilities as a FilipinoCsherina Sanchez
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
Filipino Citizens and Their Rights
Filipino Citizens and Their RightsFilipino Citizens and Their Rights
Filipino Citizens and Their RightsMT Dayang
 
Rights of a Child (Philippines)
Rights of a Child (Philippines)Rights of a Child (Philippines)
Rights of a Child (Philippines)Cool Kid
 
Paglakas ng europe bourgeoisie
Paglakas ng europe   bourgeoisiePaglakas ng europe   bourgeoisie
Paglakas ng europe bourgeoisieJared Ram Juezan
 
Mga Salik sa Paglakas ng Europe
Mga Salik sa Paglakas ng EuropeMga Salik sa Paglakas ng Europe
Mga Salik sa Paglakas ng EuropeJoanna19
 
Source of Data in Research
Source of Data in ResearchSource of Data in Research
Source of Data in ResearchManu K M
 

En vedette (13)

K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN ENGLISH (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN SCIENCE (Q1-Q4)
 
Effective meeting skills resentation
Effective meeting skills resentationEffective meeting skills resentation
Effective meeting skills resentation
 
Running effective meetings
Running effective meetingsRunning effective meetings
Running effective meetings
 
Q2 epp he
Q2 epp heQ2 epp he
Q2 epp he
 
My Rights and Responsibilities as a Filipino
My Rights and Responsibilities as a FilipinoMy Rights and Responsibilities as a Filipino
My Rights and Responsibilities as a Filipino
 
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
 
Filipino Citizens and Their Rights
Filipino Citizens and Their RightsFilipino Citizens and Their Rights
Filipino Citizens and Their Rights
 
Rights of a Child (Philippines)
Rights of a Child (Philippines)Rights of a Child (Philippines)
Rights of a Child (Philippines)
 
Paglakas ng europe bourgeoisie
Paglakas ng europe   bourgeoisiePaglakas ng europe   bourgeoisie
Paglakas ng europe bourgeoisie
 
Mga Salik sa Paglakas ng Europe
Mga Salik sa Paglakas ng EuropeMga Salik sa Paglakas ng Europe
Mga Salik sa Paglakas ng Europe
 
Source of Data in Research
Source of Data in ResearchSource of Data in Research
Source of Data in Research
 

Similaire à K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)

Mental, Emosyonal, at Sosyal na Kalusugan.pptx
Mental, Emosyonal,    at Sosyal na Kalusugan.pptxMental, Emosyonal,    at Sosyal na Kalusugan.pptx
Mental, Emosyonal, at Sosyal na Kalusugan.pptxJojetTendido2
 
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5cequinahermisramil
 
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdf
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdfHG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdf
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdfmariocurimao1
 
Lesson presentation emosyon by ken lumogdang
Lesson presentation emosyon by ken lumogdangLesson presentation emosyon by ken lumogdang
Lesson presentation emosyon by ken lumogdangkenlumogdang2010
 
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdang
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdangwastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdang
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdangkenlumogdang2010
 
Angkop na kilos o galaw ng tao
Angkop na kilos o galaw ng taoAngkop na kilos o galaw ng tao
Angkop na kilos o galaw ng taoMartinGeraldine
 
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdf
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdfESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdf
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdfMarilynLomibao3
 
grade-6-q1-m1-div.pdf
grade-6-q1-m1-div.pdfgrade-6-q1-m1-div.pdf
grade-6-q1-m1-div.pdfAngelika B.
 
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptx
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptxModyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptx
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptxMaryGraceSepida1
 
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docx
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docxHybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docx
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docxLhoveGinSudaria
 
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptx
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptxPananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptx
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptxKaye Flores
 
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptx
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptxBata-Bata Paano ka ginawa.pptx
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptxRhanielaCelebran
 
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptx
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptxMataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptx
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptxCrislynTabioloCercad
 

Similaire à K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4) (20)

Mental, Emosyonal, at Sosyal na Kalusugan.pptx
Mental, Emosyonal,    at Sosyal na Kalusugan.pptxMental, Emosyonal,    at Sosyal na Kalusugan.pptx
Mental, Emosyonal, at Sosyal na Kalusugan.pptx
 
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5
Kalusugang Pansarili - 11111111111111111111Health Grade 5
 
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdf
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdfHG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdf
HG Grade 9_SMILELP_Q4LP1.pdf
 
ESP
ESPESP
ESP
 
Modyul 2.3
Modyul 2.3Modyul 2.3
Modyul 2.3
 
ESP_Q1_WEEK6.pptx
ESP_Q1_WEEK6.pptxESP_Q1_WEEK6.pptx
ESP_Q1_WEEK6.pptx
 
Lesson presentation emosyon by ken lumogdang
Lesson presentation emosyon by ken lumogdangLesson presentation emosyon by ken lumogdang
Lesson presentation emosyon by ken lumogdang
 
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdang
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdangwastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdang
wastong pamamahala ng emosyon by ken lumogdang
 
Angkop na kilos o galaw ng tao
Angkop na kilos o galaw ng taoAngkop na kilos o galaw ng tao
Angkop na kilos o galaw ng tao
 
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdf
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdfESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdf
ESP-8-SECOND-QUARTER-WEEK5.pdf
 
grade-6-q1-m1-div.pdf
grade-6-q1-m1-div.pdfgrade-6-q1-m1-div.pdf
grade-6-q1-m1-div.pdf
 
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptx
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptxModyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptx
Modyul-7-Layunin-Paraan-at-Sirkumstansya-ang-Makataong-Kilos.pptx
 
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docx
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docxHybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docx
Hybrid_EsP8-Q2-Week-No.5.docx
 
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptx
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptxPananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptx
Pananagutan sa Kalalabasan ng Sariling Kilos at Pasiya.pptx
 
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptx
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptxBata-Bata Paano ka ginawa.pptx
Bata-Bata Paano ka ginawa.pptx
 
Pagbabago sa sarili
Pagbabago sa sariliPagbabago sa sarili
Pagbabago sa sarili
 
ESP 8 MODYUL 9 EMOSYON.pptx
ESP 8 MODYUL 9 EMOSYON.pptxESP 8 MODYUL 9 EMOSYON.pptx
ESP 8 MODYUL 9 EMOSYON.pptx
 
SLE 2_Pakikipagkapwa_Eugene_Powerpoint Presentation.pptx
SLE 2_Pakikipagkapwa_Eugene_Powerpoint Presentation.pptxSLE 2_Pakikipagkapwa_Eugene_Powerpoint Presentation.pptx
SLE 2_Pakikipagkapwa_Eugene_Powerpoint Presentation.pptx
 
ESP 8 Modyul 5 & 6 - EMOSYON.pptx
ESP 8 Modyul 5 & 6 - EMOSYON.pptxESP 8 Modyul 5 & 6 - EMOSYON.pptx
ESP 8 Modyul 5 & 6 - EMOSYON.pptx
 
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptx
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptxMataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptx
Mataas na Gamit at Tunguhin ng Isip at Kilos Loob.pptx
 

Plus de LiGhT ArOhL

AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa Mapa
AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa MapaAP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa Mapa
AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa MapaLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART  (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART  (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH  (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH  (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH (Q1-Q4)LiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULITLiGhT ArOhL
 

Plus de LiGhT ArOhL (20)

AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa Mapa
AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa MapaAP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa Mapa
AP 3 - Mga Tanda at Simbolo Sa Mapa
 
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 3 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 2 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1
K TO 12 GRADE 2 SUMMATIVE QUIZZES – QUARTER 1
 
K TO 12 GRADE 1 IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKAAPAT MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 1 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 1 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 1 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1  UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 1  UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 1 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN ARALING PANLIPUNAN (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN EDUKASYON sa PAGPAPAKATAO (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MOTHER TONGUE-BASED (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART  (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART  (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN MUSIC and ART (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH  (Q1-Q4)K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH  (Q1-Q4)
K TO 12 GRADE 1 LEARNER’S MATERIAL IN PE and HEALTH (Q1-Q4)
 
K TO 12 GRADE 5 IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKAAPAT NA MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKATLONG LAGUMANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 IKALAWANG LAGUMANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5  UNANG MARKAHANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5  UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG MARKAHANG PAGSUSULIT
 
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULITK TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULIT
K TO 12 GRADE 5 UNANG LAGUMANG PAGSUSULIT
 

Dernier

Ang FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptx
Ang  FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptxAng  FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptx
Ang FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptxRoseAnneOcampo1
 
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang Bhutan
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang BhutanELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang Bhutan
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang BhutanJizaTimbal
 
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8ManilynPenaflorida
 
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...DianaKrisCayabyab1
 
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptx
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptxModyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptx
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptxFernanbocol
 
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th Quarter
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th QuarterMELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th Quarter
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th QuarterRochAsuncion
 
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERES
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERESANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERES
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERESMercedesTungpalan
 
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...Stephaniemagnaye2
 
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptx
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptxGRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptx
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptxClaRisa54
 
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me TangereKaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me TangereJizaTimbal
 
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTX
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTXLESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTX
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTXMariaRuthelAbarquez4
 
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa Filipino
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa FilipinoIkatlong MArkahang Pagsusulit sa Filipino
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa FilipinoNoliEchano2
 
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptx
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptxREBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptx
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptxMariaRuthelAbarquez4
 
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.p
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.pPAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.p
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.pDesilynNegrillodeVil
 
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptx
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptxpanahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptx
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptxSundieGraceBataan
 
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisayarheapinkyneniza1
 
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdf
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdfQ4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdf
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdfPaulineMae5
 
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docxDLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docxAnnalizaMaya4
 
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lesson
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 LessonQuarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lesson
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lessonanimey810
 
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptx
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptxCopy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptx
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptxRayvenBoiserAbaiAbai
 

Dernier (20)

Ang FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptx
Ang  FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptxAng  FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptx
Ang FLORANTE AT LAURA - Kabanata 1.pptx
 
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang Bhutan
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang BhutanELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang Bhutan
ELEHIYA SA KAMATAYAN NI KUYA, Elehiya mula sa bansang Bhutan
 
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8
Summative Test III, an examination for araling panlipunan 8
 
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...
Determines the missing term/s in a given continuous pattern using one attribu...
 
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptx
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptxModyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptx
Modyul pagmamahal sa ating bayan-10.pptx
 
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th Quarter
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th QuarterMELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th Quarter
MELCs-FILIPINO-GRADE-10 1st to 4th Quarter
 
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERES
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERESANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERES
ANG PAGTATANGGOL NG MGA PILIPINO SA PAMBANSANG INTERES
 
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...
Q3-FIL9-W1-PAGSUSULIT-1 (1).pptxhsnsnsndndnndnndndndnndndndnddndndndndndndndn...
 
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptx
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptxGRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptx
GRADE 3 LAPG Filipino Reviewer ELLNA.pptx
 
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me TangereKaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere
Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere
 
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTX
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTXLESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTX
LESSON 1- MGA SANHI NG UNANG DIGMAANG PANDAIGDIG.PPTX
 
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa Filipino
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa FilipinoIkatlong MArkahang Pagsusulit sa Filipino
Ikatlong MArkahang Pagsusulit sa Filipino
 
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptx
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptxREBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptx
REBOLUSYONG-SIYENTIPIKO-ENLIGHTENMENT-AT-INDUSTRIYAL.pptx
 
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.p
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.pPAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.p
PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA 2022-2023.p
 
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptx
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptxpanahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptx
panahon ng rennaissance1 araling panlipunan 8.pptx
 
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya
3rd periodical test for grade 2 mathematics 2 sinugbuanong binisaya
 
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdf
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdfQ4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdf
Q4 AP 8 - Kapayapaang Pandaigdig.....pdf
 
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docxDLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx
DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx DLL_MAPEH 3_Q3_W8.docx
 
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lesson
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 LessonQuarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lesson
Quarter 3 Araling Panlipunan 6 Week 7 Lesson
 
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptx
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptxCopy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptx
Copy-of-Araling-Panlipunan-CG-2023Curriculum Guide of Araling Panlipunan.pptx
 

K TO 12 GRADE 5 LEARNER’S MATERIAL IN HEALTH (Q1-Q4)

