Αρχές φιλοσοφίας 2017

1. Κεφάλαιο 3ο
Ενότητα 3η:
Θεωρίες για την πηγή της γνώσης

2. Ρενέ Μαγκρίτ, Η αυτοκρατορία των φώτων 1967
σελ. 60 σχολ.βιβλίου
Γράψε: Μέχρι πού μπορεί να φτάνει η γνώση μας;

3. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)
• Η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από
τον ορθό λόγο και
• Τα βασικά της στοιχεία μπορούν να
αναζητηθούν στον νου μας.

4. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)
• Γνώση αυτή μπορεί να αποκληθεί
• a priori ή
• προ-εμπειρική

5. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)
• Η γνώση είναι δυνατή πριν ή ανεξάρτητα από
οποιαδήποτε εμπειρία.
• Τα εμπειρικά δεδομένα της πραγματικότητας
είναι ατελή = a posteriori = εκ των υστέρων.
( ≠ Γνώση a priori, προεμπειρική)

6. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)
Δύο άλλες σημασίες του όρου:
• Έμφαση στη λογική (σ' αντίθεση με
συναίσθημα και φαντασία)
• Προσήλωση στη λογική διερεύνηση των
πραγμάτων και διαφοροποίηση από την
άκρατη θρησκευτική πίστη και τις δογματικές
θέσεις.

7. Ακραίοι ορθολογιστές
Πλάτων (5ος–4ος αι. π.Χ.) Ντεκάρτ (16ος αι.)

8. Πλάτων
• Η ανθρώπινη γνώση βασίζεται στην
ανάμνηση των ιδεών
• που έχει αντικρίσει η αθάνατη ψυχή προτού
ενσαρκωθεί στο σώμα.

9. Πλάτων, Πολιτεία (Ο μύθος του Ηρός)
• Η ψυχή του, όπως διηγείται ο ίδιος ο Ηρ στο μύθο, που είχε φύγει
από το σώμα του, πορεύτηκε μαζί με άλλες ψυχές σε έναν τόπο
δαιμονικό. Εκεί υπήρχαν δύο ανοίγματα πάνω στη γη, το ένα δίπλα
στο άλλο και άλλα δύο απέναντί του πάνω στον ουρανό. Ανάμεσά
τους κάθονταν δικαστές, οι οποίοι, αφού δίκαζαν, πρόσταζαν τους
δίκαιους να προχωρήσουν δεξιά και επάνω, μέσα από τον ουρανό
και τους άδικους αριστερά και κάτω.
• Όταν παρουσιάστηκε ο Ηρ στους δικαστές, του είπαν να ακούει και
να βλέπει προσεκτικά ό,τι συνέβαινε εκεί για να γίνει
αγγελιοφόρος και να τα ανακοινώσει αργότερα όλα στους
ζωντανούς. Έβλεπε εκεί τις ψυχές που είχαν δικαστεί, να
προχωρούν προς τα δύο ανοίγματα και άλλες να βγαίνουν από τα
άλλα δύο. Όσες ανέβαιναν από τα ανοίγματα της γης ήταν
κατασκονισμένες και διψασμένες, ενώ όσες κατέβαιναν από τον
ουρανό ήταν καθαρές. Όλες οι ψυχές πήγαιναν προς ένα λιβάδι και
κατασκήνωναν εκεί σαν να ήταν σε πανηγύρι…

10. Πλάτων, Πολιτεία (Ο μύθος του Ηρός)
• …Επτά ημέρες έμειναν οι ψυχές στο λιβάδι και
την όγδοη πορεύτηκαν σε ένα τόπο, όπου
έβλεπαν ένα φως σαν ουράνιο τόξο…
• Φθάνοντας εκεί οι ψυχές, ήταν αναγκασμένες να
διαλέξουν το είδος της ζωής που ήθελαν να
ζήσουν κατά την επόμενη ενσάρκωσή τους…
• Έπειτα όλες οι ψυχές, χωρίς να κοιτάζουν πίσω,
προχωρούσαν προς την πεδιάδα της λήθης όπου
κατασκήνωναν εκεί και έπιναν από το νερό του
Αμέλητα ποταμού και σιγά σιγά ο
καθένας ξεχνούσε τα πάντα.

