Presentatie 'De Commons' van Tine De Moor tijdens de Trefdag sociaal-cultureel werk op 17 november 2016 in de Zebrastraat in Gent.

1. COMMONS: WAT ZIJN HET EN
WAT MOETEN WE ERMEE?
TINE DE MOOR
UTRECHT UNIVERSITY
The International Association for
the Study of the Commons (IASC)
Tine De Moor_Utrecht University

2. INHOUD
• Wat zijn “commons”?
• Waarom is dit nu plots zo’n revolutionair concept?
• Is het wel zo revolutionair/nieuw?
• Waaraan ligt de plotse ‘boom’? Welke rol spelen de crisis
en technologie in dit verhaal?
• Hoe verhouden coöperatieven maar ook bv. de
deeleconomie zich tot de commons
• Toekomstperspectief?

3. COMMONS?
Alles wat we
delen?
Alle bronnen
die we
gezamenlijk
bezitten?
Deel-
economie?
Burger-
initiatieven?
Peer-to-
peer-
economy?
Common
Pool
Institutions?
Common
Property
Regimes?
Common
Pool
Resources?

4. COMMONS?
Alles wat we
delen?
Alle bronnen
die we
gezamenlijk
bezitten?
Deel-
economie?
Burger-
initiatieven?
Peer-to-
peer-
economy?
Samen
BEZITTEN/MAKEN/BEHEREN
/WERKEN
= EEN COMMON??

5. VAN…………………………………………. TOT
Eigenaarschap over eigen arbeid/Agency:
Variërend in optimalisering inkomen uit arbeid
Vrijwillige bijdrage
aan collectief
project
(Peerby)
Horizontale
samenwerking
tussen peers (zelfde
noden, niet
noodzakelijk zelfde
bezit), soms via ruil
Werknemerscoöp
eraties
(Schoongewoon)
Public private
partnerships
Verhuur eigen goederen en
diensten buiten reguliere
arbeidssysteem,
Vaak ook negeren bestaande
wettelijke kaders
via nieuwe platforms (Uber)
Verkorting keten tussen vraag en (onderbenut) aanbod:
Variërend in optimalisering inkomsten uit eigen bezit
Eigen voorziening
(Zonnecellen op
eigen dak)
Collectieven van
producerende/dienst
verlenende burgers
collectieven van
burgers die niet
zelf produceren
maar er nauw bij
betrokken zijn
(CSAs, Ecopower)
Collectieven
waarbij leden
niet noodzakelijk
consumenten
zijn (Linux)
Samenwerking peers via
faciliterend bedrijf met oog
op on-demand economy
Samenwerking peers via
samen-aankoopinitiatieven
En:
Variabel in bestaande resources (parken), te produceren goederen (energie) als te
verlenen diensten (zorg, poetsen, taxi-rit)
Variabel in samenwerking met/betrokkenheid van overheden

6. EVOLUTIE OOK DUIDELIJK ADV AANTAL
NIEUWE COOPERATIES PER SECTOR
1990-2012
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180 Banken
In & verkoop food
In & verkoop nonfood
Industrie, Energie & transport
Kunst & Cultuur
Land & Tuinbouw
Onderwijs
Overige
Prof. dienstv.
Scheepvaart
Verzekeraars
Wonen, Recreatie & Vastgoed
Zorg
Totaal

7. OOK NIEUWE VORMEN VAN
COOPERATIES, BV.
GEBIEDSCOOPERATIES (NL)
Tine De Moor_Utrecht University

8. “TALKIN BOUT A REVOLUTION?”
Tine De Moor_Utrecht University

9. WAAROM LIJKT DE HUIDIGE
“PARADIGMAVERSCHUIVING” REVOLUTIONAIR?
• We zijn het collectief als ‘gangbare’ organisatie-eenheid
vergeten
18e eeuw:
• Het “individu” wordt de centrale eenheid in de samenleving
(Verlichting)
• Rationalisatie van landbouw door Physiocratie
19e eeuw: Natiestaat:
• Introductie van de code civil als juridische basis voor individuele
rechten
• Organisatie van de samenleving wordt gecentraliseerd, ook de
juridische en economische basis
-> 1750s-1850s: implementatie van regionale en nationale wetten in
Europa om de commons op te heffen/ te verdelen/ te verkopen
Bijv. Belgium, 1847: “Loi sur le défrichement” = in feite een privatiseringswet
-> Halverwege de 19de eeuw: gecentraliseerd opheffen van commons
overal in West-Europa
Tine De Moor_Utrecht University

