ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ - ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ http://college.top-lider.net/?p=1438

1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ
Երկրորդլրացվածևբարեփոխվածհրատարակություն
ուսումնականձեռնարկ
տնտեսագիտականմասնագիտությունների
ուսանողներիհամար
ԵՐԵՎԱՆ - 2009

2. ՀՏԴ 657 (07) հրատարակվում է ՀՊՏՀ գիտական խորհրդի որոշմամբ
ԳՄԴ 65.052ց 73
Հ 327 Հրատարակության է ներկայացրել
«Հաշվապահական հաշվառում և աուդիտ» ամբիոնը
(երկրորդ հրատարակություն)
Ուսումնական ձեռնարկի շարադրանքի ընդհանուր գիտական
ղեկավարումը և ընդհանուր մասնագիտական խմբագրումը իրականացրել են
տնտեսագիտական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր ԱԶ.Սարգսյանը և
տնտեսագիտականգիտություններիթեկնածու,դոցենտՌ.Պ.Համբարձումյանը:
Գրւսխոսներ տ.գ.դ., պրոֆեսոր Ա.Հ.
տ.գ.թ., պրոֆեսոր Բադանյան Լ.Հ.
գիրքը հրատարակվում է հեղինակների միջոցներով
Հ 327 Հաշվապահական հաշվառում: Ուսումնական ձեռնարկ/
Ա.Զ.Սարգսյւսն, Ռ.Պ.Համբարձումյան, Ա-Մ-Մարջանյան,
Ն.Ս.Օգանեզովա և ուրիշներ;-Եր.: Տնտեսագետ 2009, 524 էջ:
Ձեռնարկը շարադրված է «Հաշվապահական հաշվառման տեսություն», «Ֆինան­
սական հաշվառում» ե. «Կառավարչական հաշվառում» դասընթացների ծրագրերին համա­
պատասխան, բաղկացած է 3 բաժիններից և 24 գլուխներից, որտեղ ներկայացված են
հաշվապահական հաշվառման տեսության, ֆինանսական U կառավարչական հաշվառման
հիմնահարցերը:
Ձեռնարկի առաջին բաժնում ներկայացված են հաշվապահական հաշվառման
խնդիրները, առարկան, մեթոդը, կազմակերպումն ու տեխնիկան շուկայական
տնտեսավարման պայմաններում: Երկրորդ բաժնում մեկնաբանված է ոչ ընթացիկ Լւ
ընթացիկ ակտիվների, սեփական կապիտալի, ոչ ընթացիկ U ընթացիկ
պարտավորությունների հաշվառման կարգը' ըստ Հայաստանի Հանրապետության
հաշվապահական հաշվառման ստանդարտների: Երրորդ բաժնում շարադրված են
կառավարչական հաշվառման հիմնական սկզբունքները: Շարադրված հարցերը
լուսաբանված են պայմանական օրինակներով:
Ձեռնարկը նախատեսված է տնտեսագիտական բուհերի ուսանողների,
ասպիրանտների, դասախոսների և ՀՀ կազմակերպությունների հաշվապահների,
ֆինանսիստների և հաշվապահական հաշվառման հարցերով հետաքրքրվողների
համար:
ԳՄԴ 65.052ց 73
I SBN 99930-77-71-2
© Ա,Զ.Սարգսյան, Ռ.Պ.Համբարձումյան,
Ա.Մ.Մարջանյան, Ն.Ս.Օգանեզովւս և ուրիշ., 2009

3. Սույնձեռնարկընվիրվումէ
«Հաշվապահականհաշվառումև
աուդիտ»ամբիոնիհիմնադիր
Հայաստանիվաստակավոր
տնտեսագետ,պրոֆեսոր
ԿԱՐՊԻՍՊՈՂՈՍԻԿԱՐԱԳՅԱՆԻ
հիշատակինևամբիոնիհիմնադրման
80-ամյակին
ԱՌԱՋԱԲԱՆ
Ընթերցողի սեղանին է դրվում ՀՊՏՀ-ի «Հաշվապահական հաշվառում և
աուդիտ» ամբիոնի կողմից հրատարակված «Հաշվապահական հաշվառում»
ուսումնական ձեռնարկի երկրորդ հրատարակությունը, որտեղ հաշվի են առնվել
2007 թ. նոյեմբերի դրությամբ ՀՀ կառավարության կողմից ընդունած
համապատասխան օրենսդրական ակտերում տեղ գտած բոլոր փոփոխությունները,
ինչպես նաև նախորդ հրատարակությունում թույլ տրված բացթողումները:
Ձեռնարկում հաշվի են առնվել բուհական ուսումնական պլաններում և
հաշվապահական հաշվառման դասընթացի ծրագրերում տեղ են գտած
կառուցվածքայինևբովանդակայինփոփոխությունները: Հաշվապահական
հաշվառման ստանդարտներով պահանջվող հաշվառման առանձին հարցեր
մեկնաբանվել են ավելի պարզ և դյուրըմբռնելի: Առանձին բաժնով ներկայացվում
են կառավարչական հաշվառման մասնավորապես արտադրության ծախսումների
կուտակմանևինքնարժեքիկալկուլացմանառանցքայինհարցերը:
«Հաշվապահական հաշվառում» ձեռնարկի նոր հրատարակությունը
օգտակար կլինի տնտեսագիտական բուհերի ուսանողների, ասպիրանտների,
դասախոսների, ՀՀ կազմակերպությունների հաշվապահների, ֆինանսիստների և
այլմասնագետներիհամար:
Ուսումնականձեռնարկիհեղինակներ'
տնտեսագիտական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ա.Զ.Սարգսյան
(առաջաբան,գլուխ1(համահեղինակ))
տնտեսագիտականգիտություններիթեկնածու,դոցենտՈ.Պ.Համբարձումյան
(գլուխ1(համահեղինակ),2,3(համահեղինակ),4,5,6,7,8)
տնտ.գիտ.թեկնածուԳ.U.Սարդսյան(գլուխ3(համահեղինակ))
դոցենտԱՍ.Սարջանյան(գլուխ9(համահեղինակ),11, 12, 13, 15
(համահեղինակ),23,24)
տնտեսագիտական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Ա.Հ.Սարգսյան (գլուխ 9
(համահեղինակ)և10)
դասախոսՍ.Զ.Բաղդասարյան(գլուխԱ(համահեղինակ),16)
դասախոսՂԵ.Հարությունովա(գլուխ14(համահեղինակ))
ս/սխյտենտՍԱՉիբուխչյան(գլուխ15(համահեղինակ))
տնտեսագիտական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ա. Գ. էւուղուրյան (գլուխ 15
(համահեղինակ),18(համահեղինակ))

4. տնտ.գիտ.թեկնածուԱ.Ռ.Համբարձումյան(գլուխ17)
դասախոսՆ.Ս,Օգւսնեզովա(գլուխ18(համահեղինակ),19,20,21)
դասախոսՆ.Դ.Մարգարյան(գլուխ3(համահեղինակ)և18(համահեղինակ))
տնտեսագիտականգիտություններիթեկնածու,դոցենտԱ.Հ.Սարդարյան(գլուխ
22)
Ձեռնարկը շարադրվել է 2007 թ.-ի նոյեմբերի 1-ի դրությամբ գործող
օրենքների՝, օրենսդրական ակտերի, կանոնակարգերի ու կարգավորող
որոշումսերիշրջանակներում:
Առանց հեղինակների թույլտվության ձեռնարկի վերահրատարակումը
հետապնդվումէՀՀհեղինակայինիրավունքիմասինօրենքով:
4

