आङ्ग्ल-माध्यमम् अधिकृत्य केषाञ्चन भ्रमाणां सम्मार्जनम् । एतस्यां प्रस्तुत्यां आङ्ग्लभाषायाः विषये काञ्चन भ्रमान् मार्जयित्वा काश्चन नूतनानां नीतीनां प्रस्तावः कृतः ।

1. भारत-भाषा-नीततिः
कश्चन नवीनिः तवमर्शिः
संक्रान्त सानु
कार््लक्र्ेमन्सल
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

2. भागः १:
आङ्ग्लमाध्यम-शिक्षायाः शिषये काशिदग भ्रान्तयः
संस्कृ तेेः अपेक्षया आर्थ्कमान्यतायाेः मुख्यत्वमल
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

3. भ्राशन्तः – “आधुशिक-जगतग” आङ्ग्ल-माध्यममशतत ।
सत्यमग – शिश्वतय िाततशिकता बहुभाषीयाशतत ।
• र्वश्वस्य 91.5% जनता आङ्ल ्र्भाषां न जानर्न्त । न तेषां मातृभाषार्स्त, न तां ज्ञातुमल
आवश्यकं मन्यन्ते ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

4. शकिं सिोत्तमेषु धििद्देिेषु आङ्ग्लिं भाषन्ते ?
• प्रर्तव्यर्ि-सकर्-गार्होत्पादस्य (GDP per capita) आधारेण, २० सवोत्तमेषु
धनवान्देशेषु जनानां प्राकृ र्तक-भाषार्भेः अर्भयार्न्िकीया व्यावसार्यकीया व्यापाररकीया
च र्शक्षा उपर्ब्धा ।
• एतेषां २० देशेषु के वर्ं ४ देशाेः आङ्ल ्र्-माध्यमाेः सर्न्त ।
अपरपक्षे ...
• सवा्धम-दररद्रेषु २० देशेषु, १८ देशेषु र्ककभाषया उ्चस्तराया व्यावसार्यका च र्शक्षा
अनुपर्ब्धार्स्त ।
• एतेषां २० र्नध्नतम-देशेषु ६ देशाेः सर्न्त ये स्वजनानल आङ्ल ्र्माध्यमेन एव पर्ितं ु
प्रचकदयर्न्त । १२ अन्याेः अर्प र्वदेशा-भाषाेः उपयुञ्जते, यथा र्र्हस्पानवा, पुत्गार्ा
इत्यादाेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

5. भाषा “आधुशिका” कथिं भिशत ?
सर्वकारस्य इच्छाशक्त्या नी्या च
•इसराईर्स्य यर्हूदाय-माध्यमेः “टेकर्नयकन” र्वश्वर्वद्यार्येः कर्िनेषु
पररर्स्थर्तषु प्रौद्यकर्गकीय-आर्वष्कारस्य क्षेिे प्रथमस्थानेऽसर्स्त ।
•२००० वषेभ्येः यर्हूदायेः मृतप्रायेः वत्ते स्म, येः के वर्ं ५०-१०० वषेभ्येः
पुव्मेव पुनजीर्वतेः काररतेः ।
•टेकर्नयकन र्वश्वर्वद्यार्येः संगणकर्वज्ञाने (computer science)
अन्तररार्ष्िय-स्तरे १८तम स्थानेऽसर्स्त ।
अपरपक्षे...
•भारतस्य आङ्ल ्र्-माध्यमेः आई.आई.टा. र्वश्वस्य सव्श्रेष्टाणां १००
र्वश्वर्वद्यार्यानां सच्यामर्प न गर्णतेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

6. बहुराष्ट्रीय-शिगमाः (MNCs) इदािीं बहु-
भाषाशभः कायं सञ्चालयशन्त ।
• अस्माकं तवश्विः वस्तततिः बहुभाषीयोऽतस्त (अधिः कोष्ठकं पश्य) ।
• वतशमानकोले सवेसंगतितोद्योगािः यायापारषेतेरे'अंतरराष्ट्रीयकरणाय‘
(internationalization), च 'स्थानीयकरणाय‘ (localization) च स्व स्व रणनीततं
पररकल्पयन्तिः सतन्त ।
• संगतणकी (computing) पूवशमेव तवतभन्न-भाषासत तन्रांर्ो्पाननं (software
development) प्रतत बहुभाषीय-उपयोक्तृ-साधनं (multilingual user interface)
प्रतत च तियातन्वतातस्त ।
• भतवष्ट्य्काले सहजा बहुभाषी सङ्गतणकी तस्मात् यायापारसाधनं च यायापकं भतवष्ट्यतत ।
स्रकत: - माइक्रकसॉफ्ट र्नगमेः
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