11. Πλάτων
• Με την κατάλληλη νοητική άσκηση και
• με τη μελέτη των μαθηματικών,
• η ψυχή μπορεί να γνωρίσει τη βαθύτερη
πνευματική πραγματικότητα των ιδεών, οι
οποίες υπάρχουν αιώνια.

12. Πλάτων
• Κόσμος αισθητών = απατηλός, μεταβλητός 
αισθήσεις
• Κόσμος ιδεών = αληθινός, αναλλοίωτος 
νους

13. Πλάτων
• Η ψ υ χ ή όσο κατοικεί στο νοητό κόσμο
γνωρίζει άμεσα τις ιδέες, αλλά όταν
ενσαρκώνεται σε κάποιο υλικό σώμα, τις
ξεχνά. Όμως η ενσαρκωμένη αθάνατη ψυχή
έρχεται σε επαφή με κακέκτυπα αντίγραφα
ιδεών στον αισθητό κόσμο, τότε τις
ξαναθυμάται... Έτσι γεννιέται ο πλατωνικός
έρως να κατακτήσουμε την αληθινή γνώση, τη
γνώση του όντως όντος.

14. Η αλληγορία του σπηλαίου

15. Αισθητός κόσμος ≠ Νοητός κόσμος

16. Πλάτων, Μένων 85bc
Ο Σωκράτης πιστεύει ακράδαντα στη δυνατότητα του
λόγου να οδηγήσει σε αντικειμενική γνώση.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του νεαρού και
απαίδευτου Μένωνα, από τον οποίο εκμαιεύει μια
μαθηματική αλήθεια. Και συμπεραίνει από την όλη
διαδικασία ο Σωκράτης:
“Λοιπόν, για την ώρα, οι αληθινές αυτές απόψεις
αναμοχλεύτηκαν μέσα του πριν από λίγο σαν σε όνειρο. Αν
όμως τον ρωτήσει κανείς πολλές φορές και με πολλούς
τρόπους αυτά τα ίδια πράγματα, πρέπει να ξέρεις ότι στο
τέλος θα έχει γι’ αυτά έγκυρη γνώση που δε θα υστερεί
από τη γνώση κανενός άλλου”.

17. Πλάτων, Μένων 86a
• “ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Λοιπόν για πάντα η αλήθεια για
τα όντα βρίσκεται μέσα στην ψυχή μας και,
εφόσον η ψυχή είναι αθάνατη, δεν πρέπει να
ευελπιστείς ότι και αυτό που τώρα τυχαίνει
να μην το γνωρίζεις είναι δυνατόν να
προσπαθήσεις να το αναζητήσεις και να το
θυμηθείς;” (σελίδα 86 του σχολ. βιβλίου)

18. Ρενέ Μαγκρίτ, Ξεπατίκωμα 1966
σελ. 61 σχολ.βιβλίου
Η αριστερή μορφή μοιάζει να
έχει κοπεί από την κουρτίνα,
αφήνοντάς μας να δούμε την
αμμουδιά και τη θάλασσα.
Αυτό, όμως, δεν είναι σωστό,
το περίγραμμα στο κόψιμο δεν
συμπίπτει απόλυτα με τη
μορφή. Όλα είναι απλώς
ζωγραφική, δείχνοντάς μας ότι
αυτό που βλέπουμε από το
οποίο κάθε πίνακας επιλέγει
ένα τμήμα, αποτελείται από
ένα πυκνό πλέγμα από άπειρα
πέπλα.
Γράψε: Ό,τι βλέπουμε είναι αλήθεια;

19. Πλάτων
https://www.youtube.com/watch?v=B8DTbJtHWpI

20. Ρενέ Ντεκάρτ (17ος αι.)