5. ԲԱԺԻՆ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն
ԱՌԱՋԱԲԱՆ
3
12
21
22
I ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ 8ԵՄՈՒԹՅԱՆ
ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐ 12
1 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ 6ԱԳՈՒՄԸ ԵՎ
ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ 12
1.1 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐԸ
1.2 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ 15
1.3 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
1.4 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՉԱՓԻՉՆԵՐԸ 18
1.5 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ 1 ց
2 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԱՌԱՐԿԱՆ ԵՎ
ՄԵԹՈԴԸ Л
2.1 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԱՌԱՐԿԱՆ 21
2.2 ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ
ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ
2.3 ԿԱԶՍԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿՏԻՎՆԵՐԸ ԵՎ ԱՅԴ
ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ԳՈՅԱՑՄԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ
2.4 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՄԵԹՈԴԸ, ԴՐԱ
ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԸ, ՎԱՐՄԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ 24
3. ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵԿՇԻՌ, ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ
ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ԵՎ ԿՐԿՆԱԿԻ ԳՐԱՆՑՈՒՄ 30
3.1, ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵԿՇՌԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ ԵՎ
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ 30
3.2 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ՀԱՇՎԵԿՇՌՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑՈՂ 33
ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
3.3 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐ 36
3.4 ԿՐԿՆԱԿԻ ԳՐԱՆՑՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿ 39
3.5. ՀԱՇԻՎՆԵՐՈՒՄ ՏՆՏԵԱԱԿԱՆ
ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ԱՌԱՋԱՑԱԾ 40
ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՐԱՆՑՄԱՆ ԿԱՐԳԸ
3.6. ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԵՎ ԱԻՍՏԵՄԱՏԻԿ
ԳՐԱՆՑՈՒՄՆԵՐ
3.7. ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ 43
3.8. ՍԻՆԹԵՏԻԿ ԵՎ ԱՆԱԼԻՏԻԿ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ 46
5

6. ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԲԱԺԻՆ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
69
3.9 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄԻՋԱՆՑԻԿ ԽՆԴԻՐ 52
4 ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԵՎ ԿԱԼԿՈՒԼՅԱՑԻԱ 6ց
4.1. ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ԵՎ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ
4.2. ԿԱԼԿՈՒԼՅԱՑԻԱ 70
5 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄ ԵՎ
ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ՊԼԱՆ 72
5.1. ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ 7շ
5.2 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ ԸՍՏ
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ 74
5.3 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՍԸ ԸՍՏ
ՆՇԱՆԱԿՍԱՆ ԵՎ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ 76
5.4. ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ՊԼԱՆ gg
6 ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՎՈՐՈՒՄ ԵՎ ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՄ ցց
6.1. ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ, ԴՐԱՆՑ ց5
ՀԻՍՆԱԿԱՆ ՎԱՎԵՐՍՊԱՅՍԱՆՆԵՐԸ
6.2. ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՍԸ ԸՍՏ ՏԱՐԲԵՐ ցց
ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ
6.3. ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՍՏՈՒԳՄԱՆ ԿԱՐԳԸ 88
6.4. ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ 89
6 5 ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՍ, ԴՐԱ ԱՆՑԿԱՑՍԱՆ ԿԱՐԳԸ ԵՎ գ()
ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՍԸ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ՍԵՋ
7 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ցշ
|| ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ ց5
8 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ,
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԻՄՆԱԿԱՆ 95
ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ
8.1 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՈՒՍԸ ՈՐՊԵՍ gg
ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԲԱՂԿԱՑՈՒՑԻՉ ՄԱՍ
8.2 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ 96
0ԳՏԱԳՈՐ5ՈՂՆԵՐԸ
8.3 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ՀԻՍՆԱԿԱՆ 97
ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ
9 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ 98
9.1 ՀԻՍՆԱԿԱՆ ՍԻՋՈ8ՆԵՐԻ ՍԱՀՍԱՆՈՒՍԸ,
ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՍԸ, ՄԿԶԲՆԱԿԱՆ ՉԱՓՈՒՄԸ gg
(ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ) ԵՎ ՃԱՆԱՉՄԱՆ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ
9.2 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՁԵՈՔԲԵՐՄԱՆ
ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՅԻՆ ՁևԱԿԵՐՊՈՒՍԸ ԵՎ ՍՈՒՏՔԻ 1Q0
ՀԱՇՎԱՈՈՒՍԸ
6

7. ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
9.3 ՀԻՍՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՄԱՇՎԱԾՈՒԹՅԱՆ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
9.4 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՎԵՐԱԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԵՎ
ՎԵՐԱԳՆԱՀԱՏՎԱԾ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ՄԱՇՎԱԾՔԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
9.5 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ,
ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ, ՏԵԽՍՊԱՍԱՐԿՄԱՆ ԵՎ
ՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
9.6 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԴՈՒՐԱԳՐՄԱՆ ԵՎ
ԻՐԱՑՄԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
9.7 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՄԸ
9.8 ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԱՐԺԵԶՐԿՄԱՆ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
9.9 ՀՈՂԻ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ՌԵԱՈՒՐԱՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ
ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
10 ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
Ю.1 ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ,
ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ, ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԵՎ ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ
10.2 ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
10.3 ՆԵՐՍՏԵՂԾՎԱԾ ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՈՈՒՍԸ
10.4 ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ԱՄՈՐՏԻԶԱՑԻԱՅԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
10.5 ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՕՏԱՐՄԱՆ
ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
10.6 ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ
(ԲԻԶՆԵՍԻ) ՄԻԱՎՈՐՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ
ՁևԱՎՈՐՎՈՂ ԳՈՒԴՎԻԼԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
11 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԳՈՒՅՔԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
11.1 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԳՈՒՅՔԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ,
ԴԱԱԱԿԱՐԳՈՒՄԸ, ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ՉԱՓՈՒՍԸ ԵՎ
ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ
11.2 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԳՈՒՅՔԻ ՍԿԶԲՆԱԿՆ ՉԱՓՍԱՆԸ
ՀԱՋՈՐԴՈՂ ՀԵՏԱԳԱ ՉԱՓՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ Ը
11.3 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՃԱՆԱՉՄԱՆ
(ՕՏԱՐՄԱՆ) ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
12 ՎԱՐՁԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
12.1 ՎԱՐՁԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ ԵՎ
ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ
12.2 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՎԱՐՁԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
12.3 ԳՈՐԾԱՌՆԱԿԱՆ ՎԱՐՁԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
123
129
131
140
144
148
153
153
155
157
161
164
165
170
170
172
175
176
176
178
186
114
7

8. ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
188
12.4 ՎԱՃԱՈՔ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՎԱՐՁԱԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ
ԳՈՐԾԱՐՔԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
13 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ 194
13.1 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ,
ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՍԸ, ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ՉԱՓՈՒՄԸ ԵՎ 194
աՆԱՆՁՈՒՄԸ
13.2 ԲԱԺՆԵՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ
ԱՐԺԵՔՈՎ ՀԱՇՎԱՈՎՈՂ ՈՉ ԸՆԹԱՑԻԿ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ 196
ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
13.3 ԻՐԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՈՎ ՉԱՓՎՈՂ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ
ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
13.4 ԱՄՈՐՏԻԶԱՑՎԱԾ ԱՐԺԵՔՈՎ ՀԱՇՎԱՈՎՈՂ
ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
13.5 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ
ՎԵՐԱԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՍՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՍԸ
13.6 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ ԱՐԺԵԶՐԿՍԱՆ ԵՎ
ԱՆՀԱՎԱՔԱԳՐԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱՇՎԱՈՈՒՍԸ
13.7 ՈՉ ԸՆԹԱՑԻԿ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ
ՀԵՏԱՎՈՐՄՍՆ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
13.8 ՈՉ ԸՆԹԱՑԻԿ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ
ԱՊԱՃԱՆԱՉՍԱՆ
13.9 ԸՆԹԱՑԻԿ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
14 ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ 218
14.1 ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ,ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ ԵՎ
ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ
14.2 ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՁԵՈՔԲԵՐՄԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՅԻՆ
ՁԵՎԵՐՊՈՒՄԸ ԵՎ ՄՈՒՏՔԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
14.3 ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՊԱՀԵՍՏԱՅԻՆ ԵՎԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ
ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ
14.4 ՆՅՈՒԹԵՐԻ ԵԼՔԱԳՐՄԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՅԻՆ
ՁԵՎԵՐՊՈՒՍԸ ԵՎ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
14.5 ԱՐԱԳԱՄԱՇ ԱՈԱՐԿԱՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ
ԱՈԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
14.6 ԱՆԱՎԱՐՏ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ 241
14.7 ՊԱՏՐԱՍՏԻ ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ 243
14.8 ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՁԵՈՔԲԵՐՄԱՆ ԵՎ ԻՐԱՑՄԱՆ
ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԱՈԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
14.9 ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՄԸ ԵՎ ՀԱՇՎԵԿՇՈԱՅԻՆ
ԱՐԺԵՔԻ ՉԱՓՈՒՄԸ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻՑ ԵՎ ԻՐԱՑՄԱՆ 249
ԶՈՒՏ ԱՐԺԵՔԻՑ ՆՎԱԶԱԳՈՒՅՆՈՎ
198
200
204
207
209
212
213
218
223
228
230
236
246
8

9. ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈքԽ
15 ԴԵԲԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
15.1 ԳՈՐԾԱՌՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԻՑ
ԴԵԲԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
15.2 ԴԵԲԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀՆԱՐԱՎՈՐ
ԿՈՐՈՒՍՏՆԵՐԻ ՊԱՀՈՒՍՏԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
15.3 ԱՌՀԱՇԻՎ ՏՐՎԱԾ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
16 ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
16.1 ԴՐԱՄԱՐԿՂԱՅԻՆ ԳՈՐԾԱՈՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
16.2 ՀԱՇՎԱՐԿԱՅԻՆ ՀԱՇՎԻ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
16.3 ԱՐՏԱՐԺՈՒՅԹԱՅԻՆ ՀԱՇՎՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂ ԴՐԱՄԱԿԱՆ
ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
16.4 ԲԱՆԿԱՅԻՆ ԱՅԼ ՀԱՇԻՎՆԵՐՈՎ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎՈՂ
ԳՈՐԾԱՈՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
16.5 ԱՅԼ ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
17 ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԵՎ 5ԱԽԱԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
17.1 ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԵՎ ԾԱԽՍԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ
17.2 ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ, ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԵՎ
ԾԱՈԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱՑՈՒՄԻՑ ՀԱՄՈՒՅԹԻ
ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ
17.3 ԳՈՐԾԱՌՆԱԿԱՆ ԱՅԼ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
17.4 ՈՉ ԳՈՐԾԱՈՆԱԿԱՆ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
17.5 ԱՐՏԱՍՈՎՈՐ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ ԵՎ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
17.6 ՀԱՇՎԵՏՈՒ ՏԱՐՈՒՄ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՎԱԾ ՆԱԽՈՐԴ
ՏԱՐԻՆԵՐԻ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԿԱՐԳԸ
17.7 ԳՈՐԾԱՈՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽՍԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
17.8 ՈՉ ԳՈՐԾԱՈՆԱԿԱՆ ԾԱԽՄԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
17.9 ԱՐՏԱԱՈՎՈՐ ԾԱԽՍԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
17.10 ՆԱԽՈՐԴ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ԾԱԽՍԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՍԱՆ ԿԱՐԳԸ
17.11 ՇԱՀՈՒԹԱՀԱՐԿԻ ԳԾՈՎ ԾԱԽՍԻ (ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՍԱՆ)
ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԿԱՐԳԸ
18 ՍԵՓԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
18.1 ՍԵՓԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸ
18.2 ԿԱՆՈՆԱԴՐԱԿԱՆ (ԲԱԺՆԵՀԱՎԱՔ) ԿԱՊԻՏԱԼԻ
ՀԱՇՎԱՈՈՒՄԸ
253
257
261
264
264
272
278
281
286
289
289
290
295
298
303
304
306
313
317
317
318
320
320
253
320
9

10. ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
18.3 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
18 4 ԿՈՒՏԱԿՎԱԾ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԵՎ
ԲԱՇԽՄԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
18.5 ՊԱՀՈՒՍՏԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
19 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
19 1 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ, ԴԱԱԱԿԱՐԳՈՒՄԸ ԵՎ ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ
19 2 ԵՐԿԱՐԱԺԱՄԿԵՏ ՎԱՐԿԵՐԻ ԵՎ
ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳԾՈՎ
ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
19 3 ԿԱՐՃԱԺԱՄԿԵՏ ՎԱՐԿԵՐԻ ԵՎ
ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳԾՈՎ
ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
19 4 ԱՄՈՐՏԻԶԱՑՎԱԾ ԱՐԺԵՔՈՎ ՀԱՇՎԱՌՎՈՂ
ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳԾՈՎ
ԱՌԱՋԱՑԱԾ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 ԳՈՐ5ԱՌՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ԸՆԹԱՑԻԿ
ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 1 ԳՆՈՒՄՆԵՐԻ ԳԾՈՎ ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 2 ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԻ ԵՎ ԱՇԽԱՏԱԿԻՑՆԵՐԻ ԱՅԼ
ԿԱՐՃԱԺԱՄԿԵՏ ՀԱՏՈՒՑՈՒՄՆԵՐԻ ԳԾՈՎ
ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 3 ՊԱՐՏԱԴԻՐ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆ
ԳԾՈՎ ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 4 ԲՅՈՒՋԵԻ ՀԱՆԴԵՊ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 5 ՇԱՀԱԲԱԺԻՆՆԵՐԻ ԳԾՈՎ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻՆ
ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
20 6 ԱՅԼ ԸՆԹԱՑԻԿ ԿՐԵԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
21 ԱՅԼ ԸՆԹԱՑԻԿ ԵՎ ՈՉ ԸՆԹԱՑԻԿ
ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
21 1 ՀԵՏԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՀԱՏՈՒՑՈՒՄՆԵՐԻ ԳԾՈՎ
ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
21 2 ԱԿՏԻՎՆԵՐԻՆ ԵՎ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻՆ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ
ՇՆՈՐՀՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
21 3 ՈՉ ԸՆԹԱՑԻԿ ԵՎ ԸՆԹԱՑԻԿ ՊԱՀՈՒՍՏՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
21.4 ԲԱՑԱՍԱԿԱՆ ԳՈՒԴՎԻԼԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
22 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ
22.1 ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
22.2 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՂՆԵՐԸ
327
335
339
341
341
343
351
353
358
358
360
377
383
404
407
410
410
420
424
430
432
432
433
10