7. शकिंव्यापाररका सफलता आङ्ग्ल-भाषया सिंब्ा ?
•एर्शयायाेः १००० सव्श्रेष्ट-बर्हुरार्ष्िय-र्नगमेषु, ७९२
जापान, दर्क्षण-ककररया, ताइवान च देशेभ्येः सर्न्त ।
•एतेषामल उद्यकगानामल अन्तेःकाय्-व्यवस्थाेः तेषां
र्नजभाषार्भेः वत्मानाेः सर्न्त ।
•एतेषां संस्थानां मुख्यार्धकाररणेः व्यापार-प्रबर्न्धकीमल
(MBA) अर्प स्व स्व भाषार्भेः प्राप्तवन्तेः ।
• तेषां कम्चाराणामल अर्धकांशेः
ऽसर्भयार्न्िकीं (engineering) इत्यादा
अर्प र्नजभाषया पर्ितवन्तेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

8. शिश्वतय कशतपयाः आङ्ग्लाशतररक्त-माध्यमाः
व्यापार्रबबशन्धक (MBA) शिश्वशिद्यालयाः
विद्यालयः स्थानम् श्रेणी भाषा
व्सिंगह्वा
चान चाने #२, एर्शयायां #१५ पचण्कार्र्केः व्यापार-प्रबंधनमल (चीनी)
अंशकार्र्केः व्यापार-प्रबंधनमल (चीनी)
अन्तररार्ष्िय व्यापार प्रबंधनमल (आङ्ग ्ल)
िासेदा
जापान जापाने #२, एर्शयायां
#३३
जापानी तथा आङ्ग ्ल । इयं संस्था र्नर्वदल-र्वज्ञाने
(IT), र्िभाषावादेन (bilingualism) संब्धेषु
नव्यकरणेषु अर्िमकऽसर्स्त ।
सोल राष्ट्रीय ककररया ककररयायां #१ ककराय अलपाङ्ग ्लया सह ।
दोंग्गुक
ककररया बौधेः र्वश्वर्वद्यार्येः ककराय । सेमसंगस्य (Samsung) प्रमुखार्धकारा
अि ककराय-माध्यमे प्रणालयां र्शक्षं प्राप्त ।
कोमास (COMAS) इसराईर् इसराईर्स्य सव्श्रेष्टेः
व्यापाररकी र्शक्षाक्रमा ।
यर्हूदाय (र्हाब्रच)
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

9. भागः २:
भारते ििीि-प्तेः अत्यािश्यकता
विसङ् घवित-प्रगतेः स्थाने सुव्यिवस्थतः भाषा-विकासः
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

10. भारते िाक्प््रबािीण्यतय शिकषषः – ्रबाकृ तभाषाशभः
अशप चाङ्ग्लभाषया अशप ।
•आङ्ल ्र्ायदेशेभ्यक ऋते अन्यदेशेषु आङ्ल ्र्-प्रावाण्यस्य
अंतरराष्िाये क्रमे भारतेः सद्येः १४ स्थानातल २१-तम स्थान-
पय्न्तमल अस्खर्तल ।
•तथार्प भारत आङ्ल ्र्माध्यम-पािशार्ासु जनसम्मद्ेः वध्ते –
यद्यर्प गृर्हे आङ्ल ्र्भाषायेः ककऽसर्प नार्स्त ।
•आङ्ल ्र्माध्यमाय उन्मादेः भारते वार््वकर्ाङ्ल गानल स्नातकानल
उत्पादयर्त ।
•ते न स्वभाषायां प्रवाणाेः न आङ्ल ्र्े सशुार्तया अर्भविंु शक्नवुर्न्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

11. आङ्ग्लमाध्यमाय सिषकारतय कृ शिममग आध्मािमग ।
• राष्िस्य नार्तराङ्ल ्र्माध्यमाय र्वशेषार्धकारानल ददार्त ।
• र्ककाेः आङ्ल ्र्माध्यमेन अधातुमल “इ्छुकाेः” न सर्न्त, परन्तु जनसम्मद्स्य
कारणमल अधेः –
• बृर्हत्प्रमाणे सव्कारसञ्चार्र्तायाेः उ्चर्शक्षायाेः संस्थानेषु आङ्ल ्र्माध्यमाय प्राथर्मकता
दत्ता ।
• अर्भयार्न्िकी, र्चर्कत्सा व्यापाररकी च इत्यादानां र्वषयाणां (येषामल आर्थ्क-मान्यतार्स्त)
पािलयक्रमाेः के वर्मल आङ्ल ्र्ेन उपर्ब्धाेः ।
• अर्धकांशतेः सव्कारस्य च उ्चर्शक्षा-संस्थानां च जार्स्थानार्न (websites)
अन्यसंसाधनार्न च आङ्ल ्र्भाषया एव उपर्ब्धार्न ।
• कु ख्यात-‘मकौर्यस्य र्शक्षा-प्रणालयाेः’ (Macaulay minute) नातयेः अधुनार्प
प्रचर्र्ताेः ।
• भारते एषेः ्रममेः व्यापककऽसर्स्त यतल सववं र्वश्वमल आङ्ल ्र्भाषामल उपयुङ्लिे ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