21. • Οι βασικές μας ιδέες,
• οι οποίες αποτελούν παραστάσεις των
χαρακτηριστικών των υλικών και πνευματικών
όντων
• έχουν εμφυτευτεί στο νου
μας από το Θεό.
Ρενέ Ντεκάρτ (17ος αι.)

22. • Τις έμφυτες αυτές ιδέες τις συλλαμβάνουμε
ενορατικά και άμεσα
• χωρίς να χρειάζεται να ακολουθήσουμε
κάποια συλλογιστική διαδικασία.
Ρενέ Ντεκάρτ (17ος αι.)

23. • Με άλλα λόγια, η έγκυρη γνώση βασίζεται σε
έμφυτες ιδέες (στο νου μας)
• που τις αντιλαμβανόμαστε άμεσα και
ενορατικά,
• δηλ. με εσωτερική κινητοποίηση του νου από
και προς τον εαυτό του.
Ρενέ Ντεκάρτ (17ος αι.)

24. • Στη συνέχεια, οι ιδέες αυτές επιβάλλονται ως
απόλυτα βέβαιες, ακλόνητες,
αδιαμφισβήτητες
• ώστε να μας
κατευθύνουν στην
εμπειρική
πραγματικότητα.
Ρενέ Ντεκάρτ (17ος αι.)

25. Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας
• “Ας πάρουμε παραδείγματος χάριν αυτό το κερί. […] Ενώ μιλώ, το
μετακινώ προς τη φωτιά: τα υπολείμματα γεύσης εξαλείφονται, η οσμή
εξανεμίζεται, το χρώμα μεταβάλλεται, το σχήμα χάνεται, το μέγεθος
αυξάνει, γίνεται ρευστό, θερμαίνεται, μετά βίας, μπορεί να αγγιχτεί και,
αν το χτυπήσουμε τώρα, δεν εκπέμπει κανέναν ήχο. […] Το ίδιο το κερί δεν
ήταν η ηδύτητα του μελιού, το άρωμα των λουλουδιών, η λευκότητα, το
σχήμα ή ο ήχος, αλλά ένα σώμα που προ ολίγου μου φανερωνόταν υπό
εκείνους τους τρόπους και τώρα μου φανερώνεται υπό άλλους. […] Ας
προσέξουμε και, παραμερίζοντας όσα δεν ανήκουν στο κερί, ας δούμε τι
απομένει: τίποτα άλλο από κάτι εκτατό, εύκαμπτο και ευμετάβολο.[…] Τι
είναι όμως αυτό το κερί που δε γίνεται αντιληπτό παρά με το πνεύμα;
Είναι το ίδιο που βλέπω, που αγγίζω, που φαντάζομαι, εντέλει το ίδιο που
έκρινα εξαρχής. Ας σημειωθεί όμως ότι η αντίληψή του δεν είναι ένα
ενέργημα της όρασης, της αφής ή της φαντασίας, και ούτε ήταν ποτέ,
παρότι έτσι φάνηκε προηγουμένως, αλλά μόνο μια εποπτεία του
πνεύματος, η οποία μπορεί να είναι ατελής και συγκεχυμένη, όπως ήταν
προηγουμένως, ή σαφής και διακριτή, όπως είναι τώρα, αναλόγως του αν
παρατηρώ περισσότερο ή λιγότερο εκείνα που το συνθέτουν”. (σελίδα 86
σχολικού βιβλίου)

26. Ρ. Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας
“Αλλά, παρ’ ότι ίσως οι αισθήσεις μας μας ξεγελούν
ενίοτε σχετικά με ορισμένα μικροσκοπικά και
απομακρυσμένα πράγματα, υπάρχουν πολλά άλλα
περί των οποίων είναι εντελώς αδύνατο να
αμφιβάλλουμε, παρ’ ότι αντλούνται από αυτές. Για
παράδειγμα ότι είμαι τώρα εδώ, ότι κάθομαι κοντά
στη φωτιά, είμαι ντυμένος με χειμερινό χιτώνιο, ότι
πιάνω στα χέρια μου αυτό το χαρτί και άλλα
παρόμοια. Και πώς θα μπορούσα να αρνηθώ ότι
αυτά εδώ τα χέρια και τούτο το σώμα είναι δικά μου;”