11. ԲԱԺԻՆ
ԳԼՈՒԽ
ԳԼՈՒԽ
ՀԱՎԵԼՎԱ5
ՀԱՎԵԼՎԱՑ
ՀԱՎԵԼՎԱ5
22.3 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ
ՈՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ
22.4 ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ
ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԵՐՆ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ՓՈԽԱԴԱՐՁ
ԿԱՊԸ
22 5 ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԽՄԲՎԱԾ
ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ
22 6 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՈՒԴԻՏՈՐԱԿԱՆ
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
22.7 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄՈՒՄԸ
III ԿԱՌԱՎԱՐՉԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ
23 ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 5ԱԽՍՌՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
23 1 ԿԱՌԱՎԱՐՉԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ
ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ
23 2 ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ ՄԵՋ ՆԵՐԱՌՎՈՂ
ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ
23 3 ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ
ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՄԵԽԱՆԻԶՄԸ
23 4 ՈՒՂՂԱԿԻ ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
23.5 ԱՆՈՒՂՂԱԿԻ ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԾԱԽԱՈՒՄՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
23 6 ՕԺԱՆԴԱԿ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽԱՈՒՄՆԵՐԻ
ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԱՈԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
23 7 ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ԱՄՓՈՓ
ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ ԵՎ ԹՈՂԱՐԿՎԱԾ ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ
ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ ՀԱՇՎԱՐԿԸ
24 ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ ԿԱԼԿՈՒԼՅԱՑԻԱՅԻ
ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ
24 1 ԼՐԻՎ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆԱՅԻՆ ԾԱԽՍԵՐՈՎ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ
ԿԱԼԿՈՒԼԱՑՍԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ
24 2 ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ
ԿԱԼԿՈՒԼԱՑՄԱՆ ՊԱՐԶ (ՄԻԱՓՈՒԼԱՅԻՆ) ՄԵԹՈԴԸ
24 3 ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ
ԿԱԼԿՈՒԼԱՑՄԱՆ ՊԱՏՎԵՐԱՅԻՆ) ՄԵԹՈԴԸ
24 4 ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ
ԿԱԼԿՈՒԼԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԱՅԻՆ ՄԵԹՈԴԸ
24 5 ԾԱԽՍՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՈՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱՐԺԵՔԻ
ԿԱԼԿՈՒԼԱՑՄԱՆ ՆՈՐՄԱՏԻՎԱՅԻՆ ՄԵԹՈԴԸ
1 ՆԵՐԿԱ ԱՐԺԵՔԻ ԱՂՅՈՒՍԱԿ
շ ԱՆՈՒԻՏԵՏԻ ԱՂՅՈՒՍԱԿ
3 ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐԻ ՊԼԱՆ
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
436
437
449
451
452
459
459
459
461
464
466
472
476
480
482
482
484
486
488
490
494
495
496
523
11

12. ԲԱԺԻՆ I
ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ
ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐ
ԳԼՈՒԽ 1
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ 5ԱԳՈՒՄԸ ԵՎ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ
1.1. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐԸ
Ամեն ինչ սկսվել է թվերից:
Հաշվառումը իրավիճակը թվերի լեզվով արտահայտելու արվեստ է:
Հայտնի է, որ մարդկության, հասարակության զարգացման ամենավաղ
շրջանում, երբ մարդիկ գրել և կարդալ չեն իմացել, կարողացել են տարբերել շատն
ոլ Քհչը. կատարել գրեթե հավասար փոխանակում և հիշել փոխանակվող բարիքի
քանակը:
Պատմական աղբյուրներից հայտնի է նաև, որ հաշվառումը վաղ շրջանում
իրականացվել է կետերի ու գծիկների օգնությամբ, և գոյություն են ունեցել
«վճարման փաստաթղթեր»: Որպես «վճարման փաստաթուղթ» է ծառայել
հաշվետախտակը: Պատմական աղբյուրները վկայում են, որ այդ
հաշվետախտակների վրա նշվել են ոչ միայն հատային ապրանքներ, այլ նաև
դրանց առանձին խմբերը: Հաշվետախտակներն ունեցել են համարակալում'
գծիկների կամ կետերի տեսքով: Գործարք կատարողները հաշվետախտակը
բաժանել են երկու հավասար մասի, որի մի մասն անդորրագրի դեր է կատարել:
Հաշվետախտակների վրա գրանցումներն անհրաժեշտ են եղել նյութական
բարիքների սպառումը հսկելու համար: Հաշվետախտակը, փաստորեն, մեր նախա-
հայրերի համար տնտեսական գործառնությունների գրանցման կայւևոր
«փաստաթուղթ» է եղել:
Հաշվետախտակների վրա կատարվող պարզ գրանցումները դրեցին
հաշվառման տեսության և պրակտիկայի էվոլյուցիոն զարգացման հիմքը:
Հետագայում այդ պարզ գործողությունները բարդացան, և ստեղծվեցին
անհրաժեշտ նախադրյալներ տեսության զարգացման համար:
Հին Արևելքի երկրներում, այդ թվում և Հայաստանում, գործել են
հաշվառիչների դպրոցներ, և հաշվապահական հաշվառումը հարգի
մասնագիտություն է համարվել: Հաշվառիչներ պատրաստելը հնագույն արևելքի
երկրներից մեկում Ասորեստանում, կատարվել է եկեղեցիներին կից դպրոցներում:
Հաշվառման առաջին եղանակը շատ պարզ է եղել, այսինքն միասեռ
համակցություններ է հաշվառել, օրինակ ընտանի կենդանիների գլխաքանակի
հաշվառումը: Բայց անասնագլխաքանակի միասեռ հաշվառումը բավարար չէր:
Դեռևս մեր թվարկությունից առաջ բոլոր խոշոր շինարարական կառույցների
ծախսերը հաշվառվել և արտացոլվել են շենքերի պատերի վրա: Խոշոր
կառույցների պատերի վրա ծախսերի գրանցումը հնարավորություն է ընձեռել հսկել
փաստացի կատարված ծախսերը: Պետության կողմից խոշոր շինարարական
օբյեկտների վրա կատարվող ծախսերի նկատմամբ առավել խիստ հսկողություն էր
իրականացվում Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանում: Հռոմեական
12

13. կայսրությունը տեղում հսկողություն էր իրականացնում պետական հաշվառման
միջոցով: Հաշվառիչները տեղերում կազմում էին հաշվետվություններ և ուղարկում
Հռոմ, որտեղ գործում էր այդ հաշվետվությունները լսողների (քննողների)
ինստիտուտ: Քննողների կողմից լսվում էին տեղերից ստացվող
հաշվետվությունները և ստուգվում հաշվետվությունների հավաստիությունը,
այստեղից էլ այսօր կիրառվող «աուդիտոր» տերմինը, որն առաջացել է audire լսել
բառից:
Հին Արևելքի երկրների տնտեսական կյանքում կատարվող
փոփոխությունները գրանցվել են թե' ժամանակագրական և թե' սիստեմատիկ
գրանցումների միջոցով: Քանի որ Հին Հռոմում հաշվառումը բավականիս
զարգացած էր, ապա այստեղ երկու տեսակի գրանցումները ժամանակագրական և
սիստեմատիկ, կատարվել են զուգահեռաբար: Ենթադրվում է, որ դա եղել է երկու
նպատակով՝
1. Հաշվապահական ընթացիկ հաշվառումից տարբեր բնույթի
տեղեկություններ արագ ստանալու համար:
2. Հաշիվներում կատարված գրանցումների ճշտությունը որևէ ժամանակի
դրությամբ ստուգելու նպատակով:
Միջին դարերում հաշվապահությունը գրեթե չզարգացավ, մնաց ստատիկ
վիճակում: Հաշվապահությունը սկսեց զարգանալ խաչակրաց արշավանքից հետո,
Իտալիայում: 15-16-րդ դարերում հաշվապահության զարգացումը և
կատարելագործումը պայմանավորված էր մի կողմից արտադրության
զարգացմամբ, մյուս կողմից՝ տարբեր երկրների միջև առևտրի ընդլայնմամբ: 15-րդ
դարի Իտալիայի հաշվապահության դպրոցի առաջատար մասնագետ ԼՊաչոլին
արտահայտել է այն միտքը, թե, ելնելով անհրաժեշտությունից, հաշիվների քանակը
կարելի է ավելացնել կամ պակասեցնել: Աստիճանաբար հաշիվները բնեղեն ձևից
բացի արտացոլում էին իրերի արժեքները:
Կրկնակի գրանցումը հաշվապահական հաշվառումը դարձրեց կուռ, որի
ոետևանքով հեշտացավ նյութական արժեքների պահպանության, արտադրության
գործընթացների կառավարման նկատմամբ հսկողության իրականացումը և այլն:
Տատ հետազոտողներ պնդում են, որ կրկնակի գրանցումը հաշվապահական
1աշվառում գիտության հիմքը դրեց: Այդ գիտության առաջին տեսաբաններն են
շղել վաճառական, հումանիստ Բենեդետտո Կոտրուլին (1458թ.) և հայտնի մաթե­
մատիկոս Լուկա Պաչոլին (1494թ.): Նշված հեղինակներից առաջինը
ւաշվապահական հաշվառումը համարում էր ձեռնարկությունների կառավարման
կարևոր միջոց, իսկ երկրորդը Լուկա Պաչոլին, գտնում էր, որ հաշվապահական
ւաշվառումը ունիվերսալ մեթոդաբանական գիտություն է: Այս ուղղության
յերկայացուցիչներից մեկը մաթեմատիկոս, բժիշկ և աստղագետ Ջերոլամո
•ւարդանոն (1539թ.), ենթադրում էր, որ հաշվապահական մեթոդաբանությունը
Տաթեմատիկայի և սև մոգության միջակայքում է: Գերմանացի Վոլֆգանգ Շվայկերը
1549թ.) առաջինը հստակ սահմանեց կրկնակի գրանցումը որպես
ւաշվապահական հաշվառման մեթոդ, հոլանդացի մաթեմատիկոս Աիմոնա
յտևինան (1607թ.) առաջինն էր, որ հաշվապահական գործոնը բնութագրեց որպես
փտություն, իսկ իտալացի Ջուզեպպե Ֆորնին (1790թ.) տվել է գործառնությունների
ւաշվապահական նկարագիրը:
Հւմշվապահական հաշվառումը գտնվում է ճշգրիտ և հումանիտար
փտությունների միջնակետում և հիմնականում օգտվում է բնական թվերից,
տպֆիկներից և մոդելներից: Արտադրության զարգացումը նոր խնդիրներ
սռա^ադրեց հաշվապահական հաշվառմանը: Եթե պարզ արտադրության
ժամանակ այն հանդես էր գալիս որպես հսկողության միջոց, ապա արտադրության
13