12. सङ्गकटे िूतिशदिमग आिश्यकमग – ि के िलिं
‘परम्परा’, अशप तु अथषव्यितथा !
• भारताये समाजे बर्हुजनेभ्येः आङ्ल ्र्भाषा एका बाधार्स्त - उ्चर्शक्षा प्रौद्यकर्गकीर्वद्या च के वर्मल
आङ्ल ्र्माध्यमेन उपर्ब्धे स्तेः ।
• एतस्मादेव कारणातल भारतायाेः र्वश्वस्याथ्क्षेिे बर्हुशेः सम्मेर्र्तं ुन शक्नवुर्न्त (यद्यर्प सेः क्षेिेः
स्वयमल आङ्ल ्र्े आधाररतेः नार्स्त -- यथा जापान, ककररया, ताईवान इत्यादानां देशानां
स्पĶकदार्हरणार्न) ।
• भारताय भाषाणामल उपयकगकऽसस्माकं संस्कृ र्तं पुञ्जाकृ त्य तस्याेः अन्तब्र्र्हश्च सौम्यशर्िं
वध्र्यष्यते ।
• तस्मातल समाजशास्त्रेषु अर्धकं प्रासङ्ल र्गकमल अध्ययनं सञ्जर्नष्यते ।
• इदं भर्वष्यकन्मुखं पदमल अर्स्त यतल भारतायभाषाणां संस्कृ ताधारस्य वैज्ञार्नक-र्वशेषतायाेः पचणवं
र्ाभमल उपयकक्ष्यते ।
• ‘परम्परायाेः संरक्षणं’ - इर्त आधारेः भाषानातये भर्वष्यकन्मुखेः नार्स्त । अस्याेः भारतायभाषाणां
र्वनाशमेव कल्यते । (C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

13. भाषायाः बलमग - १
•भाषा संस्कृ तेेः वा्र्र्हकार्स्त, तां प्रचारयर्त च ।
•र्वश्वस्य प्रत्येका सभ्यता स्वभाषायै बर्ं ददार्त ।
•चानेः र्वदेशाछािेभ्येः मन्दररनभाषां पािर्यतुमल र्वशार्ं छािवृर्त्तमल
आयकजयर्त ।
•फ़्ांसेः “आर्र्यांस फ़्ांसे” िारा तस्य भाषायाेः प्रचार-प्रसारयकेः च
र्नवेशयर्त ।
•सऊदा अव्स्थानेः तस्य प्रभावातल “मध्यपचवीये अध्ययने” (Middle
East Studies) अव्भाषायाेः र्शक्षाक्रमे च प्रचुरं पुञ्जार्नवेशं
करकर्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

14. भाषायाः बलमग - २
•अमेररका आङ्ल ्र्देशश्च आङ्ल ्र्ायकरणस्य र्वस्ताराय उद्यतौ ।
•अन्तररार्ष्ियस्तरे आङ्ल ्र्ाय-र्वचारधारा-र्वर्ाना बुर्धजार्वनेः पुरस्कु रुतेः ।
•अरुन्धर्त-रायाय “बुकर” पुरस्कारं, पङ्लकज-र्मश्राय $१,५०,००० “येर्”-
पुरस्कारं प्रादत्तामल ।
•फ़कर्् संस्थायाेः धनानानुसन्धानं प्रासारयदल यदल भारते आङ्ल ्र्माध्यमतेः
आयेः वध्ते ।
•भारतं तस्य बुर्धजार्वनश्च आङ्ल ्र्ाय-संस्कृ तौ च अनुबधुं तयकेः र्क्ष्येः ।
•भारतस्तु र्हियकगस्य, आध्यार्त्मक धाराणां (‘न्यच ऐज’), भारताय चर्र्चि-
उद्यकगस्य च र्वश्वर्ककर्प्रयतां भाषार्वस्ताराय न उपयुङ्लिे ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