27. “Σκέφτομαι άρα υπάρχω” : Η ιστορική φράση του
Ντεκάρτ μέσα από τον Αρκά και τη Σοφία Μαμαλίγκα

28. Μετριοπαθείς ορθολογιστές
• ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΣΠΙΝΟΖΑ (17ος αι.), ΛΑΪΜΠΝΙΤΣ
(17-18ος αι.), ΧΕΓΚΕΛ (18-19ος αι.)
• Ο νους μας μπορεί να κατανοήσει τα βασικά
στοιχεία της δομής της πραγματικότητας
στηριζόμενος στη χρησιμοποίηση έμφυτων
ιδεών και λογικών αρχών.

29. Εμπειρισμός

30. Εμπειρισμός
• Η γνώση μας πηγάζει από τις α ι σ θ ή σ ε ι ς
• Ο νους κατατάσσει αυτό το εμπειρικό υλικό
και δημιουργεί συνθετότερη γνώση,
στοιχειώδεις πεποιθήσεις ή ιδέες. Αυτές
αποτελούν το θεμέλιο της γνώσης.

31. Οι πέντε αισθήσεις, όραση, ακοή, γεύση, όσφρηση και αφή έχουν ως θέμα ελκύσει τόσο
τους φιλοσόφους όσο και τους καλλιτέχνες. Ενώ ο Ντεκάρτ και ο Λοκ υποστήριζαν την
υποκειμενικότητα των αισθήσεων, καλλιτέχνες, όπως ο De Vou σε αυτόν τον πίνακα,
επέμεναν να δίνουν έμφαση στις σωματικές και συμπεριφορικές εκδηλώσεις της
αισθητηριακής αντίληψης, όπου θα στρεφόταν αργότερα η φιλοσοφική εξέταση.
Γράψε:
σε ποιες
εκδηλώσεις
δίνεται έμφαση
στον πίνακα του
De Vou ;

32. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 4ος αι. π.Χ.

33. Αριστοτέλης
• Είναι σημαντική η λειτουργία του νου για την
επίτευξη της επιστημονικής γνώσης,
• αλλά η γνώση αυτή προϋποθέτει επαγωγική
πορεία,
• δηλαδή μετάβαση από το μερικό και
συγκεκριμένο στο γενικό και αφηρημένο

34. Αριστοτέλης
•  ωστόσο η σύλληψη του μερικού και
συγκεκριμένου
• είναι δυνατή μόνο με τη λειτουργία των
αισθήσεων.

35. Αριστοτέλης
https://www.youtube.com/watch?v=l8jv5INBcns

36. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ (4ος - 3ος αι. π.Χ.)

37. Φράνσις Μπέικον 16ος - 17ος αι.
• Δίνει ιδιαίτερη
έμφαση στο ρόλο των
αισθήσεων κατά την
απόκτηση της
γνώσης.

38. Τζον Λοκ (17ος αι. μ.Χ.)

39. Τζον Λοκ
• Η ψυχή διαθέτει μόνο επίκτητες γνωστικές
ικανότητες, οι οποίες έχουν την αφετηρία
τους στην εμπειρική πραγματικότητα.
• Ό,τι υπάρχει στο νου μας, έχει υπάρξει πρώτα
στις αισθήσεις.

40. Τζον Λοκ
• Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, η ψυχή του =
tabula rasa, χωρίς a priori γνώση
• Πάνω στο άγραφο αυτό χαρτί εντυπώνονται
εκ των υστέρων οι παραστάσεις της
εξωτερικής πραγματικότητας = ιδέες, μέσω
των αισθήσεων που συνδέονται με πράγματα
εξωτερικού κόσμου.