  • 2. Masdan Mo! Tingnan ang larawan sa ibaba. Suriin at sagutin ang mga tanong sa ibaba ng larawan. Mga Tanong: 1. Ilarawan ang bata sa unang larawan: ikalawang larawan 2. Sa iyong palagay bakit masaya ang bata sa unang larawan?; Bakit malungkot ang bata sa ikalawang larawan? Aralin 1 KALUSUGANG PANSARILI (Kalusugang Mental, Emosyonal at Sosyal) Pag-usapan Natin A B Pag-aralan Natin May tiwala ako sa sarili! 1
  • 3. Ang kalusugn ng isang tao ay hindi lamang sa pisikal na anyo makikita. Maraming aspeto ang isinasaalang- alang upang masabi na ang isang tao ay malusog. Ito ay ang kalusugan sa pag-iisip o mental, kalusugang emosyonal at kalusugang sosyal. Kalusugang pangkaisipan (mental health) ay ang ating abilidad na makapagsaya sa ating buhay at malampasan ang mga pasanin ng pang-araw-araw na pamumuhay. Ang mabuting kalusugang pangkaisipan (mental health) ay nagpapahintulot sa iyong maging kapakipakinabang, ang magkaroon ng katuparan sa mga relasyon sa ibang tao, at ang umangkop sa mga pagbabago at malampasan ang mga panahon ng kahirapan. Emosyonal na kalusugan ay maaaring humantong sa tagumpay sa trabaho, relasyon at kalusugan. Kalusugang sosyal ay tumutukoy sa isang tao na may mabuting pakikisama sa kapwa. Mga katangian ng isang indibidwal na may kalusugang mental,emosyonal at sosyal May positibong pananaw sa buhay Masayahin May pananalig sa Diyos Marunong manimbang sa paggawa ng desisyon May tiwala sa sarili Nakapaglilibang May pagpapahalaga sa trabaho Nakikisalamuha sa kapwa May positibong pagtanggap sa puna ng kapwa Pagpapahalaga sa sarili at pagkamaalam sa sarili Diyeta at ehersisyo May magandang relasyon sa pamilya, mga kaibigan at mga kasamahan sa trabaho Maayos na pananalapi Pakikisangkot sa komunidad Paano mo pinamamahalaan ang stress Paano mo ipinahihiwatig ang iyong nararamdaman Sagutin Mo Ako! Tukuyin kung ang mga pangungusap sa ibaba ay nagsasaad ng kalusugang mental, kalusugang emosyonal at kalusugang sosyal. Isulat ang sagot sa patlang. ____________________1. Si Nelia ay hindi sumusuko sa mga pagsubok na dumadating sa kanyang buhay. Siya ay may positibong pananaw sa buhay. Pagsikapan Natin 2
  • 4. ____________________2. Si Darwin ay mahilig umawit. Ipinapakita niya ito sa pamamamagitan ng pagsali sa mga patimpalak. ___________________3. Isang masayahing bata si Red kaya naman marami siyang kaibigan. ____________________4. Maraming proyektong ipinapatupad sa aming baraanggay. Nais kong makiisa upang madagdagan ang aking kaalaman at mapaunlad ang aking kakayahan. ____________________5. Tinanggap ni Roel ng maluwag sa kalooban ang mga payong ibinigay sa kanya ng kaniyang guro. Tayo’y Magpangkat! Pangkatin ang klase sa tatlo. Miyembro 1: lider/tagapag-ulat Miyembro 2: kalihim Miyembro 3: tagapagpatahimik Panuto: Ang bawat pangkat ay may 5 minuto upang pag-usapan ang gawaing nakatala sa ibaba Ang bawat miyembro ay magbabahagi ng kanilang kaalaman/karanasan sa pangunguna ng lider Itala ang sagot sa manila paper May 2 minuto ang lider ng bawat pangkat upang iulat ang sagot sa klase Magtala ng sariling karanasan bilang mag-aaral na naipapakita ang kalusugan ng isipan, emosyon at sosyal. Unang Pangkat – Kalusugang Mental/Pang-kaisipan Ikalawang Pangkat – Kalusugang Pandamdamin/Emosyon Ikatlong Pangkat – Kalusugang Sosyal Pagyamanin Natin 3
  • 5. Ulat Pangkalusugan Sagutin ng buong husay ang mga tanong sa ibaba. Isulat sa patlang ang sagot. 1. Bukod sa pisikal na aspeto, ano-ano pa ang mga katangian ng isang tao na may malusog na pamumuhay? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ 2. Bilang mag-aaral, paano mo mailalarawan ang isang taong nagtataglay ng kalusugang sosyal? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ 3. Magtala sa ibaba ng 3 katangian ng taong may kalusugang: Mental Emosyonal Sosyal Magtala ng limang (5) paraan upang mapanatili ang iyong iyong mental at emosyonal na kalusugan. Pagnilayan Natin Takdang Aralin 4
  • 6. Itanong: 1. Ano ang ipinakikita ng larawan? 2. Bakit nagkakaroon ng kasiyahan ang isang pamilya? 3. Mahalaga ba ang pagmamahal ng pamilya sa pag-unlad ng kalusugang emosyonal ng isang bata? Bakit? Basahin at unawain ang dayalogo. Sagutin ang mga tanong sa ibaba. Aralin 2 KALUSUGAN MO, PANGALAGAAN MO! Pag-usapan Natin Suriin…………Suriin………….. Pag-aralan Natin 5
  • 7. Mga Tanong: 1. Ang mga pahayag ba sa usapan ay hindi naiiba sa iyo? Sa iyong palagay, ano ang problema ng dalawang bata sa itaas? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ 2. Daapat ba nilang panatilihin ang ganitong pag-uugali? Bakit? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ May mga bisita ang aking magulang noong isang araw. Nang pumunta ako sa sala at lahat ay nagsabi ng “hello”, ako ay biglang kinabahan. Nanginginig ang aking mga binti at ako ay labis na pinagpawisan kung kaya’t mabilis akong tumalikod at bumalik sa aking silid. Ako man ay may ganyang karanasan. Sa tuwing nasa isang silid ako na may maraming tao, takot na takot akong magsalita. Natatakot ako na kapag ibinuka ko ang aking bibig, may isang tao sa silid na iyon ang titingin sa akin habang ako ay nagsasalita. 6
  • 8. Mga paraan sa pagpapaunlad at pangangalaga ng kalusugang mental/pangkaisipan, emosyonal at sosyal: Pangkaisipan Pakikipagbiruan o pagtawa - ang pagbibiro ay nagbibigay sa atin ng tamang pagtingin sa mundong ating ginagalawan.Binibigyan nito tayo ng dahilan upang baguhin ang ating mga hindi kanais-nais na pag-uugali sa tuwing tayo ay nakararanas ng mga suliranin. Binabago ng biruan ang ating pag- iisip. Ito ay nagdudulot ng halakhakan. Matapos nating tumawa, gumagaan ang ating pakiramdam. Pananampalataya sa Diyos - isang gawain na maaaring makatulong sa pagkakaroon ng maayos na pananaw sa buhay. Ang mga taong madalas na nagdadasal ay mas matagal na nabubuhay at mas malusog sa katawang pisikal at emosyonal. Sila ay nagkakaroon ng paninindigan sa kanilang mga buhay. Ang pagdadasal ay nagbibigay sa kanila ng lakas at kaginhawaan sa bawat araw. Optimism - Ang mga taong positibo ang pananaw ay mas madalas na nagsasagawa ng mga preventive health measure dahil naniniwala sila na ang kanilang mga gawain ay may magandang maidudulot sa kani-kanilang buhay. Kapag may mga hindi kanais-nais na pangyayari sa kanilang buhay, mas maganda ang kanilang pananaw sa mga ito at gumagawa sila kaagad ng paraan upang malutas ang mga ito. Emosyonal at Sosyal Magandang relasyon o pakikitungo sa iba – maging maalahanin, mabait, matulungin, mapagkakatiwalaan at tapat. Social Network/Pakikipagkaibigan - Ang mga kaibigan ay mainam na lunas. Ang mga ito ay nagbibigay ng suporta sa panahon ng pagbabago, iniiwasan ang pag-iisa at pagkalungkot. Bahagi ng sosyal na suporta ang pagkakaroon ng isang kaibigan na iyong maasahan sa lahat ng bagay. Hindi mo kailangang lutasin ang mga problema mo ng nag-iisa. Ang mga kaibigan ay maiinam na suporta sa oras ng matinding pagkapagod at pagbabago. Pagkakaroon ng tiwala sa sarili – ito ay nakatutulong upang matuto tayong humarap sa tao. Nalilinang ito sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga kaibigan at pamilyang susuporta sa iyong mga desisyon at tutulong sa paglinang ng iyong mga kakayahan. Pakikipag-usap ng maayos - kailangan ng mga tao ang mabuting komunikasyon upang maipahayag nila ang kanilang mga ideya, opinyon, saloobin, o upang makakuha ng impormasyon, payo at suportang emosyonal sa isa’t isa. Ang komunikasyon ay mahalaga din sa pagbubuo at pagpapanatili ng pagkakaibigan. Ang pagkakaroon ng malusog na isip, emosyon at relasyon sa pamilya at kapwa ay nagiging daan tungo sa isang malusog na pamumuhay. 7
  • 9. Halina’t Unawain! Mga Tanong: 1. Batay sa talata, ano-ano ang mga pangunahing pangangailangan ang ibinibigay ng pamilya? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ 2. Ano-ano ang mga emosyonal na pangangailangan ang kailangan ng batang tulad mo? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ 3. Bakit mahalaga ang pagkakaroon ng isang pamilyang may konsiderasyon, mapagpaumanhin at mapang-unawa? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ 4. Paano mo ilalarawan ang iyong pamilya? ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ Pagsikapan Natin Ang pamilya mo ay mahalaga. Binibigay nila sa iyo ang lahat ng mga pangunahing pangangailangan mo. Lalo na noong ikaw ay bata pa, lahat ng pangangailangan mo kagaya ng pagkain, damit, proteksyon at pag-aaruga ay ibinigay sa iyo. At ang mas mahalaga, ipinakita nila sa iyo ang mga emosyonal na pangangailangan mo tulad ng pagmamahal, paglalambing at pakikisama. Ang iyong pagkatao ay makikita sa klase ng pamilya na iyong kinalakhan. Ang pagmamahal at atensyon na ibinigay sa iyo ng mga magulang mo ay nakakaapekto sa pagtingin mo sa iyong sarili. Ang mga pamilyang may konsiderasyon ay nagbubunga ng mga miyembro na madamdamin sa pangangailangan ng ibang tao. Ang isang pamilya na mapagpaumanhin at mapang-unawa ay magbubunga ng miyembro na mabubuti ang personalidad. 8
  • 10. Artista Ka! Pangkatin ang klase sa tatlo. Panuto: Magsagawa ng Role Playing na nagpapakita ng mga sumusunod na sitwasyon: a. Sitwasyon 1 – Malusog ang Aking Kaisipan! b. Sitwasyon 2 – Pamilya Ko-Mahal Ko! c. Sitwasyon 3 – Ikaw, Ako, Tayo ay Magmahalan! Ulat Pangkalusugan Ipaliwanag: Pagyamanin Natin Pagnilayan Natin 1. Ano ang maaari mong gawin upang panatilihin ang iyong mental na kalusugan? _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 2. Ano ang maaari mong gawin upang panatilihin ang iyong emosyonal at sosyal na kalusugan? _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Takdang Aralin Iguhit ang larawan ng iyong pamilya. Sumulat ng maikling talata na nagsasaad ng iyong pasasalamat dahil sa pagmamahal na ipinadarama nila sa iyo.9
  • 11. Aralin 3 Mga Palatandaan ng Mabuti at Di-Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Iba Ang pakikisalamuha sa iba ay isa sa mahahalagang bahagi sa buhay ng bata. Marami siyang natutunan at nagagawa kasama ang mga tao sa paligid niya. Naranasan mo na bang makisalamuha sa iba? Ano ang pakiramdam mo? Pag-usapan Natin BUUIN MO Ayusin ang mga pantig na nasa card at buuin ang salita. Ipaskil ang mga ito sa pisara. 1. - ______________________ 2. - ______________________ 3. - ______________________ 4. - ______________________ 5. - ______________________ Pag-aralan Natin MASDAN MO Tingnan at suriin ang mga larawan. Sagutin ang kasunod na mga tanong. PASA LA KI MU KI HA NIKAS YON MU KO WA LA TI PAG LANG GA PAT TA A B C 10
  • 12. 1. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawan? 2. Ano ang maitutulong ng mga ito sa pagkakaroon ng mabuting pakikipag-ugnayan/ pakikisalamuha sa iba? Pagsikapan Natin GAWAIN 1 Ang pakikipag-ugnayan ay maaaring mabuti o di-mabuti. Ang mabuting pakikipag-ugnayan/pakikisalamuha sa iba ay nagdudulot ng kasiyahan samantalang ang di-mabuting pakikipag-ugnayan ay nagdadala ng kalungkutan. Mga Palatandaan ng Mabuti at Di-Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Iba MABUTI DI-MABUTI Maganda ng pakiramdam mo sa iyong sarili kapag nasa paligid mo ang ibang tao. Malungkot, may galit, takot at nag-aalala Hindi pinapangunahan ang desisyon ng isa’t isa. Kinikontrol ang isa sa mga nais nitong gawin May tiwala sa isa’t isa. Walang tiwala sa isa’t isa Masaya kung magkasama ngunit nakagagawa din ng ibang bagay na magkaiba. Ayaw makisalamuha sa iba Nakakakilos ka ng walang pagkukunwari. Nakakakilos ng normal Iginagalang ang opinyon ng bawat isa. Ipinagpipilitan ang sariling opinyon. Hindi natatakot sa ibang tao May takot at walang tiwala sa sarili Sagutin ang mga tanong. 1. Anu-ano ang palatandaan na maayos ang pakikitungo mo sa iyong kapwa? 2. Ano ang iyong ginagawa na nagpapakita ng maayos na pakikipag-ugnayan sa kapwa? 3. Bakit kailangang mayroong maayos na pakikipag-ugnayan sa kapwa? GAWAIN 2 Laruin ang larong “Raise a Red Flag”. Makinig ng mabuti sa mga kaisipang babasahin ng guro. Ibigay ang mga paraan at panuntunan sa paglalaro. 11
  • 13. Pagyamanin Natin SURIIN MO Pagmasdan ang mga larawan at alamin ang mensaheng ipinararating nito. Isulat sa notebook ang iyong sagot. Pagnilayan Natin Paano ka magkakaroon ng mabuting pakikipag-ugnayan/pakikisalamuha sa iba? Ilagay sa loob ng organizer ang iyong sagot. Masaya kang nakikipagkwentuhan sa mga kaibigan Pinipilit mo ang iyong kaibigan na sumama sa iyo. Ikaw ang namimili ng damit na isusuot ng kapatid mo. May tiwala ka sa ginagawa ng iyong kapwa. Iginagalang mo ang opinyon ng iyong kaklase sa bisa ng halamang gamot. MABUTING PAKIKIPAG- UGNAYAN 12
  • 15. Aralin 4 Kahalagahan ng Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Pagpapanatili ng Kalusugan Ang magandang pananaw sa buhay at mabuting pakikipag-ugnayan sa iba ay nakatutulong upang mapanatili ang kalusugan ng bata. Paano ka nakikipag-ugnayan sa iyong kapwa? Pag-usapan Natin Sagutin ang mga tanong ayon sa larawang nakapaskil sa pisara. 1. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawang nabuo ninyo? 2. Sa palagay mo, paano ito makatutulong sa iyong pang-araw araw na pakikisalamuha sa kapwa? Pag-aralan Natin MASDAN MO Masdan at suriin ang mga larawan. Sagutin ang kasunod na mga tanong. a. Ano ang ginagawa ng mga bata sa larawan? b. Pansinin ang mga tauhan. Ano ang mensaheng ipinakikita ng bawat isa? c. Nais mo bang maging katulad nila? Bakit? Pagsikapan Natin GAWAIN 1 Bumuo ng dalawang pangkat at isadula ang mga sitwasyon. Pangkat I - Nakikipaglaro ng basketball/volleyball sa mga kaibigan Pangkat II - Nagtatanim sa Gulayan sa Paaralan GAWAIN 2 Magbigay ng reaksyon sa ipinakita ng bawat pangkat. (Pasalita) 14