10. ER WAS EENS….
Tine De Moor_Utrecht University

11. GEMENE GRONDEN/HEIRNIS/
MEENTEN/
MARKEGENOOTSCHAPPEN
1
10
100
1000
Markegenootschappen
Totaal

12. KOOPMANS- & AMBACHTS-
GILDEN
1
10
100
1000
Gilden Totaal

13. WATERSCHAPPEN
1
10
100
1000
Waterschappen
Totaal

14. BEGIJNHOVEN
1
10
100
1000
Begijnhoven
Totaal

15. LATE MIDDELEEUWEN: BEGIN EERSTE GOLF
ROND 1800: EINDE EERSTE GOLF
1
10
100
1000
1000-1024
1025-1049
1050-1074
1100-1124
1125-1149
1175-1199
1200-1224
1225-1249
1250-1274
1275-1299
1300-1324
1325-1349
1350-1374
1375-1399
1400-1424
1425-1449
1450-1474
1475-1499
1500-1524
1525-1549
1550-1574
1575-1599
1600-1624
1625-1649
1650-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1800
Begijnhoven
Gilden
Markegenootschappen
Waterschappen
Totaal
Liberaliseringsgolf
Vormingnatiestaten

16. COÖPERATIES & ONDERLINGE
WAARBORGFONDSEN
1
10
100
1000
10000
Coöperaties (incl.
onderlinge
waarborgmaatschappijen)
Totaal1897

17. VAKVERENIGINGEN & ERKENDE
VERENIGINGEN
1
10
100
1000
10000
Erkende
Verenigingen
Vakverenigingen
Totaal
1905

18. 2005-…. -> DERDE GOLF?
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180 Banken
In & verkoop food
In & verkoop nonfood
Industrie, Energie & transport
Kunst & Cultuur
Land & Tuinbouw
Onderwijs
Overige
Prof. dienstv.
Scheepvaart
Verzekeraars
Wonen, Recreatie & Vastgoed
Zorg
Totaal

19. ECONOMISCHE VOORDELEN INSTITUTIES VOOR
COLLECTIEVE ACTIE
• Risico vermijden en delen
• Natuurlijke risico‘s & bedrijfsrisico’s
• Risico van gebruik van kennis en voordelen van het delen van
productkennis
• Vermijden sociale risico’s vna ziekte voor de leden &
ondersteuning van weduwen en wezen
• Schaalvoordelen
• Lagere kosten voor investeringen
• Bulk-goederen
• Rechtsbijstand
• « Knowledge pooling »
-> Gunstiger onderhandelingspositie
-> Minder informatie-assymetrie

20. ECONOMISCHE VOORDELEN
INSTITUTIES VOOR COLLECTIEVE
ACTIE
• Goedkoper en effectiever:
• Kort op de bal spelen bij problemen
• Preventie en detectie via verhoogde sociale controle
• Gedeelde verantwoordelijkheid in rapporteren
freeriding
• Daarnaast ook mogelijke sociale motivaties…
Maar waarom soms wel en soms niet? Wat
verklaart periodieke toename in commons?
TRIGGER??