14. զարգացման բարձր աստիճանում որպես կառավարման միջոց: Այսպիսով,
առաջացավ հաշվապահական հաշվառման ևս մի ֆունկցիա կառավարման
ֆունկցիան: Երբ հաստատվեց, որ հաշվապահական հաշվառումը բացի վերահսկող
ֆունկցիայից կատարում է նաև կառավարման ֆունկցիա, մի շարք հեղինակներ
արտահայտեցին այն կարծիքը, որ հաշվապահական հաշվառումը վերաբերում է
իրավագիտությանը: Այդպիսի հեղինակներից էր էդմոնդ Դեգրաջը (1797թ.), որը
առաջ քաշեց տնտեսական գործառնության մասին հասկացությունը: Այդ
գործառնությանը մասնակցում Է առնվազն երկու անձ: Այստեղից Էլ, ըստ նրա, բոլոր
հաշիվները անձնական հաշիվներ են: Նա սահմանել Է նաև թղթակցության կանոնը,
ով ստանում Է դեբետագրվում Է, ով տալիս է կրեդիտագրվում: Ֆրանսիացի
հեղինակ հպոլիտ Վանին (1840թ.) առաջադրեց թեզ այն մասին, որ հաշիվները
պետք Է տարվեն ոչ թե ըստ սեփականատերերի, այլ ըստ տնտեսության որպես
իրավաբանական անձի: Հաշվապահական հաշվառումը իրավաբանական
գիտություն համարող ուղղության ներկայացուցիչ Նիկոլո դ՚Անաստազին (1803թ.)
արտահայտել Է այն միտքը, որ յուրաքանչյուր տնտեսական գործառնություն
սեփականատիրոջ հաշվում պետք Է արտացոլվի երկու ձևակերպումով: Նույն
ուղղության խոշոր ներկայացուցիչներից Էր Ֆրանչեսկո Վիլոն (1864թ.), որը բոլոր
հաշիվները ներկայացնում Էր որպես գործակալ-պահպանոդներ: Այս հեղինակը
հաշվառման առարկա Էր համարում պայմանագիրը:
19-րդ դարում տնտեսական գործառնությունների վերաբերյալ ուսմունքն Էլ
ավելի զարգացրեց Ջովաննի Ռոսսին (1888թ.): Նա տնտեսական
գործառնությունները բաժանեց երեք խմբի 1) տնտեսական, որը կապված Է
նյութական բարիքների արտադրության, բաշխման և սպառման հետ, 2)
իրավաբանական, որն ուղեկցվում Է իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց միջև
իրավունքների և պարտավորությունների փոփոխմամբ, 3) վարչական, որը
ներառում Է ձեռնարկության ներսում արժեքների շարժը և միջոցառումները
ուղղված դրանց ապահովմանն ու պահպանմանը: 19-րդ դարի սկզբին
հաշվապահական հաշվառումը իրավաբանական գիտության բաղկացուցիչ
համարողներին զուգահեռ հանդես են եկել գիտնականներ, որոնք հաշվապահական
հաշվառումը բնութագրել են որպես տնտեսագիտական գիտություն: Այդ
գիտնականների շարքն Է դասվում Լյուդովիկո Ջուզեպպե Կրիպպան (1888թ.): Ըստ
նրա հաշվապահական հաշվառման, որպես տնտեսագիտական գիտության,
նպատակը տնտեսական գործունեության հետևանքները բացահայտելն ու
հետազոտելն Է, ընդ որում այդ գործունեության հետազոտության օբյեկտ են բոլոր
նյութական արժեքները: Բոլոր հաշիվները բնաիրային են, և չկան անձնական
հաշիվներ: Այսպես, օրինակ, եթե մատակարարների հաշիվն ունի կրեդիտային
մնացորդ, նշանակում Է փողը, որը պետք Է գտնվեր մատակարարների մոտ,
գտնվում Է մեզ մոտ: Բոլոր հաշիվները բացվում են ոչ թե ըստ անձերի, այլ ըստ
ունեցվածքի տեսակների ապրանքներ, դրամարկղ և այլն: Հաշվապահական
հաշվառումը որպես տնտեսագիտական գիտություն Էլ ավելի զարգացրեց
վիեննական դպրոցի հիմնադիր Ֆաբիո Բեստան (1891թ.): Նա առաջինը սահմանեց
հաշվապահական հաշվառումը' որպես տնտեսական վերահսկողության գիտություն:
Այդ վերահսկողությունը ենթադրում Է երեք խմբի գործողություններ, կապված' 1)
ղեկավարության, 2) կառավարման, 3) տնտեսության գործակալների
գործունեության ստուգման հետ: Հաշվապահական հաշվառումը առանձին ձեռնար­
կությունների հսկողությունն իրականացնում Է գրաֆիկական արտացոլումների
մեթոդի միջոցով: Ըստ Ֆ. Բեստայի, հաշվապահական հաշվառումը միայն
միկրոհաշվառում Է, նույնացվում Է տնտեսական վերահսկողության հետ: Նա
առանձնացրել Է երեք տեսակի վերահսկողություն. 1) նախնական, 2) ընթացիկ, 3)
14