41. tabula rasa

42. Τζον Λοκ, Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση
σελ.86-87 σχολικού βιβλίου
• “Αλλά […] το συμπέρασμα που εξάγουν απ’ την καθολική
συμφωνία […] είναι μια συλλογιστική απόδειξη που
στηρίζεται σε μια αποδεικτική αρχή, που δεν υπάρχει
καθόλου, γιατί δεν υπάρχει πραγματικά καμιά αρχή
πάνω στην οποία όλοι οι άνθρωποι να συμφωνούν
γενικά. Και για να αρχίσω με τις θεωρητικές έννοιες, να
δύο απ’ τις περίφημες αρχές στις οποίες δίνουν κατά
προτίμηση την ιδιότητα των έμφυτων αρχών: καθετί που
είναι, είναι, και είναι αδύνατον ένα πράγμα να είναι και
να μην είναι ταυτόχρονα. Αυτές οι προτάσεις
θεωρήθηκαν σίγουρα σαν αξιώματα καθολικώς δεκτά,
αλλά χρειάζεται προσπάθεια για να παραδεχτούμε ότι
υπάρχει μια γενική συμφωνία πάνω σ’ αυτές τις δύο
προτάσεις, γιατί υπάρχει ένα μεγάλο μέρος του
ανθρώπινου γένους που δεν του είναι ακόμα γνωστές.

43. • Γιατί πρώτον είναι σαφές ότι τα παιδιά και οι ηλίθιοι δεν
έχουν την παραμικρή ιδέα γι’ αυτές τις αρχές και ότι δεν τις
σκέπτονται με κανέναν τρόπο. Αυτό είναι αρκετό για να
ανατρέψει το επιχείρημα της καθολικής συμφωνίας,
σύμφωνα με το οποίο όλες οι έμφυτες αλήθειες πρέπει να
παράγονται αναγκαία. Γιατί το να λέμε ότι υπάρχουν αλήθειες
εντυπωμένες μέσα στην ψυχή, η οποία ωστόσο δεν
αντιλαμβάνεται τίποτα, αυτό μου φαίνεται πραγματική
αντίφαση, επειδή η εντυπωτική ενέργεια δεν μπορεί παρά
μόνο να συντελέσει στο να αντιληφθούμε ορισμένες
αλήθειες. Αν λοιπόν αυτές οι ισχυρές εντυπώσεις είχαν γίνει
πάνω στην ψυχή των παιδιών και των ηλιθίων, πρέπει
αναγκαστικά τα παιδιά και οι ηλίθιοι να καταλαβαίνουν αυτές
τις εντυπώσεις, να γνωρίζουν τις αλήθειες τις χαραγμένες στο
πνεύμα τους και να δίνουν γι’ αυτές τη συγκατάθεσή τους.
Αλλά αυτό δε συμβαίνει. Κι έτσι, αφού δεν υπάρχουν απ’ τη
φύση εντυπωμένες έννοιες στην ψυχή, πώς αυτές μπορούν να
είναι έμφυτες;”
Τζον Λοκ, Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση

44. Τζόρτζ Μπέρκλεϋ (17ος - 18ος αι.)

45. Τζόρτζ Μπέρκλεϋ
• esse est percipere aut percipi
• (= το να υπάρχει κάτι συνίσταται
• στο να αντιλαμβάνεται ή
• να γίνεται αντιληπτό)

46. Τζόρτζ Μπέρκλεϋ
• Ο Μπέρκλεϋ ταυτίζει την αντίληψη με την
πραγματικότητα.
• Ταυτίζει τις ιδέες του ανθρώπινου νου με την
πραγματικότητα. Τα όρια της
πραγματικότητας είναι τα όρια της εμπειρίας
μας.

47. Ντέιβιντ Χιουμ (18ος αι.)

48. Shakespeare
«…είμαστε από την ύλη από την οποία είναι
φτιαγμένα τα όνειρα, και η μικρή ζωή μας
περιβάλλεται μ’ έναν ύπνο»