  • 16. Pagyamanin Natin GAWAIN 1 Lagyan ng kung ang nakasaad na pakikipag-ugnayan ay makapagpapanatili ng iyong kalusugan. ____ 1. Nag-eehersisyo ka tuwing umaga kasama ang mga kaibigan mo. ____ 2. Tuwing tanghali, ikaw at ang iyong mga kaibigan ay naglalaro ng takbuhan. ____ 3. Ikaw at ang mga kapatid mo ay nagtatanim ng gulay sa inyong likod-bahay. ____ 4. Kumakain ka ng junk foods at ipinamimigay ang iba sa mga kaklase. ____ 5. Masaya kayong nagkukwentuhan sa harap ng bahay nang biglang magkaayaang maligo sa malalim na ilog. GAWAIN 2 Ipahayag Mo 1. Nakita mo ang kaklase mo na nag-iisa sa oras ng tanghalian. Hindi siya kumakain at nang kausapin mo siya, sinabi niyang wala siyang baong pera o pagkain. Ano ang gagawin mo? 2. Pinaglalaruan ng iyong kapatid ang isang bola habang siya ay kumakain. Nakita mong pagulong-gulong ang bola sa putikan. Ano ang gagawin mo? Pagnilayan Natin Punan ng angkop na salita upang mabuo ang talata. kapwa pamumuhay pakikipag-ugnayan kalusugan kakayahan buhay masaya Kapag ang isang bata ay _____________sa kanyang pang araw- araw na _____________, nangangahulugan ito na siya ay may mabuting _____________ sa kanyang _____________. Mahalaga ito sa pagpapanatili ng _____________ ng isang bata dahil nalilinang nito ang _____________ niya na magkaroon ng positibong pananaw sa _____________. 15
  • 18. Aralin 5 Mga Pamamaraan Upang Mapabuti ang Pakikipag-ugnayan sa Kapwa Bawat bata ay may karapatang makipag-ugnayan sa kapwa, maging ito man ay kaklase, kaibigan, kapitbahay, o kapamilya. May mga pagkakataon na hindi maiiwasan ang di- pagkakaunawaan sa pagitan nila. Naranasan mo na bang magkaroon ng kaaway? Pag-usapan Natin IARTE MO Bumuo ng mga pangkat na may 4-5 miyembro. Isadula ang sitwasyon na mababasa sa Scenario card na ibibigay ng guro. Matapos maipakita ng bawat pangkat ang inihandang role play, sagutin ang mga tanong. a. Ano ang ipinakikita sa role play? b. Pansinin ang mga tauhan. Ano ang karakter o ugaling ipinakita ng bawat isa? Pag-aralan Natin ISIPIN MO Sagutin ang mga tanong. a. Ano ang napulot mong magandang aral sa mga sitwasyong ipinakita? b. Kanino maaaring lumapit o humingi ng tulong kapag nakaranas ng di- mabuting pakikipag-ugnayan? c. Paano mapapabuti ang iyong pakikipag-ugnayan sa kapwa? a. nambu-bully ang iyong kaklase b. nangopya ang iyong kaklase kaya mataas ang nakuha niya sa exam c. nag-aaway ang mga nakababata mong kapatid 17
  • 19. BASAHIN MO Pakikipagkapwa-tao  may respeto o paggalang sa pakikitungo sa iba  may pakikinig at kabukasan( open-mindedness) sa opinyon at pananaw ng iba  marunong tumanggap ng puna at pagkakamali  may mapayapang disposisyon  may paniniwala sa pagkakapantay-pantay ng lahat ( walang paghuhusga maging sa relihiyon, kulay, kasarian, o lahi) Pagsikapan Natin Mga Taong Makatutulong Upang Mapabuti ang Pakikipag-ugnayan sa Kapwa  Kapatid at Magulang  Kaibigan  Guro  Punungguro  Guidance Counselor ITAPAT MO Pagtapatin ang larawan ng taong makatutulong upang mapabuti ang iyong pakikipag- ugnayan sa kapwa at ang katawagan dito. 1. 2. 3. magulang kaibigan guro 18
  • 20. Pagyamanin Natin GAWAIN 1 Lagyan ng kung ang nakasaad ay makapagpapabuti ng pakikipag-ugnayan sa kapwa. ____ 1. Nakikipaglaro ka sa iyong mga nakababatang kapatid. ____ 2. Nakita mong nangongopya ang iyong kaklase at sinabi mo ito sa iyong guro. ____ 3. Pinagsabihan mo ang kaklase mong nambu-bully. ____ 4. Pinaiiyak mo ang iyong kapatid para hindi sumali sa inyong laro. ____ 5. Nagpapaalam ka nang maayos sa iyong magulang kung mayroon kang gustong puntahan. Pagnilayan Natin Dapat bang maging maayos ang pakikipag-ugnayan mo sa iyong kapwa? Bakit? Sanggunian: https://www.google.com.ph/search?q=guro+cliparts&biw=1040&bih=619&source=lnms&tbm=isc h&sa=X&ved=0ahUKEwi_oJ_k5u7MAhUB5aYKHWoUA2sQ_AUIBigB https://www.google.com.ph/search?q=parents+cliparts&biw=1040&bih=575&source=lnms&tbm =isch&sa=X&ved=0ahUKEwiB6qHY5- 7MAhWBGpQKHUeGB7sQ_AUIBigB#tbm=isch&q=friends+cliparts https://www.google.com.ph/search?q=parents+cliparts&biw=1040&bih=575&source=lnms&tbm =isch&sa=X&ved=0ahUKEwiB6qHY5-7MAhWBGpQKHUeGB7sQ_AUIBigB#imgrc=- 67OG3XT7_WukM%3A 19
  • 21. Aralin 6 Kalusugang Pangkaisipan, Emosyonal, at Sosyal Pag-usapan Natin MASDAN MO Suriin ang mga larawan at sagutin ang mga tanong. a. Ano ang ipinahihiwatig ng mga larawan? b. Ano ang mensaheng ipinakikita ng ng mga ito? Social Anxiety - nagpapahiwatig ng matinding self-consciousness at takot na nagdudulot ng pagkamahiyain ng isang bata Mood Swings - mabilis na pagbabago ng pakiramdam ng isang tao Teasing - panunukso o panunudyo Bullying - pang-aasar o panloloko na humahantong sa pagsasakitan Harassment - paggawa ng hindi kaaya-ayang gawain sa ibang tao sa pamamagitan ng pamimilit o paggamit ng dahas Emotional and Physical Abuse – pang-aabusong pisikal at emosyonal (damdamin o nararamdaman) 20
  • 22. Pag-aralan Natin KALUSUGANG PANGKAISIPAN (MENTAL HEALTH) Ang kalusugang pangkaisipan ay ang ating abilidad na makapagsaya sa ating buhay at malampasan ang mga pasanin ng pang-araw-araw na pamumuhay. Ang mabuting kalusugang pangkaisipan ay nagpapahintulot sa iyong maging kapakipakinabang, ang magkaroon ng katuparan sa mga relasyon sa ibang tao, at ang umangkop sa mga pagbabago at malampasan ang mga panahon ng kahirapan. Maraming mga kadahilanan ang nag-aambag sa kalusugang pangkaisipan:  Pagpapahalaga sa sarili at pagkamaalam sa sarili  Diyeta at ehersisyo  Mga relasyon sa pamilya, mga kaibigan at mga kasamahan sa trabaho  Mga pananalapi  Paano mo ipinahihiwatig ang iyong nararamdaman KALUSUGANG EMOSYONAL (EMOTIONAL HEALTH) Paano Mabibigyan ang mga Bata ng Kalusugang Emosyonal 1. Magkaroon ng panahon upang MAKINIG SA MGA BATA at mararamdaman nilang mahalaga sila, makakapag-isipsila ng mahusay, makakahanap sila ng mga tamangparaan upang malutas ang kanilang mga problema. 2. IGALANG ANG MGA BATA. Lalaki silang may paggalang sa sariliat sa kapwa. 3. PURIHIN ANG MGA BATA ang kanilang pagkatao,ang hitsura at anyo nila, ang pagkakaroon nilang sariling kaisipan at kagustuhan. 4. PAYAGAN SILANG MATAKOT AT MAGALIT. Ang pag-iyak at pag-alboroto ay nakakabuti. Naalis nilaang lungkot, pagkayamot at pagkabigo, at alam ng mgabata ito. Tayong lahat ay natatakot kung minsan, atnabibigo, at kailangan nating umiyak paminsan-minsan. 5. MAKIPAGLAROSA MGA BATA Natututo, sumisibol at nagmamahal sila habang nakikipaglaro. Pabayaan mong sila ang pumiliat mamuno ng laro. 6. HAYAANG SILA ANG MAG-ISIPNG SARILI NILANG DESISYON hangga’t maari sa ganyang paraan, lalaki silang may kumpyansa at marunong magdisisyon. 7. MAGTAKDA NG MAKATUWIRANG HANGGANAN at alalahaning ang pagpuri aymas mabisa kaysa parusa! 21
  • 23. KALUSUGANG SOSYAL (SOCIAL HEALTH) Ang paglalaro ay isang natural at kinakailangang gawain para sa mga bata anumang edad. Ito ay nakakatulong para sila ay lumaki, matuto at mabuo ang pagkatao. Ang paglalaro ay magpapayaman ng kalusugang piskal at kaisipan at nagpapaunlad ng aspetong sosyal at intelektuwal. Kung ang mga bata ay naglalaro, natututunan nilang alamin ang kapaligiran. Nagiging malikhain mag-isip at marunong tumanggap ng pag subok at anumang mga pagbabago sa buhay. Halos lahat ng bata ay naglalaro depende sa edad, personalidad, kakayahan at mga karanasan. Pagsikapan Natin GAWAIN 1 Punan ang tsart ng mga gawain na makalilinang sa kalusugang pangkaisipan, emosyonal at sosyal. Isulat sa tapat ng tamang kahon. PANGKAISIPAN EMOSYONAL SOSYAL Nakakapagdesisyon para sa sarili Gumagastos ng naaayon sa pangangailangan Naigagalang ang kagustuhan ng iba Nakikisalamuha sa kapwa Nakikipaglaro nang maayos Nakauunawa ng mga aralin sa paaralan 22
  • 24. Pagyamanin Natin GAWAIN 1 Isulat sa patlang ang tamang sagot. Piliin ang sagot sa kahon sa ibaba. _______________ 1. Ito nagpapahiwatig ng matinding self-consciousness at takot na nagdudulot ng pagkamahiyain ng isang bata. _______________ 2. Ito ay panunukso o panunudyo sa kapwa. _______________ 3. Ito ay paggawa ng hindi kaaya-ayang gawain sa ibang tao sa pamamagitan ng pamimilit o paggamit ng dahas _______________ 4. Ito ay pang-aabusong pisikal at emosyonal (damdamin o nararamdaman). _______________ 5. Ito ay pang-aasar o panloloko na humahantong sa pagsasakitan. _______________ 6. Ito ay ang mabilis na pagbabago ng pakiramdam ng isang tao Pagnilayan Natin Dapat bang iwasan ang panunukso sa kapwa? Bakit? Social Anxiety Teasing Harassment Emotional and Physical Abuse Mood Swings Bullying 23
  • 25. Sanggunian: http://tagalog.inmylanguage.org/article.aspx?cat=MENHEALTHADD&docid=2272464 https://www.google.com.ph/?gfe_rd=cr&ei=PFFCV7iSCp2T9QWYhIHABg&gws_rd=ssl#q=kalus ugang+emosyonal&start=10 https://www.google.com.ph/?gfe_rd=cr&ei=PFFCV7iSCp2T9QWYhIHABg&gws_rd=ssl#q=kalus ugang+sosyal https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs-- 7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=kalusugang+pangkaisipan+cliparts https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs-- 7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=mga+batang+nakikipaglaro+cliparts https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs-- 7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=emosyonal+na+kalusugan+cliparts https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs-- 7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=mood+swings+cliparts&imgrc=EoDKsfFO- A_QcM%3A https://www.google.com.ph/search?q=kalusugang+sosyal&biw=1366&bih=667&source=lnms&t bm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiWxtWs-- 7MAhXDHpQKHejhCYUQ_AUIBygC#tbm=isch&q=bullying+cliparts 24
  • 26. Aralin7: Kalusugan ng Kaiisipan, Emosyonal at Social Pag-usapan Natin Basahin ang talata. Sagutin ang mga sumusunod na tanong. 1. Tungkol saan ang binasang talata? 2. Ano ang naidudulot ng mahusay na pakiramdam ng katawan sa isipan ng isang tao? 3. Ano- anong ang dapat ginagawa ng isang taong gulo ang isipan? 4. Ano-ano kaya ang maari mong isagawa upang magin malusog ang iyong isipan at katawan B. Pag- aralan Natin Punan ang tsart. Katangian Ng May Malusog Na Pag-Iisip Katangian Ng May Malusog Na Emosyonal Katangian Ng May Malusog Na Social Ano ang kaugnayan ng kalusugan ng katawan sa kalusugan ng kaisipan? Maraming bilang ng mga pananaliksik ang nagsasabi na ang kalusugan ng katawan at kaisipan ay tutoong magkaugnay. Kung mahusay ang pakiramdam ng inyong katawan, kadalasan ay mas mahusay ang nararamdaman ng inyong kaisipan, at kung minsan ang mga sintomas ng karamdaman ng katawan ay maaaring magbigay ng ideya na may sakit ito sa kaisipan kahit naturingang wala. Ibig sabihin nito, mahalaga na ang mga taong may sakit o gulo ang kaisipan ay tumanggap ng de kalidad na pag-aalaga sa katawan at kaisipan. Kung kayo ay gumagamit o kliyente ng mga serbisyo sa kalusugan ng kaisipan, mas makatwiran na parehong isaalang-alang ng mga serbisyo sa kalusugan ng kaisipan ang kalusugan ng inyong katawan sa pagbibigay ng pag- aalaga sa inyo 25
  • 27. C.Pagsikapan Natin Iguhit sa patlang ang masayang mukha kung ang mga sumusunod na pahayag ay nakakaapekto sa kalusugan ng tao at ng kanyang pagkatao. __1. May positibong pananaw sa buhay __2. Marunong makisama sa mga taong nakapaligid sa kanya __3. May malusog na pag-iisp. __4. May bukas na puso at isipan __5. May respeto sa nararamdaman ng iba. D.Pagyamanin Natin Kaya natin. Sagutin ang mga sumusunod na tanong. 1. Bakit mahalaga na ang isang bata ay mayroong malusog na pag-iisip? 2. Paano nakatutulong ang malusog na pag-iisip,emosyonal at social sa kalusugan ng isang bata at sa paghubog ng kanyang pagkatao? 3. Ano-ano an maari mong gawin upang magkaroon ka ng malusog na kaisipang,emosyonal at social? E.Pagnilayan Natin Tandaan Mo! Isulat sa “House Organizer” ang lahat ng iyong natutunan tungkol sa epekto ng malusog na kaisipan,emosyonal at social. 26
  • 28. Aralin 8 : Pag-iwas sa Pang bubully, Panunukso at Pang-aabuso A. Pag- usapan Natin  Ano-ano ang inyong napansin sa larawan?  Sino sa inyo ang nakaranas na na mabully o di kaya ay matukso ng inyong mga ka klase?  Anu-anong mga hakbang ang inyong ginawa matapos ang panunukso? B. Pag- aralan Natin Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong. Ang Batang Maikli Ang Isang Paa Mula sa kanyang pagsilang ay maliit na ang isang paa ni Mutya. Malambot iyon at nakakabaluktot. Nang siya ay lumaki-laki, pinasuri siya ng kanyang mga magulang sa mahuhusay na mga doctor. Ang sabi ng mga doctor ay wala na iyong remedyo. Habambuhay na raw magiging lumpo si mutya. Labis na nalungkot at naawa sa kanya ang mga magulang. Lumaki si mutya na laging tinutukso ng mga kalaro. Lalo siyang naging tampulan ng panunukso nang magsimula na siyang mag-aral. "O, hayan na si pilantod! Padaanin ninyo!" tukso ng mga pilyong bata kay Mutya. Sa kabila ng lahat, hindi napipikon si mutya. Hindi siya umiiyak sa panunukso sa kanya. Lumaki siyang matapang at matatag. Pinalaki kasi siya ng kanyang ina na madasalin. Mayroon siyang malaking pananalig sa diyos kaya naman nagawa niyang tanggapin ang kalagayan nang maluwag sa loob niya. Habang nagdadalaga ay nahihilig si Mutya sa musika. Nakakatugtog siya ng iba't ibang instrumento sa uwido lamang. Marami ang humahanga sa taglay niyang galing sa pagtugtog. Upang lalo pa siyang naging mahusay, pinag-aral siya ng kanyang ina ng pagtugtog ng piyano. At natuklasan ni mutya na kulang man siya ng paa, sobra naman siya sa talino sa musika. Maraming mga guro sa musika ang humanga sa kanya. Lahat ay gusto siyang maging estudyante. Pagkaraan pa ng ilang taon, ibang-iba na si Mutya. Isa na siyang kilalang piyanista. Nakarating na siya sa ibang bansa tulad ng Amerika at Espanya. Tumugtog siya doon. Naanyayahan pa nga siya sa palasyo ng hari ng espanya para tumugtog sa hari. Hindi na siya tinutukso ngayon. 27
  • 29. Sagutin ang mga sumusunod na tanong. 1. Ano- anong panunukso ang naranasan ni Mutya habang siya ay lumalaki? 2. Paano niya ito nilabanan? 3. Nakahadlang ba kay Mutya ang kanyang kapansanan? Patunayan. C.Pagsikapan Natin Laruin ang larong, paano kaya kung...........  May nakita kang kaklaseng inaasar at pinipikon ng isa pang kaklase  Minura ka ng iyong kaklase  Nasaktan mo ang damdamin ng isa mong kaklase.  Nakita mo na ang kaklase mo ay minamaltrato ng tatay niya D.Pagyamanin Natin Kaya natin. Isadula ang mga paraan kung paano makakaiwas sa mga pang bubully, panunukso at pang- aabuso. Unang Grupo: Huwag mag react at huwag gumanti Ikalawang Grupo: Huwag lumapit sa mga bully at huwag gumanti sa mga bully Ikatlong Grupo: Magpatawa at Umalis sa mga taong nambubully Ika-apat na Grupo: Magkaroon ng kumpiyansa sa sarili at magsumbong sa guro. 28