15. հետագա: Ֆ. Բեստան բավականին պարզ ձևով ներկայացնում է տնտեսական
գործառնությունների արդյունքների վերահսկողության մեխանիզմը: £կդ
մեխանիզմի էությունն այն է, որ հաշվապահը գործակալների գործողությունները
փոխադարձ հսկողության с ենթարկում: Նա բերում է փոխադարձ հսկողության
հետևյալ օրինակը, խանութի դրամարկղի հասույթի գումարը պետք է համընկնի
դրամարկղային հաշվառիչի և վաճառողի չեկային գումարին:
Հաշվապահական հաշվառումը' որպես տնտեսագիտական գիտություն,
ձևավորվել է 19-րդ դարի սկզբիս 1ւ ներկայացվել Հ.Բ.Արևոլդի /1809թ./,
Ս.Ախմեդովի /1309թ./ աշխատություններում:
Ռուսաստանում այդ ուղղության ամենաճանաչված հետևորդը հաշվապահ
Վ.հ.Հոմբերգն էր (1912թ.): Նա գրում է, որ հաշվապահությունը որպես գիտություն
զբաղվում է առանձին ձեռնարկությունների տնտեսական գործունեության
դրամական գնահատմամբ: Այստեղից դժվար չէ նկատել, որ փորձ է արվել վերլուծել
տնտեսական երևույթները և դրանց գործողության հետևանքները:
1.2. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ
Ինչպես ամեն մի գիտություն, տնտեսական հաշվառումը նույնպես ունեցել է
իր զարգացման փուլերը: Տնտեսական հաշվառման զարգացման փուլերը
միմյանցից տարբերվել են գործառնությունների գրանցումների կատարման
բովանդակությամբ: Տնտեսական հաշվառման մասնագետները նշել են հաշվառման
զարգացման փուլերը: Այսպես, օրինակ. Դ.Բ. Ստերնիսոնը առանձնացնում է
հաշվառման զարգացման հինգ փուլ. 1) գույքա-բնեղեն, 2) գույքա-դրամական, 3)
հաշվարկային, 4) պարզ հաշվապահություն, 5) հաշվեկշռային հաշվառում:
Գիտնականի այս դասակարգումը բավականին հիմնավոր Է, քանի որ
պայմանավորված Է հասարակական տնտեսական կյանքի զարգացման
աստիճանով:
1. Գույքա-բնեղեն հաշվառումը վերաբերում Է հասարակական֊
տնտեսական զարգացման ամենավաղ շրջանին, երբ մարդը սկսեց զբաղվել
ապրուստի միջոցների հայթայթմամբ. հաշվառման օբյեկտներ դարձան
անասունները, հողատարածությունները, ջրային ռեսուրսները և այլն: Հաշվառումն
անհրաժեշտ Է եղել, որպեսզի մարդիկ պահպանեին իրենց գոյության միջոցները:
2. Գույքա-դրամական հաշվառման փուլում հաշվառումը նոր զարգացում Է
ստանում: Հաշվառման մեջ միասնական դրամական չափիչի կիրառումը հնարավոր
դարձրեց գույքի բոլոր տեսակները բերել միասնական չափիչի, որով ավելի վաղ
գոյություն ունեցող հաշվառման գույքային և անձնական հաշիվները բերվեցին
միասնական հաշվառման համակարգի, այսպես կոչված' պարզ հաշվառման
համակարգի: Այն հնարավոր դարձրեց համատարած և սիստեմատիկ դիտարկել
տնտեսական կյանքի փաստերը: Այս համակարգում կենտրոնական դերը
պատկանում Է անձնական հաշիվներին: Գույքա-դրամական հաշվառումը,
կիրառելով միասնական չափիչը, հնարավորություն տվեց տարբեր տեսակի իրեր
միացնել միմյանց' նրանց արժեքների միջոցով (օրինակ' աշխատանքի գործիքի,
աշխատանքի առարկայի, աշխատուժի և այլն):
/ ; 3. Հաշվարկային հաշվառման փուլը սկսվեց այն ժամանակ, երբ
սեէիականատերը վճարումներ կատարեց այն սուբյեկտներին, ովքեր որոշակի
աշխատանքներ Էին կատարում իր համար հողն Էին մշակում, անասուններ Էին
15

16. պահում և այլն: Փաստորեն, հաշվարկ կատարվեց սեփականատիրոջ և վարձու
սուբյեկտի միջև; Քանի դեռ հաշվառման մեջ չէր կիրառվում միասնական չափիչը
դրամը, վարձի վճարումը կատարվում Էր բնեղեն արտահայտությամբ:
Հաշվարկների հաշվառումը զարգացավ ու կատարելագործվեց հաշվառման մեջ
միասնական' դրամական չափիչի կիրառման ժամանակ:
Արտադրության զարգացման վաղ շրջանում հաշվարկնսրը կատարվել են
պարզ հաշվառման միջոցով դեբետագրվել Է «Ա» ֆիզիկական անձը,
կրեդիտագրվել Է «Բ» ֆիզիկական անձը: Իսկ արտադրության զարգացման ավելի
ուշ շրջանում հաշվարկները ներառել են սեփականատիրոջ բոլոր հաշվարկներն
ինչպես իրավաբանական, այնպես Էլ ֆիզիկական անձանց հետ:
19-20-րդ դարերի արտադրության զարգացումը իր կնիքը դրեց հաշվարկների
կատարելագործման վրա: Հաշվապւսհությունը հաշվարկների համար սկսեց
կիրառել բազմաթիվ սինթետիկ և անալիտիկ հաշիվներ: Այդ հաշիվներով
հաշվառվում են նյութական ու դրամական արժեքները:
4.Պարզ հաշվապահության փուլ. Գույքային հաշվառումը և դրա հետագա
կատարելագործումը պայմանավորված Էր բնական թվերի և դրամի կիրառմամբ:
Հաշվապահության մեջ սկսվեց հաշվառման նոր փուլ, որը, ըստ գիտնականների
սահմանման, կոչվեց պարզ հաշվառում: Միջին դարերում Եվրոպայում պարզ
հաշվապահությունը ունեցել Է իր տարատեսակները' կամերալ հաշվապահություն,
ունիգրաֆիական հաշվապահություն: Պարզ հաշվապահության սկզբնավորման
հենց առաջին պահից կատարվել Է տնտեսական կյանքի իրադարձությունների
գրանցում to — է ժամանակահատվածում, և այդ ամբողջ միջակայքում տեղի ունեցող
տնտեսական կյանքի փոփոխությունը դիտվել Է հաշվապահության ապարատի
կողմից: Եթե պարզ հաշվապահական համակարգը ներկայացնենք
կիբեռնետիկական համակարգի տեսքով, ապա այն կունենա ենթահամակարգեր 1)
սկզբնական փաստաթղթերի, 2) տվյալների ամփոփման, 3) հաշվետվության: Այս
համակարգերը գործել են տնտեսական զարգացման բոլոր փուլերում:
5. Հաշվեկշռային հաշվառման փուչ. Կրկնակի գրանցումը հաշիվներում'
ենթադրում Է տնտեսական տեղեկատվության ընդհանրացում և արտացոլում
հաշվեկշռում: Հաշվեկշռային հաշվառումը, փաստորեն, գոյություն Է ունեցել
հաշիվների առաջացմանը զուգընթաց: Դա ապացուցում Է նաև հաշվապահական
հաշվառման տեսությունը, հաշվեկշիռը բխում Է հաշիվներից և հաշիվները
հաշվեկշռից: Եթե հաշվեկշռային հաշվառմանը մոտենանք պատմական
տեսանկյունից, ապա հաշվառման տեսաբանները իրավացի են՝ հաշվեկշռի և
հաշիվների միջև փոխադարձ կապը հնարավոր Է միայն պարզ հաշվապահության
/ունիգրաֆիական/ պայմաններում:
1.3. ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Հաշվապահական հաշվառումը կիրառական գիտություն Է և առարկայական
ձևով ու մեթոդաբանությամբ ուսումնասիրում Է տնտեսական կյանքի փաստերը
դրանց տնտեսական և իրավական տեսանկյունից:
Հաշվապահական հաշվառումը հաշիվների համակարգի միջոցով ոչ միայն
գրանցում Է տնտեսական գործառնությունները, այլ նաև տեղեկատվություն Է
ապահովում արտադրության կառավարման համար: Միայն կառավարման
գործընթացում Է ավելի պարզ նկատվում հաշվապահական հաշվառման
* Պարզ հաշվապահության առաջին գրքի հեղինակը Ձակամռ ԴԱաԾ Տատն է/1774թ./:
16