15. आङ्ग्लीयत्ििं भारते सिंगणक-साक्षरतायै
बाधाशतत ।
चीनः भारतः
साक्षरता 95% 74%
आङ्ल ्र्-साक्षरता 0.73% 20% (5% प्रवाणाेः)
अन्तजा्र्स्य (Internet) उपयकिारेः 40% 11%
•चाने सङ्ल गणकस्य उपयकगेः चानभाषया पािलयमानेः ।
•भारते सङ्ल गणक-साक्षरं भवामश्चेतल पुववं आङ्ल ्र्साक्षरेः भवेम ।
•भारतस्य आङ्ल ्र्ायत्वं प्रौद्यकर्गकीर्वद्यायाेः प्रसारणे अनावश्यकीेः बाधाेः
स्थापयर्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

16. भारतीय सिंतथािेषु आङ्ग्लीयत्िमग ।
• यू.पी.एस्.सी. परीक्षा
• आङ्ल ्र्भाषा-प्रबकधनर्मर्त भागेः प्रत्यार्शभ्येः अर्नवाय्ेः ।
• यच.पा.एसल.सा. पराक्षां केवर्ंआङ्ल्र्ेन दातं ु२०१३ वषे प्रस्तावेः साव्जर्नक-र्वरकधस्य पश्चातल
र्नरस्तेः जातेः ।
• सशस्त्र-सैनयाः
• भाषात्मकेः ‘रङ्ल गभेदेः’ – अधमवगा्णां सैर्नकाेः भारताय-भाषामल उपयुञ्जते, अर्धकारा-वगेषु तु
आङ्ल ्र्ेः र्वर्शĶेः ।
• नयाय-व्यिस्था
• उ्च-न्यायार्येषु आङ्ल ्र्ेः प्रचर्र्तेः, र्कन्तु र्नम्न-न्यायार्येषु प्राकृ तभाषार्भेः काया्र्ण वत्न्ते ।
• उत्तम-न्यायार्येः के वर्ं आङ्ल्र्ेन व्यवर्हरर्त र्वदधार्त च । न्याय-व्यवस्था देशस्य संस्कृ तेेः र्छत्ता ।
• के न्द्र-सव्कारस्य र्वधयेः नातयश्च अर्धकतया आङ्ल ्र्ेन र्र्र्खताेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

17. ितषमाि-्रबणालयाः पररणामः - १
•उच्चस्तरीयाय अध्ययनाय निभाषािं प्रवत पररिततनाय व्ययः
• र्कं जापाने चाने वा बार्ाेः एतादृश्यां पररर्स्थत्यां सम्मुखाेः सर्न्त ?
•प्रचुरमात्रायािं मानि-सिंसाधनानाम् अ्प-विकासः
•आङ्ल ्र्ायत्वं भारतस्य संगणक-साक्षरतां बाधते ।
•भारतस्य आर्थ्का र्स्थर्तेः दुब्र्ा । अर्प च तस्य जनानां आत्मर्वर्शवासेः
क्षाणेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

18. ितषमाि-्रबणालयाः पररणामः - २
•भारते वनकवषतता भाषा-प्रिीणता – न मातृभाषा सूक्ता न आङ् ग्लः ।
• र्वश्वेः पृ्छर्त – ‘इङ्ल र््र्श’ वा ‘र्र्हङ्ल र््र्श’? भारतेः कं चेष्यर्त ?’
• सुव्यवर्स्थत-भाषानात्याेः र्वपराता असङ्ल र्टत-नार्तेः ।
•भाषायाः माध्यमेन उपवनिेशिादः/पराधीनता अनुिततते ।
•भारतः स्िस्य सािंस्कृ वतक-क्षमतायाः सौम्यबलस्य प्रचार-प्रसारयोः
असमथतः ।
• अन्तरराष्िाये आर्थ्के सांस्कृ र्तके च क्षेियकेः भृत्य-मािेः अर्स्त भारतेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

19. भागः ३:
िीशतगताः उपायाः
प्राकृ त-सिंस्कृ त-युगलायाः व्यिस्थायाः पुनःस्थापना सिंशोधन्
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