  • 30. E.Pagnilayan Natin Gawin. Kompletuhin Mo Ito.... Dagdagan ng salita o lipon ng mga salita upang makabuo ng makabuluhang pangungusap sa pag- iwas sa mga bully, panunukso at pang-aabuso. 1. Kapag ako ay nakakita ng batang tinutukso agad ko itong_____________________________ 2. Ang mga batang nang bubully ay dapat isumbong sa guro upang sila ay__________________ 3. Maiiwasan ko na ako ay mabully o tuksuhin sa kung ako ay________________________ 4. Malalabanan natin ang bullying kung tayo ay_______________________________________ 5. Ang bullying, panunukso at pang-aabuso ay bagay na di ko gagawin dahil ito ay ____________________________. F. Takdang Aralin. Mag-interview sa inyong lugar ng mga batang nakaranas nang mabully, tuksuhin at abusuhin. Ipatala sa kwaderno kung anong hakbang ang ginawa nila paraito ay maiwasan. 29
  • 31. Aralin 9 : Mga Bagay at Taong Nakatutulong sa mga Problemang Pangkalusugan Pag-usapan Natin A. Tingnan ng mabuti ang mga larawan Itanong: a. Kilala ba ninyo ang nasa larawan? Sino – sino ang mga nasa larawan? 30
  • 32. b. Saan natin sila madalas nakikikita? c. Sino sa inyo ang may karanasan nang makapag pa-konsulta sa mga nasa larawan? Isalaysay ang iyong karanasan. B. Pagsikapan Natin Balikang muli ang mga larawan sa Pag-usapan Natin. Ang bawat grupo ay pipili ng isang larawan. Sumulat ng isang maikling talata tungkol sa maari nilang maitulong kung sakaling makaranas ka ng problema sa kalusugan ng pag-iisip, emosyonal, sosyal at iba pang mga usaping pangkalusugan . C.Pagsikapan Natin Lagyan ng tsek ( / ) ang patlang kung ang mga sumusunod na kasangkapan o bagay ay nakatutulong upang maging malusog ang ating isipan, damdamin at ang kalusugang pang sosyal. __1. ____2. 31
  • 33. __3. __4. ___5. D. Pagyamanin Natin Laruin ang “ Hulaan mo Kung Sino Ako” E. Pagnilayan Natin Punan ng angkop na salita o lipon ng mga salita ang mga sumusunod na pangngusap upang maging makabuluhan. 32
  • 34. 1. Kapag ako ay nakararanas ng hindi maganda sa aking katawan, ako ay agad na________________________________________________________. 2. Kapag naramdaman ko sa aking sarili na ako ay nalulungkot , agad akong______________________________________________________. 3. Upang lagi kong mapanatiling malusog ang aking isipan at katawan ako ay palaging ___________________________________________________________. 33
  • 36. Aralin 1 Mga Pagbabagong Nagaganap sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata Basahin ang sumusunod na artikulo at sagutan ang mga katanungan sa ibaba. Ang pagbibinata o pagdadalaga ay ang proseso ng pagkakaroon ng mga pisikal na pagbabago kung saan ang batang pangangatawan ay magiging ganap na may kakayahang magparami nang sekswal. Ito ay pinasisimulan ng mga hudyat ng hormones mula sa utak patungo sa gonad: ang mga obaryo para sa mga babae at testes naman para sa mga lalaki. Bilang tugon sa mga hudyat, ang gonads ay maglalabas ng hormones na maguudyok ng libido at ng paglaki, gampanin at ang pagbabago ng utak, mga buto, kalamnan, dugo, balat, buhok, dibdib, at ari. Ang pisikal na paglaki—taas at timbang—ay bumibilis sa unang hati ng pagbibinata o pagdadalaga at nabubuo lamang kung ang bata ay nagtataglay ng hustong katawan. 1
  • 37. Karaniwan, ang mga babae ay nagsisimulang magdalaga sa gulang na 10 hanggang 11. Samantala ang mga lalaki ay nagsisimula naman sa gulang na 11 hanggang 12. Ang mga babae ay karaniwan ring dumadaan sa ganap na pagdadalaga sa gulang na 15-17, habang ang mga lalaki ay ganap na nagbibinata sa gulang na 16-17. Isang mahalagang hudyat ng pagdadalaga ang menarche, ang panimulang regla, na karaniwang sumisibol sa gulang na 12- 13; para sa kalalakihan, ito ay ang pangunahing pagpapalabas ng semilya na karaniwang nagaganap sa gulang na 13. Noong ika-21 na siglo, ang karaniwang gulang kung saan ang mga bata, lalo na sa kababaihan, na dumadaan sa pagdadalaga o pagbibinata ay mababa kung ihahambing sa ika-19 na siglo, kung saan 15 ang gulang ng mga babae at 16 sa mga lalaki. Ito ay maaaring dulot ng ilang salik, kasama na ang pinabuting nutrisyon na humahantong sa matuling paglaki ng katawan, pagtaas ng timbang at deposisyon ng mga taba, o di kaya’y pagkakababad sa endocrine disruptors tulad ng xenoestrogens, na maaaring dahil sa pagkonsumo ng pagkain o iba pang pangkapaligirang salik. Ang pagdadalaga o pagbibintang na mas maagang nagsisimula ay tinatawag ding precocious puberty. Ang pagdadalaga o pagbibinatang nahuhuli ay delayed puberty. Pag-aralan Natin Mga Tanong: 1. Ano ano ang mga pagbabagong pisikal nagaganap sa panahon ng pagdadalaga? 2. Ano ano ang mga pagbabagong pisikal na nagaganap sa panahon ng pagbibinata? 3. Normal ba na makaranas ka ng ganitong pagbabago? Bakit? Pagsikapan Natin 1. Anu-anong pagbabagong pisikal ang nakikita sa: a. Nagdadalaga? b. Nagbibinata? Pagyamanin Natin 1. Gumawa ng isang scapbook ng iyong sarili mula sa pagiging sanggol sa hanggang sa paglki. 2. Lagyan ng makabuluhang salita ang bawat pagbabagong naganap sa iyo. *Kaya Mo Yan Sa huling pahina ay dugtungan ang mga pariralang ito: c. Ang nais ko sa aking paglaki.... 2
  • 38. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ______________________________________________________________. d. Ang aking pangarap ay... ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _______________________________________________________________. Pagnilayan Natin Normal sa isang bata ang magkaroon ng mga pagbabago sa sarili sa panahon ng pagbibinata at pagdadalaga. Kailangang pahalagahan at pangalagaan nang wasto ang sarili sa panahong ito. 1. Bilang isang nagbibinata at nagdadalaga paano mo pahahalagahan at pangangalagaan ng wasto ang iyong sarili sa panahong ito? Sanggunian: Ventura, Ana B. , Deliarte, Evelyn D. Makabuluhang Gawaing Pantahanan at Pangkabuhayan 5 Copyright 2006 Adriana Publishing Co, INC Cubao, Quezon City Philippines https://tl.wikipedia.org/wiki/Kabagungtauhan http://know-your-body.wonderhowto.com/how-to/early-puberty-affects-health-young-girls- 0156515/ 3
  • 39. Aralin 1: Mga Pagbabagong Emosyonal at Sosyal sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata Ang pagbabago sa ugali ng mga nagbibinata at nagdadalaga ay kapansin-pansin. Totoong napapahilig sila sa pakikipagkaibigan ngaunit ang pagiging mapag-isa kung ninanais ay dapat pahalagahan dahil ito ang panahon upang makapag-isip ng mga dapat at di dapat para sa sarili. Ang mga nagbibinata at nagdadalaga ay nagiging mapili na rin sa gustong kagamitan. Hindi lamang sila nagiging maayos sa sarili kundi gayundin sa mga damit at iba pang kagamitan. Mamamasid din sa kanila ang kasipagan at paggawa nang may kusa. Ang pagiging matulungin at mapagkalinga sa kapwa ay makikita sa kanilang pakikitungo sa mga kaibigan at kapatid. Ang pagtanggap ng responsibilidad ay isang hudyat ng pagtitiwala sa sarili na gusto rin nilang pahalagahan. Dahil sa mga pagbabagong pisikal ay naapektuhan din ang damdamin ng isang nagdadalaga at nagbibinata. Ang mga kabataang ito ay nagiging palaayos sa sarili ay normal na bahagi at dahil dito ay nagiging palahanga sa mga taong mapag-ayos at may magandang tikas ng katawan na nagiging idolo nila sa paglak. Maging sa sarili ay mapaghanap sila ng pansin mula sa kapwa at mga magulang. Dito rin maigting ang pakikipagkaibigan at pakikipagtunggali kaya’t ang pakikisama ay dapat nilang matutunan at pahalagahan. Sa panahong ito, ang pagtitiwala sa sarili ay makatutulong sa pagiging matatag na siyang susi upang maging maunlad at malawak ang pag-unawa sa buhay. Ang mga kasambahay at kaibigan ay dapat namang magpakita ng pag-unawa, pagkilala, at pagtitiwala na siyang makatutulong sa pagpapaunlad ng mga nagbibinata at nagdadalaga. 4
  • 40. A. Pagusapan Natin Bumuo ng dalawang grupo at pagusapan ang mga pagbabagong emosyonal at sosyal sa panahon ng pagbibinata at pagdadalaga. Saguting ang sumusunod na katanungan. 1. Anu-ano ang mga pagbabagong emosyonal ang nararanasan ninyo sa inyong pagdadalaga / pagbibinata? 2. Anu-ano ang mga pagbabagong sosyal ang nararanasan ninyo sa inyong pagdadalaga / pagbibinata? B. Pagaralan Natin Lagyan ng Tsek (/) kung pagbabagong emosyonal at ekis(x) kung pagbabagong sosyal. ___1. Pagiging mapili ng kagamitan. ___2. Paghahanap ng pansin mula sa kapwa ang magulang. ___3. Pagtanggap ng responsibilidad mula sa iba. ___4. Maigting ang pakikipagkaibigan at pakikipagtunggali sa iba. ___5. Pagiging maitin ang ulo sa ilang mga sitwasyon. C. Pagsikapan Natin Anu-anong pagbabagong sosyal at emosyonal ang nakikita sa: a. Nagdadalaga? b. Nagbibinata? D. Pagyamanin Natin  Kaya mo Yan Magsadula ng ilang mga sitwasyon na nagpapakita ng mga pagbabagong emosyonal at sosyal sa panahon ng Puberty at kung ano ang tamang gawin upang malampasan ang mga ito. E. Pagninilay Pangkalusugan 1. Anu-ano ang mga dapat na gawin sa mga pagbabagong nagaganap sa iyo bilang isang nagdadalaga at nagbibinata? F. Takdang Aralin Gumawa ng isang pananaliksik tungkol sa mga pagbabagong emosyonal at sosyal sa mga nagbibinata at nagdadalaga. References: Ventura, Ana B. , Deliarte, Evelyn D. Makabuluhang Gawaing Pantahanan at Pangkabuhayan 5 Copyright 2006 Adriana Publishing Co, INC Cubao, Quezon City Philippines 5
  • 41. Health Grade V KAGAMITAN NG MAG-AARAL YUNIT II Aralin 5: Mga Pangkalusugang Isyu at Usapin sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata Bakit Ako Mahihiya? Ang pagbabagong nagaganap sa katawan ng isang nagdadallaga at nagbibinata ay hindi dapat ikahiya dahil ito ay normal lamang. Mapapansin natin na kapag ang mga kabataan ay umabot na sa ganitong kalagayan, nagkakaroon ng isyu o usapin na labis na nakakaapekto sa kanyang paglaki bilang indibidwal. Bilang mga kabataan na magdaraan sa ganitong sitwasyon, dapat niyong tanggapin at unawain ang mga pagbabagong ito. Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa mga isyu/usapin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata.  Mga isyung pang-nutrisyon  Pagbabago-bago ng kasalukuyang emosyon  Di kanais-nais na amoy  Pangangalaga sa ngipin at iba’t-ibang bahagi ng bibig  Pagkakaroon ng tagiyawat  Pagkahukot  Mga usapin sa pagreregla ng babae  Maaga at di-inaasahang pagbubuntis  Sexual Harassment (Abusong Sekswal Nahihiya akong ideretso ang katawan ko, lumalaki kasi ang dibdib ko. Bakit kaya lumalaki ang boses ko? Hindi naman dati ganito ah! 6
  • 42. Pag-usapan Natin Tingnan ang mga larawan. Sagutan ang mga tanong tungkol ditto. Mga Tanong: 1.) Ano ang masasabi mo sa unang larawan? 2.) May pagbabago bang naganap sa pisikal na kaanyuan ng ikalawang larawan? 3.) Ano ang iyong masasabi sa ikatlong larawan? Ano pa ang ibang pagbabagong nagaganap sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata maliban sa pisikal na anyo? Pag-Aralan Natin Basahin ang talata na nasa ibaba. Sagutin ang sumusunod na mga tanong Mga Isyu at Usapin sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata Kapag ang batang lalaki o babaeay dumating na sa eda 10-16, siya nasa “Puberty Stage” na. Ang mga nagaganap na pagbabago ay nagsisimulang mapansin sa kaanyuan, pangangangatawan at pagkilos. Pagkalito at pagkabahal ang kanilang nararanasan lalo na pagdating sa pangkalusugang aspeto. Nagkakaroon ng maraming usapin/isyu tungkol dito. 7
  • 43. Dahil sa mga pagbabagong pisikal ay naapektuhan din ang kanilang damdamin. Ang mga kabataang ito ay nagiging mahiyain at maramdamin, madaling mabugnot at palakain. Ang pagkakaroon ng di kanais-nais na amoy ng katawan dulot ng pagiging aktibo ng kanilang “sweat glands”. Nagiging hukot ang porma ng katawna ng isang babae dahil nag-aalangan siya sa paglaki ng kanyang dibdib kasabay ang mga sintomas ng pagkakaroon ng regal ng babae. Ang pinaka-malaking isyu/usapin sa panahon ng puberty ay ang maaga at di inaasahang pagbubuntis ng isang babae na madalas na nangyayari kung hindi mag- iingat. Nakakaranas din ng “Sexual Harassment” o abusing sekswal ang mga batang nagdadalaga at nagbibinata. Mga Tanong: 1.) Anong edad ng lalaki at babae ang nasasakop ng puberty stage? 2.) Magbigay ng ilang pagbabago sa katawan ng babae sa panahon ng pagdadalaga. 3.) Nagkakaroon bar in ng pagbabago sa damdamin ang mga lalaki sa panahon ng pagbibinata? Magbigay ng halimbawa. 4.) Kailan masasabi na ang isang nagdadalaga at nagbibinata ay nakakaranas ng sexual harassment? 5.) Bigyang depinisyon ang “early/unwanted pregnancy”. Pagsikapan Natin Hatiin ang klase sa 3 grupo. Hikayatin ang bawat grupo na ipakita ang mga pangkalusugang isyu/usapin sa pamamagitan ng mga sumusunod. (Pumili lang ng isa.)  Dula o role play  Skit  News report  Awitin o sayaw  Pagsasalarawan 8
  • 44. Pagyamanin Natin Kaya Natin! Magtala ng 5 isyu/usapin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinta na sa palagay mo ay nangangailangan ng pag-iingat at pag-aalaga. 1.) __________________________________________________ 2.) __________________________________________________ 3.) __________________________________________________ 4.) __________________________________________________ 5.) __________________________________________________ Pagnilayan Natin (Ulat Pangkalusugan) Ipaliwanag kung bakit kailangan nating tanggapin ang lahat ng pagbabago sa atig katawan, kaisipan at damdamin sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata. Takdang Aralin Mag-interview ng isang adult at itanong ang mga sumusunod. 1.) Ilang taon ka nagkaroon ng menstruation? (kung babae) Nagpatuli? (kung lalaki) 2.) Ano-anong mga pagbabagong pisikal, mental at emosyonal ang nararanasan mo noong nasa puberty age ka? 3.) Alin sa mga pangkalusugang isyu/usapin ang hindi mo nagustuhan? Ipaliwang kung bakit. 4.) Paano mo ito nalampasan at natanggap na ito ay normal lamang sa isang nagdadalaga at nagbibinata. 9