21. 1000 JAAR - 3 GOLVEN
BURGERCOLLECTIEVEN
• Nieuwe “golf” komt steeds na versnelde ontwikkelingen in de vrije
markt
• Marktwerking & privatisering leveren niet altijd het gewenste effect
op
• Prijseffect?
• Kwaliteitseffect?
• Toegankelijkheid?
-> Burgercollectieven ontstaan als reactie op geen of een
onvoldoende kwalitatief aanbod via commerciële wegen/vrije markt
-> correctiemechanisme!
-> Geen reactie tegen huidige crisis :
• Huidige golf begon al voor de crisis
• Komt voor in heel verschillende sectoren
• Niet gerelateerd aan crisis-gevoeligheid van regio

22. SAMENGEVAT…
Burgers gaan collectief handelen, op eigen initiatief, als
groep, met gemeenschappelijke goederen/diensten omwille
bepaalde voordelen
Maar dit creeërt ook een SOCIAAL DILEMMA
=> burgers vormen in vele gevallen INSTITUTIES VOOR
COLLECTIEVE ACTIE (commons, gilden, coöperaties, …)
-> “commons” eigenlijk een pars pro toto voor allerlei
vormen van ICAs
Tine De Moor_Utrecht University

23. DRIE DIMENSIES VAN COMMONS ALS GOVERNANCE
MODEL
Tine De Moor_Utrecht University

24. DRIE DIMENSIES VAN COMMONS ALS GOVERNANCE
MODEL
Tine De Moor_Utrecht University
INSTITUTIONS:
Bieden ruimte
aan burgers om
hun eigen regels
voor gebruik en
beheer
collectieve
goederen te
ontwerpen
RESOURCES:
In het bijzonder
resources die “rivalrous”
maar “hard to exclude”
zijn
MEMBERS
=PROSUMERS:
Voorzien in
gebruiksrecht
op
wederkerige
basis

25. PRO-SUMERS
Variabel in mate van betrokkenheid bij
• Productie: financiële bijdrage -> eigenlijke
productie/dienstverlening
• Consumptie: financieel voordeel -> eigenlijke consumptie
Maar sowieso:
• Beperkt tot een bepaalde groep
• Gebruiksrecht ipv bezit
• Inspraak in wijze en niveau productie en consumptie (equity)
• Aandeel van prosumers is cruciaal in productie (equity)
• Belang van product/dienst is ook groot voor leden (utility)
-> goed functioneren hangt af van reciprociteit
Mogelijk ook:
• Beperking winstuitkering
• 1 man 1 vote

26. PRO-SUMERS
Gebruiksbezit van collectief GEPRODUCEERD of VERWORVEN
goed
-> Suggereert beperkt consumptieniveau, afgestemd op
eigenlijke noden, niet groei/mogelijkheden
-> Consumptiegedeelte kan ook opengesteld zijn voor
niet-leden, maar dan al vaak neiging tot
commercialisering…

27. HISTORISCHE VOORBEELDEN VAN BEPERKING
GEBRUIK
“Het recht om te weiden kan niet verkocht of verpacht worden, noch mag de
melk van de koeien op de gemene weide verkocht worden.” (Heirnis, Flanders,
1705)
“Niemand mag meer turf meenemen dan hij op zijn eigen wagen kan
vervoeren en in zijn eigen huis wil verbranden” (Dunsborger Hattemer mark,
The Netherlands, 1558)
“Degenen met gebruiksrechten mogen geen turf verkopen, maar alleen turf
steken voor eigen gebruik” (Marke Bestmen, The Netherlands, 1770)
-> op het overtreden van al deze regels stonden fikse straffen
-> De markt: tegelijkertijd bedreiging en stimulans voor
institutionalisering
( zie “COMMON RULES”-project op http://www.collective-
action.info/_PRO_Main)

28. INSTITUTIES
Variabel in mate van self-governance:
• Self-regulated
• Self-sanctioning
• Self-managed
-> variabele betrokkenheid van leden bij al deze
aspecten
Maar sowieso:
• Binnen bestaande wettelijke kader
• Regulering opmaken is een grote inspanning -> lange
termijn perspectief!