20. िूति-भाषा-िीत्याः लक्ष्याशण - १
•भाषायं भेदभावं माज्र्यत्वा, भारताय-भाषार्भेः (प्राकृ तैेः)
व्यावसार्यकां व्यापाररकां र्शक्षां उपर्ब्धाकृ त्वा, अथ्व्यवस्था
वध्नाया ।
•प्राकृ त-माध्यमेषु र्वद्यार्येषु आङ्ल ्र्ं र्िताय-भाषा-रूपेण
र्वस्तारणायमल – उ्च-र्शक्षायां तु आङ्ल ्र्-माध्यमस्य स्थगनमल ।
•सवा्सु प्रशासर्नक-सेवासु न्यायपार्र्कायां च प्राकृ त-माध्यम-
अभ्यर्थ्भ्येः समानावसरेः प्रदातव्येः ।
•राष्िायस्तरे सकर्-प्रयासैेः प्राकृ त-भाषाेः र्वश्वे स्पधा्त्मकाेः
र्क्रयन्तामल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

21. िि-भाषा-िीत्याः लक्ष्याशण - २
•राष्िायस्तरे संस्कृ ताधाररतायाेः औपचाररकायाेः
शब्दावलयाेः माध्यमेन भारताय-प्राकृ ताेः पकषणायाेः ।
•समान-सभ्यतार्भेः साकं सम्बन्धाेः सशिाेः करणायाेः,
यस्मातल पारम्पररक-ज्ञानस्य पचण्तया र्ाभमल उपयकिंु
शक्यते ।
•संस्कृ तस्य आधारर्शर्ायां भारताय-भाषाणां मध्ये
आदान-प्रदानस्य अनुकच र्ं पया्वरणं र्नमा्तव्यमल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

22. िि-भाषा-िीत्या लक्ष्याशण - ३
•अनेक-भारताय-भाषाणां पािने आगताेः बाधाेः (यथा र्वर्भन्नाेः
र्र्पयेः) अपाकरणायाेः, इत्थं च भाषाणां पिन-र्शक्षणयकेः
र्ककानां सङ्ल ख्या वध्नाया, सवेषां प्राकृ तानां च सर्ह-
सञ्चार्नस्य/परस्पर-आदान-प्रदानस्य स्थापनं करणायमल ।
•सामाजशास्त्रस्य राजनातेश्च अध्ययनस्य अनुसंधानस्य च क्षमता
प्राकृ त-भाषार्भेः उपर्ब्धा करणाया, यस्मादल देश-र्वदेशानां र्वषये
अस्माकं ज्ञानं वर्ध्ष्यते – तदर्प अस्माकमेव दृर्Ķककणातल, न तु
पाश्चात्य-र्विांसां दृĶेेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

23. यूरोपीय-सिंघतय भाषािीत्याः उदाहरणिं्रबयुिजामहै - १
•१२५ ककर्टेः भारतस्य जनसंख्यायाेः अपेक्षया यचरकपस्य ७५
ककर्टेः न्यचना ।
•भारताय-भाषाणां विृ णां संख्या यचरकपायेभ्येः अर्धका ।
•यचरकपाय-सं ेः २४ आर्धकाररक-भाषाभ्येः मान्यतं ददार्त –
जन-सचचनाेः, न्याय-र्वधानार्न च सवा्र्भेः भाषार्भेः
प्रकार्शताेः भवर्न्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

24. यूरोपीय-सिंघतय भाषािीत्याः उदाहरणिं्रबयुिजामहै - २
•सवा्र्भेः २४ भाषार्भेः यचरकपाय-संसदेः न्याय-व्यवस्था च
प्रचर्र्न्त ।
•आन्तररकरूपेण यचरकपाय-सं े जम्नेन, फ़्ांसायेन आङ्ल ्र्ेन च
काय्-सञ्चार्नं वत्ते । जन-सचचनाेः सवा्र्भेः २४ भाषार्भेः ।
•प्रर्तदेशे स्वभाषया अर्भयार्न्िक्याेः, र्चर्कत्सायाेः, न्यायस्य,
व्यापारस्य च र्शक्षा उपर्भ्यते । अर्धकतराेः यचरकपाय-भाषाेः
र्तान-शब्दककषे आधाररताेः (यथा भारताय-भाषाेः संस्कृ ते) ।
औपचाररक-शब्दावर्ा र्तानेन र्र्ह अर्स्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

25. भारतीय-सिंघः - १
•संस्कृ तातल औपचाररक-शब्दावलया साकं प्राकृ त-भाषार्भेः
संपचणा्र्भयार्न्िक्यै, र्चर्कत्सायै, न्यायाय, व्यवसार्यकाय च
र्शक्षाभ्येः प्रत्येक-जनपदे व्यवस्था भवतु ।
•के न्द्राय-र्वधानाेः, अर्धर्नयमाश्च सवा्र्भेः भारताय-भाषार्भेः
प्रसारणायाेः, तदथवं च संस्कृ ताधाररतायाेः शब्दावलयाेः उपयकगं
करवाम, यस्मातल राष्िभाषा-रूपेण संस्कृ तमल अिवती भवेतल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