  • 45. Health Grade V Kagamitan ng Mag-aaral Yunit II Aralin 6: Nailalagay ang Sarili sa Sitwasyon ng mga Kabataang Nakakaranas ng mga Usapin at Suliranin Dulot ng Pagdadalaga at Pagbibinata Tulad ng maaga at Di- Inaasahang Pagbubuntis Pag-Usapan Natin Makinig sa guro habang nagsasalaysay tungkol sa larawan. Mga Tanong: 1.) Batay sa istorya/larawan, anong usapin ang kinahinatnan ng batang babae? 2.) Sa iyong palagay, maaari ba itong maiwasan ng mga babaeng menor de edad? 3.) Kung ikaw ang nasa sitwasyon sa larawan, ano ang gagawin mo para maiwasan ito? 10
  • 46. Pag-aralan Natin Menor De Edad! Maraming paraan para maiwasan ang maagap na pagbubuntis ng isang menor de edad at isa sa pinakamabisang paraan ay ang sekswal na pagpipigil o yung pag-iwas sa pakikipagtalik sa murang eded. Ngunit paano ito magkakaroon ng katuparan? Sa puntong ito, malaki ang maitutulong ng tamang pag-gabay ng mga magulang sa bata. Pangalawa, ang pangaral/sermon na nakukuha o naririnig sa simbahan at siguro ay mas makakatulong kung magkakaroon ng school curriculum tungkol sa “sexuall abstinence” tulad sa ibang bansa. Pagsikapan Natin Pangkatang Gawain Ano ang Aking Gagawin? Lagyan ng tsek ang mga bagay na dapat gawin upang maiwasan ang maagap at di-inaasahang pagbubuntis. 1.) Makinig sa payo ng mga magulang. 2.) Makipagbarkada at makipaglasingan sa mga lalaki. 3.) Magsimba tuwing lingo. 4.) Makipagrelasyon sa may asawa. 5.) Unawain ang leksyon ng guro tungkol sa “Reproductive System”. 11
  • 47. Pagyamanin Natin Pumili ng isa sa mga sagot mo sa “Pagsikapan Natin”. Ipaliwanag kung bakit ito ang napili mong pinakamabisang paraan. Pagnilayan Natin (Ulat Pangkalusugan) Isulat ang sagot sa manila paper. Free Discussion sa bawat grupo. Talakayin ang mga negatibong epekto ng maagap at di-inaasahang pagbubuntis ng isang babae. Magbigay ng isang paraan para maiwasan ito. Takdang Aralin Mag-interbyu ng isang prpesyonal/bihasa (guro, doktora o ina ng tahanan na may karanasan na). Hingan ng impormasyon o kro-kuro kung paano matatanggap o maiiakma ng mga kabataan ang kanilang sarili sa mga pangkalusugang usapin at isyu sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata. 12
  • 48. ARALIN 9 : Pangangalaga sa Sarili sa Panahon ng Pagdadalaga at Pagbibinata Pag-usapan Natin Tukuyin Natin... Anu-ano ang mga pagbabagong pangkasarian ang pangunahing nagaganap sa isang nagdadalaga at nagbibinata? Hayaang magbagi ang mga mag-aaral ayon sa sarili nilang karanasan. Pag-aralan Natin Suriin ang nasa larawan. Ano ang napansin mo sa larawan? Anu-ano ang mga wastong pangangalaga ng sarili sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata? Itala sa pisara ang lahat ng sagot,lagyan ng tsek ang tama at ekis ang mali. 13
  • 49. Pagsikapan Natin Sagutan Natin 1. Isa-isahin ang mga paraan ng pangangalaga sa katawan sa panahon regla at kapag bagong tuli. ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ 2. Bakit kailangan ang pag-iingat at kalinisan ngkatawan sa panahon ng pagdadalaga / pagbibinata? Paano ninyo isinasagawa? ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ Tayo’y Magpangkat! Bumuo ng 2 grupo,ibigay ang mga wastong paraan ng pangangalaga sa sarili. Unang Grupo – Panahon ng Pagdadalaga Ikalawang Grupo – Panahon ng Pagbibinata Tandaan Mo! A. Isulat ang K kung katotohanan at O kung opinyon ang mga sumusunod. ______1. Iwasan ang pagkain ng mga maaasim at makatas sa panahon ng regla o bagong tuli. ______2. Gawin ang mga dating ginagawang tungkulin sa bahay kung may regla. ______3. Maligo araw-araw kung may regla. ______4. Manatiling nakahiga kapag may regla. ______5. Ang regla ay isang sakit. B. Magbigay ng mga paraan ng pagsasagawa ng pangangalaga ng inyong sarili kapag kayo’y may regla / bagong tuli. Pagyamanin Natin Pagnilayan Natin 14
  • 50. Gumawa ng slogan tungkol sa pangangalaga ng sa ating sarili (pisikal man o emosyunal) sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata. Takdang-Aralin 15
  • 51. ARALIN 10 (SEX AND GENDER) AT MGA TUNGKULING KAAKIBAT NITO Ang bawat tao ay may pagkakaiba-iba. Ang mga pagkakaibang ito ay depende sa kinabibilangang pamayanan ng isang indibidwal base sa kultura, tradisyon at paniniwala ng naturang pamayanan. Ang mga ito ang nagdidikta kung ano ang mga dapat at hindi dapat gawin ng isang tao upang siya ay maging katanggap-tanggap sa mata ng lipunan. Ang mga ito rin ang humuhubog sa buong pagkatao ng isang indibidwal at ng kanyang pagka-lalaki o pagka- babae. 16
  • 52. Pag-usapan Natin Picture, Pictue… 1. Ano-ano ang iyong mga napansin sa mga larawan? 2. Ano ang pinagkaiba ng bawat larawan sa isa’t-isa? 3. Sang-ayon ba kayo sa mga larawan na ito? Pag-aralan Natin SEX – ay tumutukoy sa byolohikal na pagkakaiba ng lalaki at babae tulad ng pagkakaiba ng chromosomes, hormonal profiles, panloob at panlabas na ari. GENDER – naglalarawan ng mga katangian ng lalaki at babae na kung saan ang kultura, tradisyon at paniniwala ng isang lipunan ang nagdidikta ng pagka-lalaki o pagkababae ng isang tao. 17
  • 53. GENDER IDENTITY – ay tumutukoy sa pananamit, pagkilos, at pag-iisip ng isang lalaki , babae o transgender batay sa kanyang sariling paniniwala at kasiyahan. GENDER ROLES – ay tumutukoy sa mga kaugalian, kaisipan, responsibilidad at gawain ng mga lalaki at babae batay sa idinidikta ng kultura, tradisyon at paniniwala ng isang lipunan. Bakit nga ba nagkakaroon ng pagkaka-iba ang mga ginagampanang tungkulin ng mga lalaki at babae? MGA SALIK NA NAKAKAIMPLUWENSYA SA GENDER IDENTITY AT GENDER ROLES 1. PAMILYA. Sa loob ng pamamahay unang-unang natutunan ng isang bata ang lahat ng bagay na may kinalaman sa kaniyang sarili at kanyang mga tungkulin sa pamilya. Dito unang hinuhubog ang mga bata sa pamamagitan ng mga itinakdang obligasyon sa kanila ng kanilang mga magulang tulad ng: a. Pag-iigib ng tubig para sa mga lalaki at paghuhugas naman ng mga pinggan sa mga babae, at b. Pagtulong ng lalaking anak sa kaniyang tatay sa pagkukumpuni ng mga sirang kagamitan sa bahay habang ang mga babae naman ay tumutulong sa kanilang nanay na maglinis ng mga kagamitan sa bahay. 2. MIDYA. Ang panunuod ng telebisyon ay isa sa libangan ng buong pamilya sa tahanan. Dito, ang mga bata ay nagkakaroon ng mga makabagong ideya na nakadaragdag sa pagkabuo ng kanilang pagkatao. Anuman ang mapanuod ng mga bata sa telebisyon ay maaari nilang tularan, taglayin at angkinin upang maging basehan nila ng kanilang mga ikikilos na magiging katanggap-tanggap sa lipunan. 3. RELIHIYON. Ang iba’t-ibang relihiyon ay may kani-kaniyang alituntunin na sinusunod. Sa kadahilanang ito, ito rin ay nagdidikta sa mga tao kung ano ba ang dapat at hindi dapat upang maging katanggap-tanggap sa paningin ng kanilang kinabibilangang relihiyon. 4. PAARALAN. Ang paaralan ang nagsisilbing pangalawang tahanan ng mga bata. Dito ay marami na silang mga nakakasalamuhang kapwa nila mga bata at ang kanilang guro na 18
  • 54. gumagabay sa kanila sa lubusang pagkilala nila sa kanilang mga sarili at sa kanilang mga tungkulin na dapat gampanan sa lipunan. Pagsikapan Natin Isulat kung LALAKI o BABAE ang karaniwang gumagawa ng mga tungkuling nasa ibaba. GAWAIN Karaniwang ginagawa ng mga… 1. Pag-iigib ng tubig 2. Paghuhugas ng plato 3. Pananahi ng damit 4. Pagkukumpuni ng mga sirang kasangkapan sa bahay 5. Pagsisibak ng kahoy 6. Paglalaba 7. Pamamalantsa 8. Pagluluto 9. Pangangahoy 10. Paghahakot ng mga mabibigat na bagay Pagyamanin Natin Bumuo ng isang dayalogo na nagpapakita ng mga tipikal na sitwasyon sa pamilya, simbahan, paaralan, at pamayanan. Pagnilayan Natin 1. Bakit magkaiba ang mga gawain ng mga lalaki sa mga gawain ng mga babae? 19
  • 55. 2. Sang-ayon ba kayo na ang mga gawaing pang-lalaki at pang-babae ay hindi dapat o kayang gawin ng mga babae? Ipaliwanag ang iyong sagot. Isulat sa loob ng kahon Takdang Aralin Kapanayamin ang inyong mga magulang o mga lolo at lola tungkol sa kanilang mga tungkuling ginagampanan noong kanilang mga kapanahunan. Isulat ang mga ito sa inyong kwaderno. 20
  • 57. Aralin 1: Gateway Drugs Pag- usapan Natin Suriin ang mga produktong makikita sa larawan. Piliin ang mga produktong may sangkap na caffeine, tobacco at alcohol. Pangkatin ang mga ito ayon sa sangkap na taglay nito. Sagutin ang mga sumusunod na tanong: a. Anu- ano ang mga produktong may sangkap na caffeine? Tobacco? Alcohol? b. Ano ang pagkakaiba ng mga inumin o pagkaing may sangkap na caffeine sa iba pang pagkain? c. Anu- ano ang mga produktong may tobacco o nicotine? d. Mayroon bang miyembro ng inyong pamilya na gumagamit ng mga produktong ito? e. Anu- ano naman ang mga produktong may sangkap na alcohol? f. Mayroon bang miyembro ng inyong pamilya ang komukunsumo ng mga produktong may sangkap na alcohol? Caffeine Tobacco Alcohol 1
  • 58. g. Makabubuti ba ang pagkain o pag- inom ng mga pagkaing may sangkap na alcohol o caffeine? Pag- aralan Natin Mahalaga ang mga ‘To A. Basahin ang dayalogo at sagutin ang mga kasunod na tanong. Bihira sa mga taong gumagamit ng ipinagbabawal na gamot tulad ng heroin o cocaine, ang hindi nakatikim ng gateway drugs. Unang hakbang sa paggamit ng mga ipinagbabawal na gamot ang paggamit ng mga gateway drugs tulad ng mga pagkaing may caffeine, tobacco at alcohol. Para sa maraming tao, ang pag- inom ng kape ay karaniwang inumin lamang ngunit lingid sa kanilang kaalaman, nagiging daan ito sa pagkagumon. Unang hakbang ang pag- inom ng kape, ang pagkonsumo ng higit sa 100mg nito ay nagdudulot sa pagkadepende ng isang tao sa pag- inom nito,ang pag- inom ng mga inuming may alcohol tulad ng beer at alak ay nagdudulot dn ng adiksyon, gayundin ang paggamit ng sigarilyo ay nagiging daan sa paggamit ng marijuana at iba pang ipinagbabawal na gamot. Maraming tao ang inihahalintulad ang paninigarilyo sa pag- inom ng kape. Madalas ito ang nagiging sanhi o simula ng paggamit ng ipinagbabawal na gamot. Ang taong natutong manigarilyo, karamihan ay nauuwi sa paggamit ng ilegal na droga, at karaniwang nagiging sanhi ito ng pagkalulong. Sa pinakabagong pag-aaral, ang paggamit ng E- cigarette ay hindi nakatutulong upang maiwasan ang paninigarilyo kundi mas nagiging pangkaraniwang gawain pa ito lalo na sa mata ng mga kabataan. Nagpapakita lamang ito na kapag naninigarilyo ang isang kabataan, nauuwi ito sa paggamit ng ibang ipinagbabawal na gamot. 2
  • 59. 1. Ano ang gateway drugs ayon sa binasang dayalago? 2. Anu- anong produkto ang itinuturing na gateway drugs? 3. Legal ba ang pagbibili ng gateway drugs? Pangatwiranan. 4. Paano natuto ang isang indibidwal na gumamit ng gateway drugs? 5. Ano ang maaaring panganib na dulot ng gateway drugs? 6. Paano maiiwasan an paggamit ng gateway drugs? Ang beer, alak at iba pang inuming may alcohol ay isa sa malawakang inuming kinukunsumo sa maraming bansa sa mundo. Katulad ng tabako, ang alcohol ay is a sa mga legal na gateway drugs na pinagsisimulan upang ang isang tao ay malulong sa ipinagbabawal na gamot. Sa simula, ang pag-inom ng alak ay ginagawa sa tuwing may mga okasyon lamang ngunit sa pagtagal, ang pag- inom ng alak ay nagiging karaniwang gawain at libangan. Kahit ang isang tao ay hindi maitutring na alcoholic, malaki ang posibilidad na matuto rin siyang gumamit at malulong sa ipinagbabawal na gamot. Nangyayari ito, tuwing siya ay lasing o nagiging gawi dahil nakararanas siya ng kasiyahan sa paggamit nito. Ang paggamit ng gateway drugs ng isang miyembro ng pamilya ay hindi nangangahulugan na siya ay magiging drug addict pagdating ng araw. Kinakailangan lamang na magkaroon ng kasiguruhan na alam ng inyong kapamilya ang panganib na dulot nito at mag- alok ng tulong kung sakaling may problema o dinaramdam ang isang kapamilya. Kadalasan,ang pagiging problemado ang nagiging dahilan ng paggamit ng ipinagbabawal na gamot. Maiiwasan ito kung palaging mayroong miyembro ng pamilya na palaging handang tumulong at makinig. 3
  • 60. B. Pag-usapan ang dahilan ng pagkahikayat ng mga tao sa gateway drugs. Pangkat 1 Dahilan Caffeine Pangkat 2 Dahilan Tobacco Pangkat 3 Dahilan Alcohol Pagsikapan Natin Matuto Tayo A. Lagyan ng tsek ang mga produktong maituturing na gateway drugs. 1. Beer 2. Coffee 3. Chocolate Drink 4. Sigarilyo 5. Gin 6. Vodka 7. Energy Drink 8. Rum 9. Tabako 10. Tsaa B. Gumawa ng dula- dulaan hinggil sa pagkagumon sa mga pagkain at inumin na may caffeine at alcohol, gayundin sa tobacco. 4
  • 61. Pagyamanin Natin Kaya Mo Ito 1. Pumili sa kahon ng salitang ilalagay sa loob bilog upang mabuo ang konsepto ng gateway drugs. 2. Ano ang papel na ginagampanan ng gateway drugs sa pagkagumon ng mga tao sa ipinagbabawal na gamot? 3. An ano ang dahilan kung bakit nahihikayat ang mga tao na gumamit ng gateway drugs? Pagnilayan Natin Isulat sa notebook ang inyong saloobin sa tanong na “Sang-ayon ka ba na legal ang pagbibili ng mga gateway drugs sa mga tindahan at supermarkets? Bakit?” Gateway Drugs Caffeine Tobacco Energy Drink Carbohydrates Alcohol 5
  • 62. Aralin 2: Gateway Drugs Pag- usapan Natin Pag-aralan at suriin ang bawat larawan at sagutin ang mga tanong sa Talakayin. Talakayin: 1. Anu- ano ang mga produktong makikkita sa larawan? 2. Saan karaniwang mabibili ang mga produktong nasa larawan? 3. Kailan karaniwang iniinom ang mga produktong ito? 4. Ano ang pagkakatulad ng mga produktong ito? Pag-aralan Natin Mahalaga ang mga ‘To Basahin ang dayalogo at sagutin ang mga kasunod na tanong. Ang caffeine ay isang uri ng gamot na natural na matatagpuan sa mga dahon at buto ng maraming uri ng halaman. Maaari rin itong gawin sa artipisyal na pamamaraan at ilahok sa mga pagkain. Ang caffeine ay itinuturing na gamot o drugs dahil sa nagpapagising ito sa ating central nervous system na nagiging sanhi ng pagiging aktibo ng isang indibidwal. Ang caffeine ay matagpuan sa maraming inumin tulad ng kape, tsokolate, at maraming soft drinks, gayundin sa mga pain relievers at mga gamot na mabibili ng walang reseta. Mapait ang lasa ng caffeine kung kaya’t dumadaan sa mahabang proseso ang mga inuming may caffeine upang mawala ang pait ng lasa nito. Ang caffeine ay hindi naiiwan sa katawan ngunit mararamdaman ng isang tao ang epekto nito sa loob ng anim na oras. 6