29. HISTORISCHE BEWIJS VOOR HET
BELANG VAN WEDERKERIGHEID
EN INTENSIEVE PARTICIPATIE
— Commons die lang wisten te overleven:
— Maakten minder regels waar sancties aan verbonden
waren
— Maakten vaker aanpassingen maar minder per
vergadering
— Sanctionering werd met zorg toegepast, zie bijv. Het
beperkte gebruik van graduele sancties
— Wijze beheer van de common: heel belangrijk was voor de
levensduur van de common à hoge mate van
betrokkenheid en een goed ontwerp regels voor het beheer
was de beslissende factor
->het niveau van participatie was waarschijnlijk hetgeen de
regels zo effectief maakte
-> Investeren in internatisatie van regels is belangrijker voor
de levensduur dan het eigenlijke maken van regels
Tine De Moor_Utrecht University

30. GEMEENSCHAPPELIJK BEZIT VAN
GOEDEREN/DIENSTEN
Variabel in types gemeenschappelijke goederen/diensten
• Meestal sterk onderhevig aan “rivalry”
• Meestal moeilijk uit te sluiten
> combinatie is precies wat collectief als governance
model nuttig maakt
Maar sowieso:
• Collectief:
• userights ipv property rights over resources en services
die als collectief beschouwd worden
• Mate van individuele toeëigening is groepsbeslissing
Mogelijk ook:
• Multiple resources -> multiple purposes

31. IMPLICATIES VAN HET MODEL:
COMMONS ZIJN
• Governance regimes, niet enkel goederen of diensten, of
een groep van mensen, of een bepaalde wettelijke vorm
(zoals de coöperatie)
• Opgezet voor langdurig functioneren, niet éénmalig
• Verschillend in institutional design, door hun lokale
inbedding, no one-size-fits-all
• Beperkte groepen, omvatten niet de gehele samenleving,
maar een specifieke groep aan
gebruiksgerechtigden/leden
Tine De Moor_Utrecht University

32. VERSCHILLEN TUSSEN VROEGER
EN VANDAAG
• Doelstelling zijn “opgesplitst”:
• Historisch: multi-purpose organisations
• Sociale en economische noden worden samengebracht in één collectief
• Consumptie en productie samen
• Vandaag: participatie in verschillende collectiviteiten is noodzakelijk om in
alle dagelijkse noden te voorzien
-> Nadeel:
• reduceert de mogelijkheid om wederkerig gedrag complementair te maken
• Aan alle noden voldoen vereist lidmaatschap van verschillende collectiviteiten
• Levensduur organisaties aanzienlijk korter
• Neiging tot opschaling:
• 1ste golf: opsplitsen bij snelle groei
• 2de golf: Fuseren ipv opsplitsen
• 3de golf: ontstaan landelijke consortia per sector (bv. Hier
opgewekt, Nederland zorgt voor elkaar)

33. VERSCHILLEN TUSSEN VROEGER
EN VANDAAG
• Wederzijdse, grotere interactie tussen collectiviteit en markt
• Biedt nieuwe mogelijkheden voor beide zijden
• Verhoogt de mogelijkheden in termen van institutionele diversiteit
• Gebruik van technology maakt samenwerking met onzichtbare
gebruiker mogelijk (en creeërt nieuwe uitdagingen)
• Demonstreert dat mensen zelf “blind” kunnen vertrouwen in de
ander zolang er richtlijnen zijn over de procedure (wederzijdse
voorwaarden)
• Werkt wellicht enkel in het geval van non-substractible goods.

34. TECHNOLOGIE + ECONOMISCHE ACTIVITEIT≠
GOVERNANCE REGIME
Online app + groep van individuele users ≠ common
-> technologie is niet noodzakelijk bevorderlijk voor
samenwerking
-> technologie kan instituties niet vervangen
-> de frequentie en intensiteit waarop mensen interageren
is belangrijker dan de middelen waarmee ze dat doen
Tine De Moor_Utrecht University

35. ROL TECHNOLOGIE
Wel zo dat bepaalde vormen van technologie een bepaalde
vorm van samenwerking (opnieuw) kunnen mogelijk maken:
• Decentralisering energieproductie en distributie door
bv. zonnecellen, grids etc.
• Decentraal waterbeheer
Interessant: dit zijn net technieken die eerder opschalen
terugdraaien, en weer meer kansen bieden aan
bevolking om echte ‘prosumers’ te worden.