26. भारतीय-सिंघः - २
•भाषानुवाद-सेवाेः सवेषु न्यायार्येषु सवोत्तमन्यायार्ये
अर्प उपर्ब्धाेः भवन्तु, यस्मादल वाद-र्ववादेः यया-कयार्प
सव्काराय-भाषया कतवं ुशक्यते।
•संयुि-संस्कृ त-शब्दावलयाेः उद्देशेः के न्द्र-सव्कारस्य भाषां
संस्कृ तं प्रर्त आनेतुमल अर्स्त । अन्तधध र्र्हन्दा-भाषायाेः
उपयकगेः अनुवत्तामल ।
•एकया र्र््या औपचाररक-शब्दावलया च सवेषां भारताय-
भाषाणां समन्वयेः आदान-प्रदानं च वर्ध्ष्येते ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

27. ्रबत्येकबालः तिक य-मातृभाषया
प्राकृ त-भाषाभ्यः एकस्य सिंपूणत-तनत्रस्य समथतनम्
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

28. सिंतकृ ताधाररता पपचाररका िब्दािली - १
•संस्कृ तं वैज्ञार्नका भाषा । नवानान लशब्दान लकलपर्यतं ुश्रेष्टा
अर्स्त । प्रौद्यकर्गकीय-र्तान-शब्दैेः साकं संस्कृ तस्य संबन्धेः
अर्स्त ।
•सस्ंकृतं भाषाणाांमाता – बर्हुभाषायांमानवाया ंसभ्यतांर्वधातं ु
पकर्षतं ुच एकेः सदृुढेः आधारेः अर्स्त ।
•सवा्ेः भारताय-भाषाेः संस्कृ त-शब्दैेः पररपचणा्ेः सर्न्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

29. सिंतकृ ताधाररता पपचाररका िब्दािली - २
•आधुर्नककार्े संस्कृ तं संगर्णकी-र्वज्ञाने अथ्गत-संजार्े
(semantic networks) अथ्स्यार्भव्यिे ेः भाषारूपेण उपयुिमल
अर्स्त ।
•सवा्भ्येः क्षेिाय-भाषाभ्येः र्वज्ञानेभ्येः मानर्वकीभ्यश्च (humanities)
औपचाररक-शब्दावलयाेः समाकरणाय संस्कृ तं यक्यमल अर्स्त ।
•संस्कृ तं सवा्सां प्राकृ त-भाषाणां परस्परं संवध्नं भाषातन्िस्य र्नमा्णं
च कत्मुल अर्ह्र्त ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

30. भारतीयभाषाशभः व्यािसाशयका शिक्षा
•भारतीय-भाषावभः अवभयावनत्रकी, वचवक्सा, प्रबिंधनम् च
• आई.आई.एमल., आई.आई.टा., अर्भयार्न्िकी-र्वश्वर्वद्यार्येषु, र्चर्कत्सा-संबन्धा-
र्वश्वर्वद्यार्येषु च ।
• एकर्स्मनल एव पररसरे आङ्ल ्र्-समानान्तरं स्थानाय भाषया अर्प र्शक्षणं भवतु ।
•सिातसु परीक्षासु – सी.ए.िी, जे.ई.ई., यू.पी.एस्.सी., सैनय-सेिासु,
नयायालयेषु – प्राकृ तमाध्मस्य समानावधकारः ।
•सिंस्कृ ताधाररतानतरराष्ट्रीया औपचाररका श्दािली ।
• शब्दावर्ा अनुवादस्य च संस्थानस्य स्थापनमल ।
• ऐर्तर्हार्सक-रूपेण भारताय-संस्कृ त्याधाररत-देशैेः सर्ह संबन्धाेः पुनजीर्वताेः
साधर्यतव्याेः ।
• मर्ेर्शया, थाईर्ैण्र्, नेपार्, श्रार्ंका, बङ्ल गर्ादेश इत्यार्दभ्येः देशेभ्येः र्वदुषेः
आमन्ियाम ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