  • 63. Inumin/ Pagkain/ Gamot Dami ng Inumin/ Pagkain Dami ng Caffeine SoBe No Fear 8 ounces 83 mg Monster energy drink 16 ounces 160 mg Rockstar energy drink 8 ounces 80 mg Red Bull energy drink 8.3 ounces 80 mg Jolt cola 12 ounces 72 mg Mountain Dew 12 ounces 55 mg Coca-Cola 12 ounces 34 mg Diet Coke 12 ounces 45 mg Pepsi 12 ounces 38 mg 7-Up 12 ounces 0 mg Brewed coffee (drip method) 5 ounces 115 mg* Iced tea 12 ounces 70 mg* Cocoa beverage 5 ounces 4 mg* Chocolate milk beverage 8 ounces 5 mg* Dark chocolate 1 ounce 20 mg* Milk chocolate 1 ounce 6 mg* Ang caffeine ay itinuturing na diuretic, nagiging sanhi ito ng pag- ihi ng madalas ng mga taong kumokunsumo nito. Ang mga pagkaing may gamot na caffeine ay karaniwang mabibili sa mga botika, sari- sari stores, groceries at maging sa convenience stores. Maraming pagkain at inuming may caffeine tulad ng nasa listahang inihaanda ko. 7
  • 64. Tanong: 1. Ano ang caffeine? 2. Bakit maituturing na isang gamot aang caffeine? 3. Ano ang halimbawa ng mga pagkain o inumin na may sangkap ng caffeine? 4. Ilarawan ang caffeine. 5. Ilang oras ang epekto ng caffeine sa katawan ng isang taong komunsumo nito? 6. Anu- ano ang mga produktong may caffeine ayon sa talaan? 7. Makabubuti bas a katawan o sa kalusugan ang pagkonsumo ng mga pagkaing may caffeine? Pagsikapan Natin Ating Sagutin Lagyan ng tsek ang mga produktong may caffeine. Jolt gum 1 stick 33 mg Cold relief medication 1 tablet 30 mg* Vivarin 1 tablet 200 mg Excedrin extra strength 2 tablets 130 mg *Nangangahulugan ng karampatang dami ng caffeine na maaaring ikonsumo. 8
  • 65. Pagyamanin Natin Ating Alamin A. Magtala sa tsart ng mga produktong may caffeine na karaniwang mabibili sa mga tindahang malapit sa inyong lugar at isulat ang karampatang dami ng caffeine na taglay nito. Pangkat 1 Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine Pangkat 2 Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine Pangkat 3 Mga Produktong may Caffeine Karampatang Dami ng Caffeine Kaya Natin Punan ang patlang ng mga salita mula sa kahon upang makabuo ng makabuluhang pangungusap. Ang caffeine ay itinuturing na __________ dahil sa nagpapagising ito sa ating _________________________ na nagiging sanhi ng pagiging _____________ng isang indibidwal. Ang caffeine ay itinuturing na _____________, nagiging sanhi ito ng madalas na _______________ ng mga taong kumokunsumo nito. Ang halimbawa ng mga produktong may caffeine ay ____________________, _____________________, ________________at ______________. Karaniwan itong mabibili sa mga tindahan sa ating __________________. Komunidad gamot central nervous system kape Aktibo prutas at gulay tsokolate noodles soft drinks pain relievers vitamins 9
  • 66. Pagnilayan Natin Sundin si Dok Punan ng tama o mali ang patlang upang makabuo ng angkop na pangungusap. 1. Ang pag-inom ng ng inuming may sangkap na caffeine ay ______________ at makabubuti sa ating kalusugan. 2. _________________ang pagkonsumo ng higit sa 100 mg ng caffeine sa araw- araw. 3. _________________na magpakonsulta sa doctor kung sakaling may maramdamang kakaibang reaksyon sa katawan dulot ng pagkonsumo ng mga pagkaing may caffeine. 4. _________________na suriin ang dami ng caffeine o anumang sangkap na taglay ng pagkain o inumin. 5. ________________na maging maingat sa pagpili ng pagkain lalo na at may taglay itong gamot tulad ng caffeine. 10
  • 67. Aralin 3 Pinagmula ng Caffeine, Nikotina at Alcohol Pagmasdan at pag-aralang mabuti ang mga larawan sa ibaba. Ano ang tawag ninyo sa mga larawan? Saan madalas nakikita ang mga ito? Alam b ninyo na nagtataglay sila ng mga mahahalagang substansya? Anu-anong mga larawan ang makikita ninyo sa titik A, B at C? sa palagay ninyo ano ang maaring magmula sakanila kapag sila ay idinaan sa mga proseso.? A. B. C. 11
  • 68. Pangkatang Gawain. Bumuo ng talong pangkat, pag-usapan ang mga pinagmulan ng mga sangkap na inihahalo sa mga produkto gaya ng kape ano ba ang mga sangkap na nakapaloob dito. Ibibigay ng guro ang mga pag-uusapan (caffeine, alcohol at nicotine). Gumuhit ng kahon sa inyong kwaderno at isulat kung ano ang ibig sabihin ng substansyang nabanggit at kung saan ito nagmula. Nikotina, kapeina, at alcohol Ang nikotina ay isang alkaloid na matatagpuan sa nightshade plants partikular sa tabako plant na tinatawag ding Nicotiana tabacum. Ang ibang nightshade plants, gaya ng patatas, kamatis, at talong, ay mayroon ding nicotine ngunit mas mababa ang kanilang nicotine content kung ihahambing sa tabako. Ang nicotine ay matatagpuan sa sigarilyo at iba pang produktong tabako. Ang bawat piraso ng sigarilyo ay tinatayang may 1 mg nicotine. Ang caffeine o kapeina ay nilalaman ng ilang mga halaman at ito ay mapait. Kadalasang matatagpuan ito sa maraming inumin na tulad ng kape, tsaa, soft drinks o soda, cacao o tsokolate, kola nuts at ilang mga gamot na kung tawagin ay stimulants. Ito ay nagbibigay ng karagdagang enerhiya at pansamantalang tulong sa pagiging alerto. Alcohol ay nilikha mula sa katas ng prutas, o gulay na tinatawag na fermented. Ang alcohol ay parang tubig o Kristal dahil sa kulay nitong puti. Ang pagbuburo ay isang proseso na gumagamit ng yeast o bakterya upang baguhin ang sugars sa pagkain sa alak. Ang Pagbuburo ay ginagamit upang makagawa ng maraming mga kinakailangang mga item. Alcohol ay may iba't ibang mga form at maaaring magamit bilang isang malinis, o isang antiseptiko, o di kayay isang gamot na pampakalma. 12
  • 69. Saan Ako Nagkamali Panuto: Mula sa mga larawan ano ang naramdaman ninyo? May nais ba itong ipahiwatig sa atin bilang tao? a. _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ b. Pagmasmasdan at suriing mabuti ang mga larawan. Tukuyin ang mga produktong may sangkap ng caffeine, nikotina at alkohol. Isulat ang iyong sagot sa patlang. _________________________________ ________________________________ ______________________________ 13
  • 70. Kaya Natin A. Pagpupuno: Tukuyin ang mga uri ng prutas o gulay na pinagmulan ng mga substansya na inihahalo sa ilang produkto gaya ng kape. Buuin ang salita sa pamamagitan ng pagsulat sa patlang ng mga nawawalang titik. 1. Prutas na hugis puso at may kulay na pula, mayroong din berde ginagawang alcohol ___a___s___na____ 2. Ito ay prutas hugis bilog na maliliit na ginagawa ding alcohol ang katas _____b_____s 3. Isang prutas na malabot maraming buto at kulay pula na pinagmulan din caffeine K____m____ _____ I ______ 4. Ito ay mahaba at may kulay ube na pinagmulan ng nikotina _____ a _____ o ______ g 5. Halaman na may maliliit na dahon ginagamit na sangkap sa sigarilyp _____ o ______a ______ o Ikaw at Ako Sundin Natin ‘to A. Panuto: Kumpletuhin ang mga sumusunod na pangungusap sa inyong kwaderno. Sa inyong natutunan sa araling ito ano ang iyong natuklasan at hindi nagustuhan? Bakit? Ano ang kaya mong gawin upang hindi makasira sa buhay mo ang mga sigarilyo, kape at alkohol? 1. Nalaman ko na ang kapeina pala ay galing sa __________________________ _______________________________________________________________ 2. Ngayon ay alam ko na kung saan nagmula ang alkohol at ito ay ____________ _______________________________________________________________ 3. Natuklasan ko na ang nikotina, alkohol at kapeina ay maari ding ____________ _______________________________________________________________ B. Magtala ng limang (5) produkto na maaring haluan ng mga alkohol, nikotina at kapeina sa inyong papel. 1. 3. 5. 2. 4. 14
  • 71. Aralin 4 Pangkalahatang Epekto ng Paggamit at Pag-abuso sa Caffeine, Nikotina at Alcohol Pagmasdan at pag-aralang mabuti ang mga larawan sa ibaba. Ano ang tawag ninyo sa mga larawan? Saan madalas nakikita ang mga ito? Alam b ninyo na nagtataglay sila ng mga mahahalaga substansya o maaring kemikal na galing sa mga ibat- ibang prutas o produkto? At ito ang mga inihahalo sa mga ilang produkto kagaya ng kape, alak at sigarilyo. Ano ang substansyang sangkap ng alak? .  Saan inihahalo ang alkohol?  Ano ang epekto nito sa taong nakatikim ng alcohol?  Ano ang nangyayari sa taong nakatikim ng caffeine?  May masama bang epekto ang nikotina sa ating katawa? Magbasa Muna Nikotina Ang nikotina ay isang alkaloid na matatagpuan sa nightshade plants partikular sa tabako plant na tinatawag ding Nicotiana tabacum. Ang ibang nightshade plants, gaya ng patatas, kamatis, at talong, ay mayroon ding nicotine ngunit mas mababa ang kanilang nicotine content kung ihahambing sa tabako. Ang nicotine ay matatagpuan sa sigarilyo at iba pang produktong tabako. Ang bawat piraso ng sigarilyo ay tinatayang may 1 mg nicotine. 15
  • 72. Ang nicotine ay mabilis na pumapasok sa katawan. Mula sa baga, dumadaan ito sa bloodstream at sa loob ng pito hanggang sampung segundo ay pumapasok sa utak. Ang reaction ng utak sa nicotine ang nagdudulot ng nicotine addiction. Mabilis din ang reaksyon ng puso sa nicotine. Nagdudulot ito ng pagtaas ng blood pressure at pagbilis ng pulso. Bumababa rin ang blood supply sanhi ng pagliit ng arteries. Bukod dito, nababawasan ang panustos ng oxygen sa cells dahil sa carbon monoxide ng sigarilyo. Dahil dito, ang nicotine ay ang tinuturong pangunahing sanhi ng cardiovascular disease at heart attack sa mga naninigarilyo. Caffeine Ang caffeine o kapeina ay nilalaman ng ilang mga halaman at ito ay mapait. Kadalasang matatagpuan ito sa maraming inumin na tulad ng kape, tsaa, soft drinks o soda, cacao o tsokolate, kola nuts at ilang mga gamot na kung tawagin ay stimulants. Ito ay nagbibigay ng karagdagang enerhiya at pansamantalang tulong sa pagiging alerto. Mga epekto Ayon sa mga eksperto, ang katamtamang konsumo ng kape (200 hanggang 300 milligrams, mga dalawa hanggang apat na tasa) ay hindi nakakaapekto sa kalusugan ngunit ang malakas na pagkonsumo nito (400 milligrams at mas mataas pa, mga apat pataas na tasa) ay nagdudulot ng hindi kanaisnais na mga sintomas tulad ng mga sumusunod:  Insomnia o kahirapan sa o kakulangan ng tulog  Nerbyos  Pagkabagabag  Pagkairita  Pangangasim ng sikmura o gastroenteritis  Mabilis na pagtibok ng puso  Pangangatog ng kalamnan o muscle tremors  Depression  Nausea o pagkaduwal  Madalas na pag-ihi  Pagsusuka 16
  • 73. Alkohol_____________________________________________________________________ Alcohol ay nilikha mula sa katas ng prutas, o gulay na tinatawag na fermented. Ang alcohol ay parang tubig o Kristal dahil sa kulay nitong puti. Ang pagbuburo ay isang proseso na gumagamit ng yeast o bakterya upang baguhin ang sugars sa pagkain sa alak. Ang Pagbuburo ay ginagamit upang makagawa ng maraming mga kinakailangang mga item. Alcohol ay may iba't ibang mga form at maaaring magamit bilang isang malinis, o isang antiseptiko, o di kayay isang gamot na pampakalma. Kapag ang mga ay tao uminom ng alak, ito ay buyo sa kanilang bloodstream. Mula doon, ito ay nakakaapekto sa central nervous system (utak at utak ng galugod), na kumokontrol sa halos lahat ng mga function ng katawan. Dahil ang mga eksperto ngayon nalalaman na ang utak ng tao ay pa rin ang pagbuo sa panahon ng ating kabataan, siyentipiko at pananaliksik sa mga epekto ng pag-inom ng alak ay maaaring magkaroon ng epekto sa mga utak ng mga kabataan. Matuto Tayo (Magpakita ng mga larawan ayon sa mga katanungan) Panuto: Mula sa talata na binasa sagutin ang mga sumusunod na katanungan. 1. Ano ang epekto ng pag-inom ng alak sa katawan? _______________________________________________ _______________________________________________ 2. Ano ang pangunahing Gawain ng atay sa ating buong katawan? _______________________________________________ _______________________________________________ 3. Kapag tuloy-tuloy ang pag-inom ng alak ano ang magiging sakit ng isang tao at paano ito nangyayari? Kaya Mo Yan A. Pangkatin ang mga bata sa tatlong grupo. Gumawa ng isang eksena o sitwasyon kung saan nagpapakita kung paano makakaiwas ang mga tao sa mga sa pagtikim ng mga produktong may sangkap ng: Unang grupo: caffeine Panagalawang grupo: nikotina Ikatlong grupo: alcohol 17
  • 74. B. Basahin ang mga pangungusap. Lagyan ng tsek ( / ) kung paraan ito ng pag-iwas sa pagtikim ng mga produktong may sangkap ng mga gateway drugs. ______1. Pagkagising ni Maria ay nag-ehersisyo muna siya upang kapag napagod na ay tubig ang kanyang iinumin at hindi kape. ______2. Naghanap ng maaaring mapagkakaabalahan si mang Nestor kaysa sa paninigarilyo. ______3. Kapag walang ginagawa si mang Oscar ay tumatambay siya sa kanto kung saan naroroon ang mga grupo ng mga manginginom at maninigarilyo. ______4. Ginagawa ni Canor na abala ang kanyang sarili sa simbahan upang hindi malulong sa bawal na gamot sa kanilang lugar. ______5. Umiiwas si Randy sa mga nag uumpukan sa kanilang lugar. Tandaan Ang mga sangkap na ginagamit sa ibat-ibang produkto kagaya ng alak, sigarilyo at kape ay ang caffeine, nikotina at alcohol. Ang alcohol ay mula sa mga katas ng ilang prutas kagaya ng mansanas ito ay parang Kristal, mapait ang lasa nito at mabaho ang amoy dahilan kung bakit nalalasing ang taong nakakatikim nito. Ang caffeine ay mula sa mga pinatuyong buto kagaya ng kape at marami pang iba. Kapag nakatikim ang isang tao nito siya ay mananatiling gising. Nikotina ay mula sa dahon o ugat ng tobaco. Itoy isang sangkap na inihahalo sa sigarilyo. Ito rin ay maaring makalason nakakasira ito ng nervous system. Tukuyin ang mga sumusunod 1. Ito ay isang nakakalasong kemikal puti na parang tubig na nakalalasing mula sa mga katas ng mga prutas kagaya ng mansanas at ubas._____________________ 2. Isang sangkap na inihahalo sa kape. Ito rin ang dahilan kung bakit nanatiling gising ang isang tao na nakatikim nito. _______________________ 3. Namula ito sa dahon o ugat ng tobaco. Kung saan isang sangkap din ito sa pag gawa ng sigarilyo. 18