36. MACRO-VERSCHILLEN TUSSEN
COMMONS EN “SHARING
ECONOMY” (IN BREDE ZIN)
• Oplossing sociaal dilemma
• Lange termijn perspectief engagement
• Reciprociteit vereist ook herkenbaarheid en leidt tot
begrenzing collectief

37. VERSCHILLEN OP VLAK VAN
INSTITUTIONAL DESIGN
Beslissingsproces Snel maar top-down Traag maar constructief
en bottom-up
Belang van reciprociteit Nihil Zeer groot
Onderlinge controle Nihil Belangrijk!
Gelijkwaardigheid aanbieders Nihil Staat voorop, ook in
beslissingsproces
Verantwoordelijkheid Iedere deelnemer afzonderlijk Groep als collectief (en
individuele gebruiker)
Bestemming winst Uber als bedrijf Groep + afzonderlijke
leden
Freeriding Grote kans Beperkt
Commitment in dienstverlening Nihil Belangrijk
Toekomstperspectief Snelle opgang, snelle neergang Trage opgang, blijver?

38. ZORG IN NL
-volledig vermarkt sinds 2006
-Heel veel verschillende zorgverzekeraars MAAR: in totaal beperkt tot 6-tal consortia
-iedereen basisverzekering bij private zorgverzekering, ong. 700€, maar daar
bovenop: 300-400€ eigen risico
hoe hoger het eigen risico, des te hoger de korting op de maandelijkse
premie
Verzekerden met een eigen risico van 860 euro -> maandelijkse premie
ligt dan rond de 69 euro
-4 milj. NL hebben overheidsondersteuning nodig om in basisverzekering te voorzien
-momenteel campagne ‘nationaal zorgfonds/geen eigen risico”

39. ZORG IN NL
• Sterke opkomst aan burgercollectieven: ruim 350 in
2016

40. DECISION MAKING POWER
OWNERSHIP RESPONSIBILITY
-> inclusief de mogelijke
negatieve gevolgen!
-> experience the effect of
improvements and involvedment by
stakeholders instead of shareholders;
participation in profit of various kinds
ROL OVERHEID: KOMEN TOT INSTITUTIONELE
DIVERSITEIT EN PUBLIC-COLLECTIVE-
PARTNERSHIPS
-> over de redenen
en de format van
de samenwerking

41. BELANGRIJKE VRAAGSTUKKEN
VOOR DE TOEKOMST
• Omgaan met exclusiviteit commons: Piketty-effect? In
het bijzonder wanneer deelname financiële bijdrage
vereist
• Hervorming verzorgingsstaat: versterken indirecte
solidariteit door meer directe solidariteit in
burgercollectieven?
• Governance model meer kritische massa geven-> hoe
komen tot keuze uit een veelheid/rijkdom aan keuzes,
niet uit armoede

42. XVIth Biennial IASC Meeting
‘Practicing the commons’
Utrecht (The Netherlands), 10 –14 July 2017
Tine
De Moor
Tine De Moor_Utrecht University

43. Tine De Moor_Utrecht University

44. UW BIJDRAGE…..
Tine De Moor_Utrecht University
https://nl.surveymonkey.com/r/vooruit

46. GROTE VARIATIE IN…
-grootte groep
-type grondstoffen/diensten en combinatie van resources
-mate van self-governance
Þ Grote verschillen in utility, equity, efficiency
Þ Grote verschillen in moeilijkheid van samenwerking en
kansen op lange termijnperspectief
Tine De Moor_Utrecht University