31. शिक्षा-्रबणालयािंभाषा – (१)
•प्राथवमक-स्तरे विभाषीया नीवतः –
• स्थानायं प्राकृ तमल अर्नवाय्मल, आङ्ल ्र्ेः वा संस्कृ तं वा र्िताय-भाषा-रूपेण ।
• स्थानाय-प्राकृ त-माध्यमेन संगणक-साक्षरता ।
•माध्यवमक-स्तरे वत्रभाषीया नीवतः –
• एकया प्राकृ तभाषया पचण्तया काय्कौशलयमल अर्नवाय्मल ।
• मचर्भचतं संस्कृ तमल - सम्भाषणं व्याकरणं च ।
• काया्त्मका आङ्ल ्र्भाषा – यि सार्र्हत्यस्य अपेक्षया प्रबकधने, पिने र्ेखने च
अर्धकं बर्ं दायेत ।
• सवा्सां भारताय-भाषाणां सामान्य-संरचनायाेः ज्ञानमल । अन्य-भारताय-भाषामल
अधातं ुप्रकत्सार्हनमल।
•माध्यवमक-स्तरे समाजशास्त्रस्य अध्ययनम् -
• संस्कृ त-शब्दावलयाेः प्रयकगाय प्राथर्मकता ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

32. शिक्षा-्रबणालयािंभाषा – (२)
•सवेषु र्वषयेषु उ्च-र्शक्षा प्राकृ तेन उपर्ब्धा करणाया ।
•सवेभ्येः पदर्वकाभ्येः (diploma), स्नातके भ्येः
स्नातककत्तरेभ्यश्च उपार्धभ्येः एके न प्राकृ तेन विषय-
विशेषायाः दक्षतायाेः प्रदश्नमल आवश्यकमल ।
•संस्कृ तं प्रौद्यकर्गक्यां, व्यावसार्यकायां र्शक्षायां वैकर्लपकेः
र्वषयेः र्वधातव्येः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

33. शिक्षा-्रबणालयािंभाषा – (३)
•अर्भयार्न्िक्यां र्चर्कत्सायां च आङ्ल ्र्ेन / र्तानेन प्रौद्यकर्गक-शब्दानामल
उपयकगेन साकं संस्कृ तेन समानाथ्काेः शब्दाेः अर्प आवरणयकेः मुद्रयणायाेः ।
•मानर्वकी-र्वषयैेः (यथा र्वर्धेः, समाजशास्त्रं, राजनार्त-र्वज्ञानं, पिकाररता,
इर्तर्हासेः, इत्यादार्न) संबर्न्धतेभ्येः सवेभ्यक र्वषयेभ्येः संस्कृ तमल अर्नवायवं
भवतु ।
• मानर्वकी-र्वषयेषु संस्कृ त/प्राकृ त-शब्दावलयाेः उपयकगाय प्राथर्मकता ।
•एकीकृ तार्न प्राकृ त-आङ्ल ्र्यकेः पािलयपुस्तकार्न – आङ्ल ्र्शब्दैेः
साकं संस्कृ तेन समानाथ्कार्न पदार्न आवरणयकेः मुद्रयणायार्न, तथा
प्राकृ त-पुस्तके षु आङ्ल ्र्-पदार्न अर्प ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

34. शलपीिामग एक करणमग ।
•र्र्पयेः सव्दा प्रौद्यकर्गक्याेः राजनैर्तकस्य च उपयकगस्य आधारे र्वकर्सताेः
आसनल ।
•अर्धकांशेः भारताय-भाषाेः समानायां 'वण्-मार्ायामल' आधाररताेः सर्न्त ।
यचरकपाय-भाषार्भेः सदृशाेः, ताेः सौकयेण एकया र्र्र्पना र्ेर्खतं ुशक्यन्ते।
•एका र्र्ह र्र्र्पेः भवर्त चेतल -
• अन्यायाेः भारताय-भाषायाेः अध्ययनं सुकरं जायते ।
• पारस्पररकायाेः भाषायाेः सम्प्रेषणं संचार्नं च वधेते ।
• राष्िायं ऐक्यमल अर्धकं सुद्रढं जायते ।
•समानर्र््यै कर्तपया र्वकलपाेः –
• देवनागरा++ : अथा्तल र्वस्ताररता देवनागरा
• काचन पुरातना पचव्जा भारताय-र्र्र्पेः, यथा ब्रार्हमा, या इदानीं प्रयकगे नार्स्त ।
• नवान-प्रौद्यकर्गकीय-उपकरणानामल अनुकच र्ायाेः नवान-र्र््याेः आर्वष्कारेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