17. տեղեկատվության գործնական նշանակությունը ռացիոնալ տնտեսական
ծրագրերի մշակման համար:
Ինչպես ամեն մի գիտություն, հաշվապահական հաշվառումը նույնպես ունհ
իր բովանդակությունը: Հետևաբար, այդ բովանդակությունը պետք է բխի այն
խնդիրներից, որոնք դրվում են նրա առջև: Հաշվապահական հաշվառման
խնդիրները բավականին հստակ ներկայացված են 15-րդ դարի մտածողների
հաշվառման վերաբերյալ ուսումնասիրություններում, մասնավորապես' Լ. Պաչոլիի
և Դ. Զերբոնիի աշխատություններում: Ըստ այս հեղինակների, հաշվապահական
հաշվառման ամենւսառաջնային խնդիրը տնտեսական գործունեությւսնը
մասնակցող ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց գործողությունների
նկատմամբ հսկողության իրականացումն է, տեղեկատվության ապահովումը
տնտեսական գործունեության համար և տեղեկատվության հիման վրա
տնտեսական գործունեության արդյունքների գնահատումը: Վերը նշված
խնդիրները այսօր էլ չեն կորցրել իրենց դերն ու նշանակությունը:
19-րդ դարի վերջում Ա. Հալիբեն և է. Լևոտին առաջ են քաշել այն
գաղափարը, որ հաշվապահը պահակ կամ փողոցային երթևեկության կարգավորող
չէ, այլ տնտեսագետ հաշվապահ է և նրա աշխատանքի նպատակը տնտեսական
գործունեության արդյունքները բացահայտելը և դրանք գնահատելն է: Փաստորեն,
այս սահմանումը չի վերաբերում հաշվապահական հաշվառման խնդիրներին և
հաշվապահի մասնագիտության ճշգրիտ սահմանմանը: Իրենց ուսումնասիրություն­
ներում 18-19-րդ դարերի հետազոտողները տարբեր մեկնաբանություններ են տվել
հաշվապահական հաշվառման բովանդակությանը:
Եղան տնտեսագետներ, Ադամ Սմիթից մինչև Ա. Շիվալիե, ովքեր,
նույնացնելով հաշվապահական հաշվառման կատեգորիաների հետ,
հաշվապահությունը համարել են ոչ այլ ինչ, քան քաղաքատնտեսություն:
Հասկանալի է, հաշվապահության մասին այս մեծ մտածողների արտահայտած
տեսակետը: Նրանք հիմք են ընդունել այն հանգամանքը, որ թե' հաշվապահության
և թե' քաղաքատնտեսության համար կատեգորիաները նույնն են: Սակայն դա չի
նշանակում, որ հաշվապահությունը քաղաքատնտեսություն Է կամ հակառակը: Այս
մտածողները տնտեսական կյանքի փաստերի ուսումնասիրությունը կատարել են
ելնելով դրանց որակական փոփոխությունից, չնկատելով, որ որակական
փոփոխությանը զուգընթաց առկա Է քանակական փոփոխություն, որի գրանցումը
հաշվապահությունը իրականացնում է որոշակի (յուրահատուկ)
մեթոդաբանությամբ, որը տարբերվում է քաղաքատնտեսության
ուսումնասիրության մեթոդաբանությունից և խնդիրներից: Հետևաբար, այդ երկու
գիտությունների նույնացումը պարզապես արդյունք Է մի կողմից' հաշվապահության
մեթոդաբանության վերաբերյալ հիշյալ հեղինակների ունեցած սահմանափակ
պատկերացումների, մյուս կողմից հաշվապահական հաշվառման դերի
թերագնահատման:
Հայտնի Է, որ քաղաքատնտեսությունը (ներկայումս տնտեսագիտության
տեսությունը) տալիս Է տնտեսական երևույթների որակական, իսկ
հաշվապահությունը քանակական բնութագիրը: Մեր դարի սկզբին
հաշվապահական հաշվառման վերաբերյալ տնտեսագետների մոտեցումները
որոշակի փոփոխությունների ենթարկվեցին:
Ըստ նրանց, հաշվապահական հաշվառման և քաղաքատնտեսության
կատեգորիաների հարաբերակցությունը որոշվում է տեսության և գործնականի
հւճյւաբերակցությամբ, այսինքն տեսությունը վերաբերում է
քաղաքատնտեսությանը, գործնականը հաշվապահական հաշվառմանը: Այսպիսի
մոտեցումը նույնպես ճիշտ չէ այն առումով, որ յուրաքանչյուր գիտություն ունի իր

18. տեսությունը: Հետևաբար, հաշվապահական հաշվառումը, որպես գիտություն,
նույնպես ունի իր տեսությունը: Խորհրդային իշխանության ժամանակաշրջանում
հաշվապահական հաշվառման մասնագետները մինչև 50-ական թվականները
անտեսում էին քաղաքատնտեսության կարևոր դերը հաշվապահական հաշվառման
զարգացման գործում: Հաշվապահների կողմից քաղաքատնտեսության նկատմամբ
նման վերաբերմունքը պայմանավորված է եղել օբյեկտիվ պայմաններով
սոցիալիզմի ժամանակ անտեսվել է արժեքի օրենքը:
Մեծ է Վ. Ս. Նեմչինովի ծառայությունը խորհրդային շրջանի
տնտեսագիտության զարգացման գործում: Նա է մշակել խորհրդային
տնտեսագիտության առջև դրված բազմաթիվ խնդիրների լուծման
մեթոդաբանություններ, հատկապես վիճակագրություն գիտության բնագավառում:
Նա իր տեսակետն է հայտնել նաև հաշվապահական հաշվառման վերաբերյալ: Ըստ
նրա' տնտեսական կյանքի փաստերը արտացոլում են սկզբնական ւիաստաթղթերը,
և այդ տեղեկատվությունը պետք է միասնական լինի և՜ ինժեների, և' տնտեսագետի,
քաղաքագետի, վիճակագրի ու հաշվապահի համար:
Յուրաքանչյուր մասնագետ «սկզբնական տեղեկատվությունից» պետք է
օգտվի իր առջև դրված խնդիրների լուծման համար: Այսպես օրինակ, եթե
վիճակագիրը որոշակի սկզբնական տեղեկատվությունը մեթոդաբանորեն
խմբավորում և ամփոփում է, ապա այն վերածվում է մակրոտնտեսական
հաշվառման: Այսպիսով, տնտեսական կյանքի փաստերը հաշվապահական
հաշվառման միջոցով գրանցվում և ներկայացվում են որպես տեղեկատվական
բազա’ արտադրության կառավարման համար: Իսկ կառավարման համար
տեղեկատվության ապահովումը իրականացվում է հաշվապահական հաշիվների
համակարգի միջոցով, որը ունեցել է իր զարգացման աստիճանները:
1.4. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՉԱՓԻՉՆԵՐԸ
Նախորդ հարցը պարզաբանելիս նշեցինք, որ տնտեսական հաշվառման մեջ
օգտագործվել են բնեղեն և արժեքային չափիչներ: Անդրադառնանք դրան ավեւի
մանրամասն:
Տնտեսական հաշվառման մեջ կիրառվում են երեք տիպի չափիչներ՝
1. Բնաիրային,
2. Աշխատանքային,
3. Դրամական կամ արժեքային:
Բնաիրային չափիչները կիրառվում են կազմակերպության նյութական
արժեքները' հիմնական միջոցները, նյութերը, վառելիքը, պատրաստի
արտադրանքը, ապրանքները և այլն հաշվարկելու, ինչպես նաև տնտեսական
գործընթացները արտացոլելու համար:
Հաշվառման օբյեկտները կարոդ են չափվել հատով, երկարությամբ (մմ, սմ,
դմ, մ և կմ), ծավալով, քաշով և այլն: Բնական չափիչների կիրառումը բացառիկ
կարևոր նշանակություն ունի կազմակերպության գործունեութունը ճիշտ
կառավարելու և վարելու, սեփականությունը պահպանելու գործում:
Աշխատանքային չափիչները օգտագործվում են արտադրանքի
արտադրության կամ աշխատանքների կատարման վրա գործադրված
աշխատանքի քանակը աշխատանքային օրերով, ժամերով, րոպեներով հաշվելու և
արտահայտելու համար:
18

