2. คัมภีร์ฉนทศาสตร์
ั
แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์
ผู้แต่ ง:
พระยาพิศณุประสาทเวช (คง ถาวรเวช) พ.ศ.๒๓๙๖
ลักษณะคาประพันธ์ :
- คานาขึนต้ นด้ วยกาพย์ ยานี ๑๑
้
- ตอนลักษณะทับ ๘ ประการ ใช้ คาประพันธ์ ประเภทร่ าย

3. ตำรำแพทย์ศำสตร์สงเครำะห์
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ร.๕
ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวบรวมขึ้น เนื่องจากเห็นว่า
แพทย์ แ ผนโบราณและต ารายาพื้ น บ้ า นเป็ น สมบั ติ ท าง
วัฒนธรรมที่มีค่า และที่สืบทอดกันมานั้นมีผิดบ้าง สูญหาย
บ้าง จึงรวบรวมไว้ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษา โดยเขียนลงสมุด
ไทยด้วยอักษรไทยเส้นหรดาล
ปรากฏฉบั บ สมบู ร ณ์ เ มื่ อ พระยาพิ ศ ณุ ป ระสาทเวช
(คง ถาวรเวช) อาจารย์ผู้เชี่ยวชาญของราชแพทยาลัยได้เริ่มจัดพิมพ์
เพื่ออนุรักษ์ตาราแพทย์แพทย์ไทยไว้ให้คนรุ่นหลัง

4. แพทย์ ศาสตร์ สงเคราะห์ : ภูมปัญญาทางการแพทย์ และ
ิ
มรดกทางวรรณกรรมของชาติ
เป็ น หนั ง สื อ ที่ ก ระทรวง-
ศึ ก ษ า ธิ ก า ร ไ ด้ จั ด ท า แ ล ะ
จั ด พิ ม พ์ เพื่ อ น้ อ มเกล้ า น้ อ ม-
กระหม่ อ มถวายเป็ นพระราช-
สั ก การะแด่ พ ระบาทสมเด็ จ -
พระเจ้ า อยู่ หั ว เนื่ อ งในมหา-
มงคลสมั ย ที่ ท รงเจริ ญ พระ-
ชนมพรรษาครบ ๖ รอบ

5. แพทย์ ศาสตร์ สงเคราะห์ : ภูมปัญญาทางการแพทย์และ
ิ
มรดกทางวรรณกรรมของชาติ
โดยได้ รวบรวมคัมภีร์แพทย์ ครัง ร.ศ.๑๒๖ และ ร.ศ.
้
๑๒๘ ซึ่ ง ได้ ตรวจสอบรั บ รองโดยคณะแพทย์ ห ลวง
ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้ าเจ้ าอยู่หวและ
ั
สมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์เธอ-
กรมพระยาดารงราชานุภาพ
จานวน ๑๔ คัมภีร์ เผยแพร่แก่ประชาชนทัวไป ่
ได้ แก่

6. ๑. คัมภีรฉนทศาสตร์ จรรยาของแพทย์,บทสังเคราะห์เนื้อหาจากคัมภีร์อื่นๆ
์ั
๒. พระคัมภีรปฐมจินดาร์ การปฏิสนธิแห่งทารก ครรภรักษา การคลอด โรคเด็ก วิธี
์
รักษา และยาต่างๆ
๓. พระคัมภีรธาตุวภงค์ กล่าวถึงกองธาตุพิการตามฤดู และสมุนไพรที่ใช้รักษา
์ ิ ั
๔. พระคัมภีรสรรพคุณ (ว่าด้วยสรรพคุณของสมุนไพรชนิดต่างๆ)
์
๕. พระคัมภีรสมุฏฐานวินจฉัย ว่าด้วยความรู้ในการวินิจฉัยโรคและการรักษา
์ ิ
สุขภาพ
๖. พระคัมภีรวรโยคสาร คุณลักษณะของแพทย์ ลักษณะผู้ปวย การรักษาโรค
์ ่
คุณค่าของยาและอาหาร
๗. พระคัมภีรมหาโชตรัต ว่าด้วยโรคของสตรี และวิธีการรักษา
์