  • 75. ARALIN 5 EPEKTO NG PAGGAMIT AT PAG-ABUSO NG GATEWAY DRUGS A. PAG-USAPAN NATIN DAPAT SUNDIN: Tingnan, kilalanin at suriin ang mga nakalarawan. Tanong: 1. Ano-ano ang mga nakita ninyo ? Bakit ang mga ito ay tinawag na gateway drugs? 2. Dapat bang gamitin ang mga ito? 3. Anu-ano ang mga epekto nito sa kalusugan ng bawat indibidwal, sa pamilya at kumunidad? B. PAG-ARALAN NATIN Basahin ang dayologo at pagkatapos ay sagutin ang mga gabay na tanong. Si Nena ay isang mag-aaral sa ikalimang baitang. Ang kanilang gurong si Gng. Emerald ay nagbigay sa kanila ng takdang aralin tungkol sa epekto ng caffeine, alcohol at tobacco sa kalusugan ng isang tao, sa pamilya at sa kumunidad. Kung kayat nagtungo siya sa kanilang school doctor upang magtanong tungkol dito. Narito ang kanilang usapan: Nena: Magandang araw po doktora, maaari ko po ba kayong interbyuhin? Doc. Martinez: Oo naman Nena, halika maupo ka. Tungkol saan ba yan? Nena: Tungkol po sa aming takdang aralin sa Health. Nais ko po sanang malaman kung anu ano po ang epekto ng caffeine, alcohol at tobacco sa isang tao? Doc. Martinez: Ang epekto ng caffeine sa isang tao ay ang pagiging alerto, may pakiramdam na laging gising at hindi madaling mapagod. Kapag sobra na ang caffeine sa katawan ng isang tao maaari siyang magkaroon ng kalituhan at pagkahibang o nagiging dahilan ng pagkamatay sanhi ng konbulsyon, maari ding magtae o magdiarrhea, labis na pagkauhaw, at madalas na pag-ihi, nagiging dahilan din ito ng pagiging iritable o mainitin ang ulo at pagbilis ng pagtibok ng puso at hirap sa paghinga, gayun din ang pagtaas ng presyon ng dugo. Ang alkohol ay nagiging dahilan ng pagkakaroon ng chronic liver, kansers, cardiovascular disease, acute alcohol poisoning at fetal alcohol syndrome. Nagiging dahilan din ito ng tinatawag na mouth & throat cancer (larynx and pharynx), oesophageal cancer, bowel cancer (colon and rectum), liver cancer and female breast cancer. Ang paninigarilyo ay nagiging dahilan ng sakit sa baga, 19
  • 76. kansers at cardiovascular disease. Kaya kung maari ay talagang iwasan ang paggamit ng gateway drug sa dami ng masamang dulot nito sa ating katawan. Nena: Naku doc. Nakakatakot po pala ang mga epekto ng gateway drugs. Ano naman po ang epekto nito sa pamilya at sa kumunidad? Doc. Martinez: Kapag ang isa sa pamilya ay madalas uminom ng kape o mga inuming kola, naninigarilyo o may nagiinom, maaaring lahat ng miyembro ay gumaya na din sa kanilang nakiklta sa mga magulang at matatandang kapatid. At maaring ang masamang epekto na pweding maramdaman ng isa e lahat na miyembro ay makaranas na din nanagiging bunga ng madalas na di pagkakaunawaan dahil mabilis uminit ang ulo at paggiging sakitin sa myembro ng pamilya. Sa kumunidad, hindi maganda ang epekto nito sapagkat dadami ang magiging problema sa lansangan. Kung dadami ang bilang ng mga taong naninigarilyo at nag-iinum, pwedeng magkaroon ng laganap na sakit tulad ng sakit sa baga at pag-kakaroon ng ibat-ibang krimen tulad ng banggaan sa kalye kasi lasing ang driver, nanakit ng kapwa dahil nsa ispiritu ng alak di alam na mali na pala ang ginagawa. Ang buong kumunidad ay mahihirapang umunlad. Nena: Madami po akong natutunan sa mga sinabi po ninyo doc. Salamat po ng marami sa tulong nyo para sa aking takdang aralin. Magpapaalam na po ako. Salamat po ulit doc. Doc.Martinez: Walang anuman Nena. Tanong: 1. Ano ang paksang pinag-usapan sa dayalogo? 2. Paano ang paggamit ng gateway drugs? 3. Anu-ano ang mga masamang dulot ng caffeine, alcohol o alak at paninigarilyo sa kalusugan ng bawat indibidwal, sa pamilya at sa kumunidad? 4. Dapat ba ninyong gamitin ang mga ito? C. Pagsikapan Natin Suriin Natin: Basahing mabuti ang mga sitwasyong nakalahad. Suriin kung ang epekto ng gateway drugs ay sa Indibidwal, sa pamilya at kumunidad. Sabihin kung ito ay epekto ng caffeine, alcohol at tobacco. 1. Madalas uminit ang ulo ni Mang Canor kahit sa maliit na dahilan lang kaya madami siyang nakakagalit sa kanyang trabaho.Pag-uwi sa kanilang tahanan tinutungo nya kaagad ang kanilang kusina upang magtimpla ng mainit na kape. 2. Madalas mag-inum si Tatay kaya naman lagi silang nag-aaway ni Nanay. Nagtataklob nalang ako ng tenga upang di na ko marinig ang pagtatalo nila. 20
  • 77. 3. Nagkaroon ng mahabang traffic sa kalsada.Bakit ayaw pa po umusad ng mga sasakyan? Ano pong nangyari? Tanong ng driver ng jeep na sinasakyan ko. Nagkabungguan ang dalawang sasakyan dahil lasing ang nagmamaneho ng van.Ito ang sabi ng dumating na pulis. Gawin Natin: Sumulat ng sanaysay tungkol sa nakalarawan sa ibaba. Ilahad ang inyong reaksyon tungkol sa epekto ng pag-inom ng alak sa pamilya. D. Pagyamanin Natin: Magtulungan Tayo Bumuo ng limang pangkat. Magsagawa ng duladulaan tungkol sa nagiging epekto ng caffeine, alcohol at tobacco sa kalusugan ng isang tao, sa pamilya ay kumunidad. Kaya Natin Ito: Suriin ang mga negatibong epekto ng caffeine, tobacco at alcohol. Isulat sa patlang kung ang mga ito ay pang-indibidwal, pangpamilya at pangkumunidad. ______________1. Ayon sa isang panayam mula sa nurse ng isanag ospital, karamihan sa mga pasyente mula sa kanayunan ay may magkakatulad na karamdaman tulad ng sakit ng ulo, pagkakaroon ng nerbyos, hirap sa pagtulog, at mataas na blood preasure. Kung kayat nakipag-ugnayan ang ospital sa rural health personnel na nakatalaga sa lugar na iyon. 21
  • 78. ______________2. Si Anna ay nasa ikalimang baitang na. Nahihiya siyang makisalamuha sa kapwa nya mag-aaral at kung minsan ay nawawalan siya ng tiwala sa sarili. Sa kanilang tahanan ang kanyang ama ay kaharap na naman ang kanyang kaibigan at masayang nag-iinuman. Samantalang ang kanilang ina na galing pa sa palengke ay abalang naghahanda ng kanilang makakain na madalas pang sinisigawan ng kanyang ama para lutuin ang kanilang puplutan. _____________3. Si Aling Narda ay isang mabuting asawa at ina ng apat na mga anak. Dala ng kahirapan, minabuti niyang mangibang bansa upang mabigyan ng magandang kinabukasan ang kanyang pamilya. Naiwan si Mang Jose na siyang nag-aasikaso sa kanilang mga anak. Subalit, nalulong sa paninigarilyo at alak si Mang jose. Di naglaon ay nagkasakit siya ng Kanser sa baga at ito ang naging dahilan ng maaga nyang pagkamatay. ______________4. Mahilig sa sodang inumin si Lenica. Sa maghapon ay nakakaubos siya ng tatlong de bote. Mahilig din siyang uminom ng dark coffee. Sa kasalukuyan, madalas siyang nagagalit sa kanyang mga kasambahay kahit sa isang maliit na kadahilanan. ______________5. Mahilig sa sigarilyo si Sandy. Nakakaubos siya ng tatlong pakete ng sigarilyo sa maghapon. Madalas siyang nakakaramdam ng hirap sa paghinga at pag- ubo ng halos tuloy-tuloy. Nang magpatingin siya sa doctor, may tama na pala ang baga niya. E. PAGNILAYAN NATIN Ating Alamin: Isulat sa graphic organizer ang natutunan mo tungkol sa paggamit at pag- aabuso ng gateway drugs. Negatibong epekto sa paggamit at pag-aabuso 22
  • 79. Ng gateway drugs Caffeine alcohol Tobacco Indibidwal Indibidwal Indibidwal Pamily Pamilya Pamilya Kumunidad Kumunidad Kumunidad F. TAKDA Sumulat ng isang sanaysay kung paano mo maiiwasan ang paggamit ng caffiene, alcohol o alak at tobacco o paninigarilyo upang mapanatili ang magandang kalusugan ng iyong katawan. 23
  • 80. ARALIN 6: PAG-IWAS AT PAGKONTROL SA PAGGAMIT AT PAG-ABUSO ng GATEWAY DRUGS A. PAGUSAPAN NATIN Ipakita ang mga larawan ng isang masigla at malusog na pamilya na di gumagamit ng gateway drugs. Tanong: 1. Anong nakikita nyo sa nakalarawan? 2. Bakit sa palagay nyo masigla at ba ang buong mag-anak? 3. Anong masasabi mo sa kanilang ama at ina? 4. Magiging masigla at malusog ba ang isang mag-anak kung ang bawat miyembro ng mag-anak ay gumagamit ng caffeine, alkohol at tabako? Bakit? 5. Paano mo mapapanatiling malusog ang iyong katawan? A. PAG-ARALAN NATIN Basahin ang sanaysay at sagutin ang mga tanong tungkol dito. wag sayangin ang buhay 2 „wag „wag „wag sayangin sayangin sayangin ang ang ang buhay buhay buhay! ! ! Ano ang buhay na hindi sayang? Paano hindi masasayang ang iyong buhay? Mapasaiyo man ang lahat ng kayamanan sa mundo at sikapin mo mang gumawa ng maraming kabutihan, maaaring masayang pa rin ang buhay mo. Seryosong usapan ito, kaya nga sinabi ni Jesus: “Sapagkat ano ang mapapakinabang ng tao na makamtan ang buong sanlibutan, at mapahamak ang kanyang buhay?” (Marcos 8:36) Ang buhay ay mahalaga ito ay pinakamahalagang kaloob ng dyos sa atin. Ang ating mga sarili ay kumakatawan sa templo ng dyos sapagkat siya ang lumikha nito. Dapat lamang nating pahalagahan at wag sayangin. Iwanan at iwaksi na ang mga gawaing nakasanayang gawin kung ito naman ay nakakasira sa ating katawan. Magkaroon ng disiplina sa sarili at suriin ang mga pagkaing dapat ihain sa hapagkainan. Iwasan gumamit ng mga productong may caffeine, alcohol at tobacco sapagkat nalalaman na naten ang masasamang epekto nito sa ating kalusugan Kinakailangang matutong magdesisyon ng tama at di nagpapadala sa mga sinasabi ng iba o mga kaibigan, kabarkada. Mahalaga din na magkaroon palagi na pakikipagusap o kumunikasyon sa bawat miyembro ng pamilya upang malaman ang kalagayan ng bawat isa. Tanong: 24
  • 81. 1. Paano maipakikita ang pagiging malusog at masiglang pangangatawan? 2. Anu-anong kasanayan ng buhay ang dapat malinang upang makaiwas sa paggamit ng gateway drugs? 3. Mahalaga bang linangin ang mga kasanayan ng buhay na ito? Bakit? B. Pagsikapan Natin Bumuo ng limang pangkat. Ipakita sa isang maikling duladulaan kung paano mamuhay ng masaya, masigla at malusog ang isang pamilya na di gumagamit ng caffeine, alkohol at tabako. C. Pagyamanin Natin Magtulungan Tayo. Ibigay ang iyong disisyon sa mga sumusunod na pangyayari: 1. Birthday party ng kaibigan mo. Inaalok kang uminom ng alak habang masayang nagsasayawan ang ibang mga bisita. Ano ang gagawin mo? 2. Pilit mong iniiwasan ang mga bisyong alam mong masama sa kalusugan mo. Subalit nakikita mong ang iyong ama ay laging nag-iinum at naninigarilyo. Paano mo siya mahihimok na tigilan na nya ang bisyo nya upang makaiwas sa anumang sakit na maari nyang maranasan? D. Pagnilayan Natin: Ipagawa ang ating Alamin. Isulat ang natutunan mo sa araling ito. Ang natutunan ko sa araling ito. E. Takdang Aralin Magsaliksik tungkol sa mga Polisiya ng paaralan at mga pambansang batas tungkol sa pagbebenta at paggamit ng tabako at alkohol. 25
  • 82. ARALIN 7. PAGSUNOD SA PANUNTUNANG PAMPAARALAN AT BATAS PAMBANSA (RA 9211) A. PAG-USAPAN NATIN Ilahad ang mga alituntunin ng paaralan at ang Batas Pambansa (RA 9211). Tanong: 1. Anu-ano ang mga alituntunin sa paaralan? 2. Nasusunod mo ba ang lahat ng ito? 3. Mahalaga bang sundin ng bawat isa ang tuntunin sa paaralan? Bakit? 4. Ano ang nilalaman ng RA 9211? 5. Dapat bang sundin ang mga nakalahad sa batas na ito? Bakit? B. Pag-aralan Natin Suriin ang mga larawan. Lagyan ng tsek (/) ang nakasusunod sa mga alituntunin ng paaralan at Batas Pambansa (RA9211). 26
  • 83. A. Pagsikapan Natin Bumuo ng tatlong pangkat at magpakita ng duladulaan kung paano sinisunod ang mga alituntunin ng paaralan. B. Pagyamanin Natin Sumulat ng isang talata kung bakit nararapat sundin ang mga alituntunin ng paaralan at ang batas pambansa. C. Pagnilayan Natin Sumulat ng sanaysay. Paano mo maipakikita na ikaw ay sumusunod sa alituntunin ng inyong paaralan? D. Takda Paano mo maipakikita na ikaw ay sumusunod sa alituntunin ng inyong paaralan? . 27
  • 85. Aralin 1 : Pinagmulan at Layunin ng mga Pangunang Lunas Pag-usapan Natin Tanong : Ano ang ginagawa ng mga nasa larawan? Paano ito makatutulong sa isang tao? Pag-aralan Natin Ang paunang tulong-panlunas (first aid) ay ang pagbibigay ng pangunahing magagawang tulong, kalinga, at pangangalaga sa mga taong napinsala ng sakuna o karamdaman. Isinasagawa ito ng isang taong pangkaraniwan hanggang sa panahong maaari nang ibigay ang mas dalubhasang tulong pang-sagip buhay ng mga manggagamot. Kinasasangkapan ang kasanayang ito ng mga payak, ngunit nakapagliligtas, na kasanayang may kaugnayan sa panggagamot. Maaaring makatamo ng pagsasanay ang isang pangkaraniwang tao upang maisagawa ang pagbibigay ng tulong na ito, kahit man hindi ginagamitan ng mga natatanging aparatong panggagamot. Maaari ring ibigay ang tulong na ito sa mga hayop, ngunit ang artikulong ito ay tumutukoy lamang para sa magagawang paunang-tulong na pantao. Ang 3 pangunahing mga layunin ng paunang tulong-panlunas, na mas kilala bilang 3 P (tatlong P) ang mga sumusunod:  Pagpapanatili ng buhay (Preserve life)  Pag-iwas mula sa pagkakaroon ng mga dagdag na pinsala o pag-iwas sa paglala ng kapinsalaan o karamdaman (Prevent further injury or illness)  Pagtataguyod sa paggaling (Promote recovery) 1