19. Աշխատանքային և մյուս չափիչների կիրսւռմամբ որոշվում է մշակմունքի
նորմայի կատարումը, աշխատանքի արտադրողականությունը, աշխատողներին
հասանելիք աշխատավարձը և այլն:
Դրամական չափիչով արժեքային արտահայտությամբ չափվում և
արտացոլվում են տնտեսական այնպիսի երևույթներ, որոնք չեն կարող չափվել և
արտացոլվել բնական և աշխատանքային չափիչներով կամ դրանց համատեղ
կիրառումով:
Օրինակ ապրանքանյութական արժեքների տարբեր տեսակների շարժն ու
մնացորդները հնարավոր չէ չավւել ու արտացոլել միայն բնական չափիչով,
որովհետև անիմաստ է մեկ ընդհանուր հանրագումարի բերել չափի տարբեր
միավորներով հաշվառվող նյութերի ընդհանուր քանակը առանց արժեքային
արտահայտության: Դրամական չափիչի կիրառումը պակաս կարևոր չէ նաև
արտադրանքի արտադրության, ինքնարժեքի հաշվարկման, տնտեսական
գործունեության արդյունքների հաշվարկման համար:
Դրամական չափիչը տնտեսական միջոցների ու գործընթացների չափման ու
արտացոլման իր ընգրկումներով լայն կիրառություն ունի տնտեսական հաշվառման
պրակտիկայում, հատկապես հաշվապահական հաշվառման մեջ, որի համար այն
պարտադիր է:
1.5. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
Հասարակության սոցիալական, տնտեսական և հոգևոր ոլորտի բոլոր
բնագավառները ընդգրկելու և արտացոլելու նպատակով կիրառվում են
տնտեսական հաշվառման երեք տարբեր տեսակներ.
1. Վիճակագրական հաշվառում,
2. Օպերատիվ տեխնիկական հաշվառում,
3. Հաշվապահական հաշվառում:
Վիճակագրական հաշվառումը դիտարկում և ուսումնասիրում է
(խմբավորելով և ընդհանրացնելով) ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև
հասարակական կյանքում տեղի ունեցող մասսայական, որակապես միանման
երևույթներն ու գործընթացները, տալիս է դրանց քանակական և որակական
արտացոլումները իրենց միասնության մեջ: Վիճակագրությունը այլ կերպ կարելի է
անվանել մակրոհաշվառում, այսինքն հաշվառում ամբողջ հասարակության
մասշտաբով:
Վիճակագրական հաշվառումը իր ընդգրկումների լայնությամբ և խորությամբ
զգալիորեն տարբերվում է տնտեսական հաշվառման մյուս երկու տեսակներից:
Օրինակ այն ուսումնասիրում, հաշվառում և արտացոլում է համախառն ու
ապրանքային արտադրանքի թողարկումը, աշխատանքը, աշխատավարձն ու
աշխատանքի արտադրողականությունը առանձին կազմակերպության, ճյուղի և
ամբողջ Ժողովրդական տնտեսության մասշտաբով: Վիճակագրությունն
ուսումնասիրում, խմբավորում և արտացոլում է նաև բնակչության շարժը, ծնունդն
ու մահացությունը, ժողովրդական կրթության աճը, բնակչության
առողջապահական, մշակութային մակարդակը և այլն: Վիճակագրական
ուսումնասիրությունները օգտագործվում են հասարակական կյանքի օրինաչափու­
թյունները, զարգացման ուղղությունները, տեմպերը ուսումնասիրելու համար:
19

20. Վիճակագրական հաշվառումն ունի իր հետազոտության յուրահատուկ
մեթոդները; Այն լայնորեն օգտագործում է նաև տնտեսական հաշվառման մյուս
երկու տեսակների տվյալները:
Օպէտրատիվ-տեխնիկական հաշվառումը դիտարկում, խմբավորում և
արտացոլում է կազմակերպությունների տնտեսական գործունեության առանձին
գործառնություններն ու գործընթացները (տնտեսական գործառնությունը
կազմակերպության տնտեսական կյանքում տեղի ունեցող այն բոլոր
փոփոխություններն են, որոնց վերաբերյալ հաշվապահական փաստաթուղթ է
լրացվում և ենթարկվում հաշվառման): Օպերատիվ-տեխնիկական հաշվառման
տվյալները կարևոր նշանակություն ունեն կազմակերպությունների կառավարումը
կազմակերպելու գործում, քանի որ տնտեսական գործառնությունները հաշվառման
են ենթարկվում կատարման պահին: Օպերատիվ հաշվառումը աշխատանքային
օրվա վերջում տվյալներ է խմբավորում և ամփոփում կազմակերպության տարբեր
ստորաբաժանումներում թողարկված և առաքված արտադրանքի վերաբերյալ: Այն
նաև ուսումնասիրում և հաշվառում է այնպիսի գործառնություններ, որոնք չեն
ուսումնասիրում և հաշվառում տնտեսական հաշվառման մյուս երկու տեսակները,
օրինակ տնտեսական պայմանագրերի կատարման հաշվառումը:
Հաշվապահական հաշվառումը ընդգրկում է կազմակերպությունների
տնտեսական և ֆինանսական գործունեությունն ամբողջությամբ վերցրած:
Հաշվառման են ենթարկվում ապրանքանյութական արժեքներն ու դրամական
միջոցները, հաշվարկային, վարկային և հարկային այն բոլոր հարաբերությունները,
որոնք առաջանում են կազմակերպությունների գործունեության ընթացքում:
Հաշվապահական հաշվառումը ունի մի շարք առանձնահատուկ գծեր,
որոնցով տարբերվում է վիճակագրական և օպերատիվ-տեխնիկական
հաշվառումներից: Դրանք են խիստ փաստաթղթային, համատարած և անընդհատ
լինելը: Խիստ փաստաթղթային է, քանի որ կատարված բոլոր գործառնությունները,
նախքան հաշվապահական հաշվառման մեջ արտացոլվելը, իրենց սկզբնական
ձևակերպումն են ստանում պատշաճ ձևով կազմված փաստաթղթերում: Այդ
հանգամանքը հաշվապահական հաշվառմանը տալիս է հիմնավորվածություն և
ապացուցողական ուժ:
Հաշվաւցահական հաշվառումը համատարած է. հաշվառման է ենթարկվում
կազմակերպության բոլոր օղակների ֆինանսատնտեսական գործունեությունն
ամբողջությամբ:
Հաշվապահական հաշվառումն անընդհատ է. կազմակերպության
հիմնադրման պահից մինչև լուծարվելը հաշվապահական հաշվառման
աշխատանքները չեն ընդհատվում:
Այսպիսով, հաշվապահական հաշվառման միջոցով կառավարվում է
կազմակերպությունների տնտեսական և ֆինանսական գործունեությունը և
վերահսկվում է նրանց տնտեսական միջոցների պահպանումը ու ճիշտ
օգտագործումը:
Տնտեսական հաշվառման վերը նշված երեք տեսակները, ունենալով իրենց
ուսումնասիրման բնագավառները և հաշվառման մեթոդները, կտրված և
մեկուսացված չեն իրարից, այլ լրացնում են մեկը մյուսին և կազմում են
տնտեսական հաշվառման կուռ համակարգը:
20