7. ๘. พระคัมภีรชวดาร ว่าด้วยโรคลมและโรคเลือด และสมุนไพรที่ใช้รักษา
์
๙. พระคัมภีรโรคนิทาน ว่าด้วยสาเหตุของโรค และสมุนไพรที่ใช้รักษา
์
๑๐. พระคัมภีรธาตุววรณ์ ว่าด้วยลักษณะธาตุพิการ และสมุนไพรที่ใช้
์ ิ
รักษา
๑๑. พระภัมภีรธาตุบรรจบ ว่าด้วยเรื่องอุจจาระที่เป็นสาเหตุของโรคฯ
์
๑๒. พระคัมภีร์มจฉาปักขันทิกา กล่าวถึงโรคองบุรุษ สตรี ฯ
ุ
๑๓. พระคัมภีรตกกะศิลา กล่าวถึงบรรดาไข้พิษทั้งปวงฯ โรคระบาดฯ
์ ั
๑๔. พระคัมภีรไกษย กล่าวถึงโรคกระษัย ๒๖ ประการฯ ที่ทาให้ร่างกาย
์
ไม่แข็งแรง และสมุนไพรที่ใช้รักษา (๕/๔)

8. เรื่องย่ อ
• แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ ตอน คัมภีรฉนทศาสตร์ เริมต้น
์ ั ่
เปิ ด เรื่อ งด้ว ยบทไหว้ค รูซ่ึง เรีย บเรีย งโดย พระยาวิ ช ยาธิบ ดี
(กล่อม) ผูวาราชการเมืองจันทบุรี
้่
• ต่ อ จากนั ้ น กล่ า วถึ ง ความส าคั ญ ของแพทย์ แ ละ
คุณสมบัติที่พึงมี โดยทัวไปทีทกมีความประมาท ความอวด-ดี
่ ่ ั
ความริษยา ความโลภ ความเห็นแก่ตว ความหลงตัว และความ
ั
ไม่เสมอภาคในการให้รกษาคนรวยกับคนจน ซึ่งแต่งเป็ นกาพย์
ั
ยานี ๑๑
• ต่อจากนันจะเป็ นเนื้อหาซึงอาจแบ่งเป็ น ๑๙ ตอน คือ
้ ่

9. เรื่องย่ อ
๑. ว่าด้วยลักษณะทับ ๘ ประการ
๒. คัมภีรตกกะศิลา
์ ั
๓. สมมุตฐานกาเนิดไข้
ิ
๔. ลักษณะอาการไข้ทเี่ ข้าเพศเป็ นโทษ ๔ อย่าง
๕. ลักษณะน้ านมดีและชัว ่
๖. ชีพจร ให้ระวังในการระบายยา
๗. ลักษณะรัตนธาตุทง ๕
ั้

10. เรื่องย่ อ
่
๘. ลักษณะปวง ๘ ประการ
๙. ตารายาแก้สนนิบาตสองคลองและอหิวาตกโรค
ั
๑๐. ลักษณะสมุฏฐาน
๑๑. ลักษณะอติสาร
๑๒. ลักษณะมรณะญาณสูตร
๑๓. โรคภัยต่างๆแห่งกุมาร ลักษณะซางต่างๆ
๑๔. ลักษณะกาเนิดซาง

11. เรื่องย่ อ
๑๕. ลักษณะรูปทารก
๑๖. ลักษณะซางตัง
้
๑๗. ลักษณะตานโจร
๑๘. ลักษณะธาตุทง ๔
ั้
๑๙. ตอนลงท้าย
ตอนทีนำมำเรียนในบทนี้ จะกล่ำวถึงควำมสำคัญของแพทย์
่
และคุณสมบัติของแพทย์

12. คัมภีรฉนทศำสตร์
์ ั
เป็ นส่วนหนึงของ ตำรำแพทย์ศำสตร์สงเครำะห์
่
บทไหว้ครู ไหว้พระรัตนตรัย
ไหว้เทพเจ้ำของพรำหมณ์
ไหว้หมอชีวกโกมำรภัจจ์ (แพทย์หลวงของพระเจ้ำพิมพิสำร)
ไหว้ครูแพทย์โดยทัวไป
่
ควำมสำคัญของแพทย์
ควำมรูแพทย์
้
คุณสมบัติทีแพทย์พึงมี
่ จรรยำบรรณแพทย์
วิธีสงเกตไข้และยำรักษำ
ั
โรคและกำรรักษำ กำเนิดโรคภัย ลักษณะแพทย์ทีดี
่
คำเตือนแพทย์ให้ศึกษำคัมภีรฉนทศำสตร์
์ ั
คำอวยพรของคนแต่ง