  • 86. Bilang karagdagan, may ilang mga tagapagsanay na nagtuturo ng ika-apat na "P" - ang Pag-iingat ng sarili, Protektahan ang sarili, o Pagpapananggalang ng sarili (Protect yourself), bagaman sinasabi ng iba na kasaklaw at nakasukob na ito sa ilalim ng ikalawang "P" na Pag-iwas mula sa mga karagdagang pinsala para sa kapakanan ng sarili, ng biktima o pasyente, at ng iba pang tao. Kapag maingat ang sarili - ang tagasagip o tagapagligtas - ay may kakayahan itong pangalagaan at magligtas pa ng ibang tao. Mga Pangunahing kasanayan sa Pagbibigay ng Pangunahing Tulong-Panlunas May mga kasanayan na itinuturing na pinakapusod ng pagbibigay ng paunang tulong-lunas, kahit saan pa man o paano man naituro ang mga ito. Tinuturuan ang mga tagapagbigay ng pangunahing tulong panlunas na laging tatandaan ang ABC ng mga hakbang sa pagbibigay ng mga paunang tulong-pansagip ng buhay bago magpatuloy sa pagbibigay ng iba pang mga kalunasan:  Airway – Ang daanan ng hangin / Ang daanang panghininga / Ang daanang-hingahan  Breathing – Buga ng paghinga / Bantayan ang katangian ng paghinga  Circulation – Sirkulasyon o pagdaloy ng dugo sa katawan Ang ibig sabihin nito ay dapat lamang na unahin munang suriin at subuking lutasin ang mga suliraning may kaugnayan sa daanan ng hangin (bibig at ilong) ng pasyente. Kung walang balakid sa daanan ng hininga at paghinga, dapat na isunod na suriin at subuking sugpuin ng tagapaglunas ang anumang suliranin at pinsala na may kaugnayan sa sirkulasyon (pagdaloy at pagikot ng dugo sa katawan). May ibang mga tagapagsanay o tagapagturo na nagdaragdag ng pang-apat na hakbang: ang D para sa Duguan ba ang pasyente? O Dinudugo ba ang biktima?, o kaya ay ang pagbibigay ng Depibrilasyon. Nakasalalay sa antas ng kasanayan ng tagapagbigay-lunas ang mga pagkakaiba sa mga pamamaraan ng pasisipat at pagsusuri at pagpapanatili ng mga mahahalagang ABC ng taong manlulunas. Kapag naiayos at napainam na ang mga ito, maaari nang magbigay ng mas masulong na mga gawaing-panlutas ang mga taong tagapanagip, kung kinakailangan. May ilang mga bansa na nagtuturo ng talong B (ang 3 B), na katulad ng ABC ang pagkakasunud- sunod ng kahalagahan:  Breathing – Buga ng paghinga / Bantay-hininga  Bleeding – Balong ng dugo  Bones – Butu-buto o Buto o Baling buto Nangangahulugan ito na dapat na suriin muna at lutasin ng manlulunas ang anumang suliranin kaugnay sa Buga ng Paghinga, bago subuking sugpuin ang mga suliraning kaugnay sa Balong ng dugo mula sa katawan ng pasyente o mga Baling Buto (na hindi naman ibig sabihin nito na dapat nang kaligtaan ang mga huling mga suliranin sa mga panahong iyon – katulad ng mga pinsala sa gulugod, kung saan magagamit ang pagbabago at kaibahan sa pamamaraang panlunas upang makatulong sa pagbubukas ng daanan ng hininga). https://tl.wikipedia.org/wiki/Paunang_tulong-panlunas 2
  • 87. Pagsikapan Natin Buuin ang mga letra upang makabuo ng mga salita 1. SRKLISUYANO – 2. KASUNA – 3. YUBAH – 4. ETASPNEY – Bumuo ng tatlong grupo kung saan ang bawat grupo ay tatalakayin ang bawat layunin ng pangunang lunas. Pangkat I Pangkat II Pangkat III Isulat ang Tama kung tama ang isinasaad ng Pangungusap at Mali kung ang isinasaad ay mali. ______1. Ang paunang tulong panlunas ay ibinibigay sa mga taong nais maisalba ang buhay. ______2. Sasailalim sa mga pagsasanay ang mga taong nagbibigay ng pangunang lunas. ______3. Ang pangunang lunas ay maaari ding ibigay sa mga hayop. ______4. Dapat lamang na unahin munang suriin at subuking lutasin ang mga suliraning may kaugnayan sa daanan ng hangin (bibig at ilong) ng pasyente. ______5. Ang unang layunin ng pagbibigay ng pangunang lutas ay upang maisalba ang buhay. Pagyamanin Natin Pagnilayan Natin 3
  • 88. Makipanayam sa mga “ Health Workers” sa Semtrong Pangkalusugan ng barangay tungkol sa pgbibigay ng pangunang lunas sa mga sanggol at matatanda na biglang nagkasakit o napinsala. Takdang-Aralin 4
  • 89. ARALIN 2 MGA PANUNTUNAN SA PAGBIBIGAY NG FIRST AID (PAUNANG LUNAS) Ang pagtulong sa kapwa ay isang kalugod-lugod na gawain sa mata ng Diyos lalung-lalo na sa gitna ng matinding pangangailangan lalung-lalo na sa isang aksidente. Ang mga bagay tulad ng isang aksidente ay hindi natin inaasahang darating sa ating buhay ngunit sa pamamagitan ng paunang lunas (first aid) ay maaari tayong makapagsalba ng mga buhay ng tao sa kabila ng isang mabigat na sitwasyon. Ang pagbibigay paunang lunas (first aid) ay isang mabisang paraan upang maagapan ang paglala pa ng mga karaniwang natatamong pinsala mga ng tao sa isang aksidente tulad ng mga sugat, pagkabali ng mga buto,pagdurugo ng ilong, paso, pagkawala ng malay, at marami pang iba. Ang paunang lunas (first aid) ay maaring ibigay ng sinumang may wastong kaalaman sa pagbibigay nito sa taong nangangailangan ngunit mayroon tayong mga bagay na dapat isaalang-alang bago natin ito isagawa upang makasigurado tayo sa matagumpay na pagsasalba ng buhay ng mga tao. 5
  • 90. Pag-usapan Natin Picture, Pictue… 1. Batay sa mga larawan, ano-anong sitwasyon ang inyong nakita? 2. Ano-ano ang mga maaaring mangyari sa mga taong ito kung walang tutulong sa kanila? 3. Kung ikaw ay nasa paligid ng pinangyarihan ng mga sitwasyon sa larawan, ano ang iyong gagawin upang makatulong sa mga taong ito? 6
  • 91. Pag-aralan Natin MGA PANUNTUNAN NA DAPAT ISAGAWA SA ORAS NG BIGLAANG PANGANGAILANGAN O (EMERGENCY ACTION PRINCIPLES) 1. HUMINGI AGAD NG TULONG SA IBA. Humingi ng tulong sa iba upang makatawag agad ng ambulansya para sa mga biktimang may malalang kondisyon. Maaari ding humingi ng pag- alalay mula sa iba kung kinakailangan. 2.SIYASATIN ANG PINANGYARIHAN NG AKSIDENTE. Unang-una ay isipin muna ang pansariling kaligtasan. Mainam na magmasid muna sa paligid kung ito ba ay ligtas bago magsagawa ng paunang lunas sa mga biktima. Maaring ilipat sa ibang pwesto o lugar ang biktima kung kinakailangan ngunit dapat siguraduhin na ang biktima ay hindi magtatamo ng iba pang pinsala sa katawan sa proseso ng paglipat ng pwesto o lugar. 3. IHANDA ANG MGA KAGAMITANG PANG-MEDIKAL. Upang mas mapadali ang pagbibigay ng paunang lunas, makabubuti na ihanda ang mga kagamitang pang-medikal tulad ng bandaging tools, mga gamot, stretcher at iba pa para sa natamong pinsala ng biktima. Kung walang makitang mga gagamitan ay maaaring gumawa ng mga pansamantalang kagamitan tulad ng bandage na gawa sa malinis na damit, stretcher na gawa sa dalawang kahoy (mas mahaba sa biktima ng isang metro) at mga kamiseta. 4. ISAGAWA ANG PAGSISIYASAT SA BIKTIMA. Kung may malay ang biktima ay maaari siyang kapanayamin tungkol sa mahahalagang detalye tulad ng kaniyang pangalan, tirahan, at kung sino ang kaniyang mga kamag-anak na maaaring tawagan. Kung walang malay ang biktima, tingnang mabuti ang mahahalagang palatandaan ng pagkabuhay ng tao tulad ng temperatura ng katawan, tibok ng puso o pintig sa mga pulso, at paghinga. Upang malaman na humihinga ang biktima, maaaring tingnan ang dibdib kung ito ay gumagalaw. Maaari din itong pakinggan at pakiramdaman. 7
  • 92. Pagsikapan Natin Iaayos ang mga ginulong letra upang mabuo ang tamang salita sa tulong ng katangian o paglalarawan. GINULONG TITIK NABUONG SALITA IBIG SABIHIN EENTSIKAD Isang pangyayaring hindi inaasahan na nakapagdudulot ng pinsala sa mga tao. ITAMKIB Tawag sa tao na napinsala ng isang hindi inaasahang pangyayari. AYSMANABLU Isang uri ng sasakyan na ginagamit tuwing may emergency tulad ng paghahatid ng isang pasyente patungong ospital. SANTAGLIAK Bagay na dapat nating sinisugro at isinasaalang- alang sa pang-araw-araw nating pamumuhay upang hindi tayo mapahamak. GNLOUT Abstraktong bagay na ating ibinibigay sa mga taong nangangailangan. Mga Uri ng Aksidente at Pangkaligtasang Gawain sa Pagbibigay ng Paunang Lunas Ano ang gagawin mo kung… 1. Nakakita ka ng isang kotseng nagliliyab at sa loob nito ay may isang tao na nawalan ng malay. 2. Nabalian ang iyong kaklase sa paa dahil sa kanyang pagtalon-talon sa hagdan. 8
  • 93. 3. Nabagok ang ulo ng isang ale habang siya ay naglalakad sa gitna ng kalsada at ito ay nawalan ng malay. 4. Nakainom ng lason ang iyong kapatid. 5. Nakagat ng aso ang iyong kaibigan habang kayo ay naglalakad pauwi sa inyong tahanan. Pagyamanin Natin Gumawa ng isang dula-dulaan tungkol sa mga sitwasyon na nabanggit sa Mga Uri ng Aksidente at Pangkaligtasang Gawain sa Pagbibigay ng Paunang Lunas. Pagnilayan Natin 1. Bakit mahalagang masiguro natin ang ating sariling pangkaligtasan bago natin isagawa ang paunang lunas (first aid) sa mga biktima ng isang aksidente? 2. Bilang isang mag-aaral, paano mo maibabahagi ang iyong natutunan sa araling ito sa iba pang kasapi ng iyong pamilya? Isulat ang sagot sa loob ng kahon. Takdang Aralin Magtala ng mga pangkaraniwang mga uri ng aksidente na nangyayari sa bahay at isulat ang mga wastong pamamaraan kung paano ito binibigyan ng mga paunang lunas (first aid). Maaaring magtanong sa inyong mga magulang o sa inyong Barangay Health Worker. 9
  • 94. Aralin 3 Maging Laging Handa sa mga Karaniwang Pinsala Pag-usapan Natin Tingnan ang mga salita sa kahon. Ano ang kaugnayan ng mga salita sa larawan? Mahalaga bang malaman natin ang kaugnayan ng mga ito?  Kahandaan  Pangunang Lunas  Karaniwang Pinsala 10
  • 95. Pag-aralan Natin Karaniwang Pinsala at Kondisyon Pangunang Lunas 1. Sugat Karaniwang hindi nangangailangan ng daliang pagdadala sa ospital. Maaaring gawin ang mga sumusunod na pamamaraan: a. Hugasan ang mga kamay na nasugatan ng malinis na tubig at sabon. b. Pagpapatigil sa pagdurugo gamit ang malinis na tela o bulak. c. Linising mabuti ang sugat mas mainam na patagalin ang sabon sa loob ng sugat upang maiwasan ang mikrobyo, banlawang mabuti. d. Lagyan ng gamot o antibiotic. e. Takpan ang sugat ng bandage. f. Palagiang palitan ang mga bandage ng sugat isang beses sa isang araw. g. Kung malalim ang sugat nangangailangan itong tahiin sa malapit na health center o ospital. h. Suriing mabuti ang sugat at palagiang tingnan ang mga sintomas o palatandaan ng impeksiyon. Kung may impeksyon paturukan ng anti-tetanus ang pasyente. 2. Pagdurugo ng Ilong Ang balinguyngoy o pagdurugo ng ilong ay isang karaniwang kondisyon ng nangangailangan din ng karampatang lunas. a. Umupo ng tuwid at idikit ang iyong likod sa sandalan ng upuan. Kinakailangan ito upang mabawasan ang presyon ng dugo sa veins ng ilong at maiwasan ang pagdaloy ng dugo pabalik sa iyong katawan b. I masahe ang ilong ng pasyente at huminga sa bibig habang ito ay isinasagawa. Ito ay isinasagawa upang maiwasan ang patuloy na pagdurugo ng ilong. c. Upang maiwasan ang muling pagdurugo iwasan ang pagsinga at huwag yumuko nangangailangan ang ganitong kondisyon na mapanatili na mas mataas ang iyong ulo kaysa sa iyong puso. d. Sa patuloy na pagdurugo gumamit na ng nasal sprayer at sumangguni sa doktor. 3. Kagat ng Insekto Karamihang reaksiyon ng kagat ng insekto ay ang pamumula, pangangati at pagkairitable. a. Alisin sa lugar ang pasyente kung saan ito nakagat. b. Hugasan ang bahaging nakagat ng insekto. c. Maglapat ng cool compress o kaya ay isang tela na may 11
  • 96. malamig na tubig o puno ng yelo. d. Ilapat ang isang cream, gel o lotion sa bahaging nakagat upang maiwasan ang pangangati. Kung wala ka sa bahay nito maaari ka ding gumamit ng baking soda. e. kung tuluyang lumala ito dalhin sa pinakamalapit ng health center o ospital. 4. Kagat ng Hayop a. Kung ang sugat ay mababaw lamang at walang rabbies, hugasan ang sugat ng may sabon at malinis na tubig, lagyan ng antibiotic at takpan ang sugat. b. Kung ang sugat naman ay malalim takpan ang sukat na isang malinis na tela upang maampat ang dugo, talian ito at daliang dalhin sa doktor. c. Kung may mapapansin kang palatandaan ng may impeksyon, tulan ng pamamaga, pamumula, nadagdagan ang sakit, dalhin kaagad sa pinakamalapit na health center o ospital. 5. Paso Nangangailangan ng agarang pansin ang isang pasyenteng napaso kung ito ay malubha at magdudulot sa pasyente ng iritableng pakiramdam at labis ng sakit. a. Dagling ibabad ang napasong bahagi sa malamig na tubig sa loob ng 10 minuto upang maibsan ang sakit. b. Kung mayroong mga Iintos, huwag itong tusukin. Panatilihin itong tuyo at malinis. Huwag bayaang maalikabukan o kaya ay dapuan ng langaw. Takpan ang may pinsalang bahagi ng malinis na damit. Plantsahin muna ito bago gamitin. c. Kung malaking bahagi ng katawan ang napaso, dalhin agad ang pasyente sa pinakamalapit na pagamutan. Huwag gagawa ng anuman sa pasyente. Pahigain at takpan siya ng malinis na damit upang manatiling mainit. d. Kung ang paso ay maliit lamang, ibabad ito sa tubig na may asin sa loob ng 20 minuto pagkaraan ng 24 oras. Haluan ng ½ tasang asin ang isang palanggana o kaya'y isang timba ng mainit-init na tubig. Ibabad ang napasong bahagi minsan isang araw sa loob ng 3 araw hanggang matuyo ang paso. e. Sabunin at hugasan ang sabila. Dikdikin ito at katasin. Lagyan ng katas ng sabila ang bahaging may pinsala pagkatapos na maibabad sa malnit-init na tubig na may asin, minsan isang araw. 6. Pagkalason sa Pagkain Ang pagkalason sa pagkain sa nagmumula o sanhi sa mga 12
  • 97. kagamitang ginamit at sa uri ng pagkaing kakainin. Narito ang ilang paraan upang bigyan ng pangunang lunas ang taong nalason. a.Tiyakin na nakainom ng maraming tubig upang mapanatili ang iyong katawan na hydrated at magpahinga. b. Kumuha ng isang basong mainit-init na tubig, magdagdag ng ilang patak ng lemon o kalamansi at lagyan ng kaunting asukal at asin, ipainom ito sa pasyente. c.Kumain ng isang kutsarang pulot o honey na may katas ng luya upang mapigilan ang lason. d. Kung ngtagal pa ang pagsusuka at pagtatae ng higit sa isang araw sumangguni na sa doktor. 7. Pamumutla at Pagkahimatay Ang pagkahimatay at pamumutla ng isang tao ay nangyayari kapag hindi sapat ang supply ng dugo sa iyong utak. Ito ay kalimitang maikling oras lamang. a. Kung sa iyo ito mangyayari, maaaring ikaw ay humiga o umupo upang dagliang mawala ang panlalabo at pagkahilo. b. Umupo at ilagay ang iyong ulo sa pagitan ng iyong mga tuhod. c. Kung nangyari naman ito sa ibang tao, itaas ang mga binti ng mas mataas kaysa sa ulo, paluwagin ang sinturon o collar ng damit ng pasyente. d. Buhatin ang pasyenteng nahimay ng dahan-dahan lamang. e. Maari ding gumamit ng gamot na ammonia na ipaaamoy sa pasyente. 8. Sprains/Bali Ang sprain o bali ay isang pinsala sa isang litid na nagkakaroon ng siwang kung kayat nagkakaroon ng pamamaga. a. Ipahinga ang bahagi ng katawan na may sprains o bali. b. Lapatan ng yelo ang bahaging may sprain o bali ng 15 – 20 minuto upang maiwasan ang pamamaga. c. Balutan ng bandage ang bahaging may sprains o bali, siguraduhing masikip ang pagkakatali ng bandage d. Dalhin sa pinakamalapit na health center o ospital kung kinakailangan. Pagsikapan Natin Ikilos Mo! Ipakita sa pamamagitan ng pagkilos ang mga pangunang lunas sa mga sumusunod na karaniwang pinsala o kondisyon na nakasulat sa papel. Pumili lamang ng isa ang bawat grup0. 13