35. सिषकारीय-्रबकाििाशि सञ्चाराि
•के नर-सितकारस्य जालस्थानावन, प्रकाशनावन स्चारा् –
• प्राकृ त-संस्कृ ताभ्यां च भर्वतव्यमल, आङ्ल ्र्ेन तु वैकर्लपके न ।
• उदार्हरणतेः के नर्ायाेः सव्काराय-जार्स्थानार्न र्वध्यनुसारमल आङ्ल ्र्ेन
सर्ह फ़्ांसायेन अर्प भर्वतव्यमल ।
•राष्ट्रभाषा – एकस्याेः संस्कृ तौपचाररक-शब्दावलयाेः आरभ्य संस्कृ तस्य
उदयं अर्खर्-भारताय-सपंक्-भाषायाेः रूपणेसाधर्यतं ुप्रयतामर्ह ै।
•राज्यस्तरीयाः जालस्थानावन, प्रकाशनावन स्चारा् –
• राज्यस्य र्र्ह प्राकृ त-भाषया भर्वतव्यमल । एकीकृ त-र्र््या संस्करणमल अर्प
आवश्यकमल ।
• र्वधेेः न्याय-प्रणालयाश्च भाषा - अस्पĶतायां सत्यां प्राकृ त-िन्थेभ्येः
प्राथर्मकता दायतामल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

36. व्यिसाशयके क्षेिे अिुपालिमग
•उत्पादस्य नामपिार्ण (product labels) – भारताय-भाषया
आवश्यकार्न ।
• औषधाेः, चर्र्चिार्ण, खाद्य-पदाथा्ेः इत्यादार्न ।
•सेवा-क्षेिे (र्वत्तककषेः, यकगक्षेमेः, र्चर्कत्सार्येः इत्यादयेः) - प्राकृ तेन
प्रस्तुतमल आवश्यकमल ।
•वार्णज्यानुबन्धस्य र्हस्ताक्षरस्य च भाषा प्राकृ तेन भवेतल |
•कम्चारा-संबन्धाेः (labour relations) व्यापारश्च – राज्येण साकं
अनसुर्न्ध ंकत्मुल इ्छुकेभ्येः व्यवसार्यकेभ्येः प्राकृताकरण-काय्क्रमाणामल
आह्वानं दायतामल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

37. लोकायत-भाषासु आदरः
•राज्यार्न स्वप्रान्ते र्वद्यमानानामल अन्याभ्येः उपभाषाभ्येः मान्यता
दायतामल -
• ककङ्लकणा, मारवाडा, भकजपुरा, अवधा, मागधा इत्यादयेः ।
•राज्यस्य भाषा-पािलयक्रमे -
• प्राथर्मकां पािशार्ां पय्न्तं स्थानाय-भाषया संप्रेषणस्य अनुमर्तेः ।
•छािस्य एषेः अनुभवेः भवेतल यतल तस्य र्नजभाषायां मान्यतार्स्त तथा
र्वद्यार्ये सम्मार्नतार्स्त । सा िामाणा तु्छेर्त मा उ्यतामल ।
•छािाणां स्थानाय-भाषायां गव्स्य अनुभवेः भवतु, अर्प च कस्यार्श्चदल
राज्यस्तरायायाेः राष्िस्तरायायाेः च भाषायाेः अपेक्षया िामाणा इर्त मा
उ्यतामल ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

38. ‘भारतीयाङ्ग्लिं’ तिायत्तीशियतामग
•भारताय-भाषायाेः रकमनर्र््यान्तरणाय समाकरणमल ।
• र्नरुर्ि-समाक्षकेः (spell checkers), अन्यार्न उपकरणार्न च ।
• तन्िांशे (software) ‘भारतायाङ्ल ्र्ेः’ नामकेः र्वकलपेः भवेतल ।
• भारताय शब्दानां र्ेखनस्य समाकरणे भारताय-शब्दावर्ा अन्तभा्र्वता
र्क्रयतामल ।
•भारतायाङ्ल ्र्ेन र्ेखने सामार्जकाभ्येः राजनार्तके भ्येः र्वषयेभ्येः
संस्कृ तशब्दाेः उपयुज्यन्तामल । उदार्हरणतेः ‘धम्ेः’ च ‘religion’ च
शब्दयकेः भेदेः ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

39. एतत ्सवं कतं तर्क्यते।
शकन्तु अतमै इच्छािशक्तरशतत शकमग ?
वयं तमतल्वा करवामहै ।
भवानतप भागं वहतत ।
एतस्यािः नी्यािः तववानं प्रचारं च करोतत ।
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।

40. bhashaneeti.org
sankrant@gmail.com
twitter @sankrant
https://www.facebook.com/bhashaneeti
https://groups.google.com/forum/#!forum/in
dia-language-policy
(C) सर्वाधिकवरवाः सुरक्षितवाः संक्रवन्त सवनु २०१४ । संरक्षित-
सर्वाधिकवर-सूचनयव सहैर् वर्तरतु ।