13. ควำมสำคัญของคัมภีรฉนทศำสตร์
์ ั
จะกล่าวคัมภีรฉัน-
์ ทศาสตรบรรพ์ที่ครูสอน
เสมอดวงทินกร แลดวงจันทร์กระจ่างตา
ส่องสัตว์ให้สว่าง กระจ่างแจ้งในมรรคา
เปรียบคัมภีรฉนทศำสตร์โบรำณทีครูพรำสอนกันมำกับ
์ ั ่ ่
ดวงอำทิตย์และดวงจันทร์ทีช่วยนำทำงแก่สตว์โลก
่ ั

14. ควำมสำคัญของแพทย์
อนึ่งจะกล่าวสอน กำยนครมีมากหลาย
ประเทียบเปรียบในกาย ทุกหญิงชายในโลกา
ร่ำงกำย = เมือง
เปรียบแพทย์คือทหำร อันชำนำญรูลำเนำ
้
ข้ำศึกมำอย่ำใจเบำ ห้อมล้อมรอบทุกทิศำ
แพทย์ = ทหำร
ให้ดำรงกระษัตริยไว้ คือดวงใจให้เร่งยำ
์
อนึงห้ำมอย่ำโกรธำ
่ ข้ำศึกมำจะอันตรำย

15. ควำมสำคัญของแพทย์
ปิ ตตํ คือ วังหน้ำ เร่งรักษาเขม้ นหมาย
อาหารอยู่ในกาย คือเสบียงเลี้ ยงโยธา
น้ ำดี = วังหน้ำ, อำหำร = เสบียง
ดวงจิตคือกระษัตริย ์ ผ่านสมบัติอนโอฬาร์
ั
ข้ำศึกคือโรคา เกิดเข่นฆ่าในกายเรา
หัวใจ = พระมหำกษัตริย,์ โรคภัย = ข้ำศึก
ถ้ าตายไม่ทราบสาเหตุ มาหาเจ๊ นะ...
เจ๊ ผ่าให้ คะ ฟรี !
่

16. คุณสมบัติของแพทย์
แพทย์ตองมีควำมรู ้ และจรรณยำแพทย์
้
แพทย์ใดจะหนีทุกข์
เป็ นแพทย์ไม่รูใน คัมภีรไสย์ท่ำนบรรจง
้ ์ ไปสู่สุขนิพพำนดล
รูแต่ยำมำอ่ำองค์
้ รักษำไข้ไม่เข็ดขำม พิริยสติตน
ไม่รูคมภีรเวช
้ ั ์ ห่อนเห็นเหตุซึ่งโรคทำ ประพฤติได้จึ่งเป็ นกำร
แพทย์เอ๋ยอย่ำงมคลำ จักขุมืด บ เห็นหน ศีลแปดแลศีลห้ำ
เร่งรักษำสมำทำน
ทรงไว้เป็ นนิจกำล
ทั้งไตรรัตน์สรณำ

17. แพทย์ตองมีควำมรูท้ งทำงตำรำ
้ ้ ั
และทำงธรรมโดยรักษำศีลแปด และศีลห้ำ
และยึดหลักไตรรัตน์ (๕/๒)

18. บทวิเคราะห์
# รูปแบบการแต่ง
# กลวิธีการแต่ง
# คุณค่าด้านวรรณศิลป์
- คุณค่าด้านภาษา
# คุณค่าด้านสังคม

19. บทวิเคราะห์
รูปแบบการแต่ง
คัมภีร์ฉันทศาสตร์ เป็ นชื่อตาราหนึ่ง ที่รวบรวมความรู้ หลากหลาย
จากตาราเรื่ องอื่นๆ ในชุดแพทย์ศาสตร์ สงเคราะห์ เอาไว้ เนือหาแบ่ง ้
ออกเป็ นตอนๆ ๑๙ ตอน
ผู้แ ต่ง เลื อ กใช้ ค าประพัน ธ์ ใ นการน าเสนอเนื อ หาได้ เ หมาะสม
้
โดยเฉพาะในบทนา หรื อตอนเปิ ดเรื่ อง ผู้แต่งใช้ คาประพันธ์ ประเภท
กาพย์ยานี ๑๑ เริ่มต้ นด้ วยบทไหว้ ครู

20. แผนผัง กาพย์ยานี ๑๑
ฉันทลักษณ์คาประพันธ์ที่ใช้ขึ้นต้นคานา (บทไหว้ครู)

21. บทวิเคราะห์
• รูปแบบการแต่ง
และต่อด้ วยเนือหาที่สอนจรรยาบรรณแพทย์ กับข้ อ
้
ควรปฏิ บั ติ ส าหรั บ แพทย์ ส่ ว นเนื อ บทตอนที่ ว่ า ด้ วย
้
ลักษณะทับ ๘ ประการ ผู้แต่งใช้ คาประพันธ์ ประเภทร่ าย
อธิบายให้ ความรู้เกี่ยวกับโรคและการรักษาโรคของแพทย์
แผนไทย