47. Moeten verder gaan dan het formuleren van utopische ideeën en het opsommen van initiatieven die
aan dat beeld lijken te voldoen (vaak mits ommissie van bepaalde feitelijkheden)
Moeten streven naar terminologische hygiene, er niet constant termen bij verzinnen, is onnodig,
onze taal was/is rijk genoeg
Moeten stoppen met commons steeds als tegenovergestelde van kapitalisme etc. te beschouwen
+ commons worden steeds vergeleken met de gevolgen van doorgedreven kapitalisme,
niet met het functioneren van het systeem zelf.
• Vele vormen van burgercollectieven gebruiken ook marktmechanismen, soms zelfs voorlopers
van typisch kapitalistische fenomenen
• Het is ook niet zo dat commons het winststreven zomaar zullen elimineren. Ook binnen
commons zal er een bepaald winststreven zijn, het gaat er alleen om waarin die winst
naderhand ge>ïnvesteerd en herverdeeld wordt
• Ook binnen commons kan er ook sprake zijn van ongelijkheid; maar: voldoende inspraak van
alle leden kan ervoor zorgen dat dit binnen de perken blijft.
• Ook commons kunnen falen, en ook voor negatieve externaliteiten zorgen inzake milieu en
sociale …
Nood aan
• systematische analyse van institutionele kenmerken van bestaande initiatieven
• goed begrip van ontstaansfctoren
• Beter zicht op succes- en faalfactoren onder bepaalde omstandigheden
•

48. COOPERATIES IN VELE VORMEN
• Ouderparticipaticrèche
• Oudercoöperatie: ouders zijn lid (eigenaar en
gebruiker) van coöperatie
• TOP-COÖPERATIE GERICHT OP DIENSTVERLENING
AAN KINDEROPVANG CENTRA
• Multi-stakeholdercoöperatie: meerdere partijen
zijn aandeelhouders, ook bv. local besturen (via
bv. ondersteuning in natura)

49. MULTI-STAKEHOLDER
COOPERATIES: DEELNAME VAN
OVERHEID IN INITIATIEVEN
• Als partner en mede-investeerder, beter dan als
subsidievoorziener
-> Minder afhankelijk van externe financiering
-> overheid heeft een belang in de organisatie en moet
ook meedenken in het bereiken van de doelstellingen
-> kan ook toegankelijkheid voor minder-
kapitaalkrachtigen zo in de gaten houden en intern
afdwingen
-> kan sociale doelstellingen mee helpen realiseren

50. STEPS NEEDED TO “INTEGRATE” ICAS/COMMONS IN
CURRENT GOVERNANCE MODEL
GOVERNMENT
MARKET
CITIZENS’
COLLECTIVES
1. VALUE AND EVALUATE:
-embrace & trust existing
initiatives
-recognise their potential
-evaluate equally
-give initiatives the change
to fail
2. EXPLORE
-which goods and services
can benefit from a bigger rol
for the collectivity?
-wat are the conditions for
success?
3. FACILITATE
-create a juridical and
operational framework to
set-up initiatives easily
-PublicCollectivePartnerships
-Institutions-in-a-box
4. MONITOR & CONTROL
Make sure interaction between
civil collectivity and market are
corrected when needed
Tine De Moor_Utrecht University

51. OUDERENZORG-KINDEROPVANG:
INTERGENERATIONELE SAMENWERKING BEVORDEREN
Alternatieve ouderenzorg-
opties:
• Nieuwe munt om
intergenerationele support
te stimuleren? -> gericht op
korte-termijn reciprociteit
• Informele hulp->
garantieprobleem
• Via geïnstitutionaliseerde
samenwerking
(coöperatie/andere
rechtsvorm mogelijk?)
Nood aan creatieve ideeën: ‘transgenerationele coöperatie’
Grootouders investeren (aandelen) in kinderopvang coöperatie met de
zekerheid dat zij op termijn zelf opvang kunnen genieten +
overdracht kapitaal naar kinderen