22. แผนผัง ร่ายสุภาพ
คาประพันธ์ประเภทร่าย อธิบายให้ความรูเกียวกับโรค
้ ่
และการรักษาโรคของแพทย์แผนไทย

23. บทวิเคราะห์
• กลวิธีการแต่ง
คัมภีร์ฉนทศาสตร์ จดเป็ นหนังสือที่เป็ นตารามีเนื ้อหาเฉพาะ
ั ั
ด้ าน การนาเสนอใช้ โวหารอธิบายเป็ นส่วนใหญ่
แต่เ มื่ อ จะกล่า วถึ ง เรื่ อ งที่ เ ป็ นนามธรรม ผู้เ ขี ย นเลื อ กใช้
อุ ป มาโวหาร หรื อ บทเปรี ย บเที ย บ ซึ่ ง ช่ ว ยให้ ผู้ อ่ า นเข้ าใจ
ความหมายได้ ง่าย และทาให้ เห็นภาพจากบทประพันธ์ ชัดเจน
มากขึ ้น ตัวอย่างเช่น

24. ตัวอย่ างบทประพันธ์ แบบอปมา
ุ
...จะกล่าวคัมภีร์ฉัน ศาสตร์บรรพ์ที่ครูสอน
เสมอดวงทินกร แลดวงจันทร์สว่างตา
เมื่อกล่าวถึงตาราฉันทศาสตร์ เล่มนี้ที่คนรุ่ นก่อนได้
สอนมานั้น ก็เปรี ยบเหมือนดวงอาทิตย์ และดวงจันทร์
ที่ส่งแสงสว่างให้กบผูประสบโรคได้หายไข้
ั ้

25. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านวรรณศิลป์
๑. การใช้ ถ้อยคาในการอธิบาย
กวีเลือกใช้ คาสันๆ คาน้ อย กินความมาก อ่านเข้ าใจง่าย
้
เช่น
...บางหมอก็กล่าวคา มุสาซากระหน่าความ
ยกตนว่าตนงาม ประเสริฐยิ่งในการยา
บางหมอก็เกียจกัน ทีอันแพทย์รักษา
บ้างกล่าวเปนมารยา เขาเจ็บน้อยว่ามากครัน

26. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านวรรณศิลป์
๒. การใช้ อุปมาโวหาร
กวี ใ ช้ ถ้ อยค าในการเปรี ย บเที ย บเพื่ อ ให้ ผู้ อ่ า นเข้ าใจ
ความหมาย และเห็นภาพได้ ชดเจนยิ่งขึ ้น ดังตัวอย่าง
ั
...อุทธัจจังอย่าอุทธัจ เห็นถนัดในโรคา
ให้ตังตนดังพระยา ไกรสรราชเข้านาวี
สอนให้แพทย์ทาตนเหมือนพญาราชสี ห์ที่เข้าตะครุ บเหยือ คือ
่
เมื่อแพทย์เห็นโรคแล้วให้รีบรักษา อย่ามัวประมาทฟุ้ งซ่าน

27. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านวรรณศิลป์
๓. การใช้ สานวนไทย
กวี ใ ช้ ส านวนไทยมาประกอบการอธิ บ าย ช่ ว ยให้ เ ข้ า ใจ
เนื ้อความได้ ชดเจนยิ่งขึ ้น ดังตัวอย่าง...
ั
เรียนรู้คัมภีร์ไสย สุขุมไว้อย่างแพร่งพราย
ควรกล่าวจึงขยาย อย่ายื่นแก้วให้วานร

28. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านภาษา
๑. ให้ ความรู้ ด้านอักษรศาสตร์
๒. ศัพท์ ทางการแพทย์ แผนโบราณ เช่ น...
- ธาตุพิการ คือ ธาตุทง้ั ๔ ที่ทาให้ ร่างกายผิดปกติ
- กาเดา คือ ไข้ กาเดา
- ปวดมวน คือ อาการปั่ นป่ วนในท้ อง

29. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านสังคม
๑. ให้ ความรู้ ด้านจรรยาบรรณแพทย์
สามารถนาไปปรับใช้ ได้ กบทุกวิชาชีพ
ั
- รักษาศีล
- รักษาไม่ หาย (โทษตนเอง)
- ต้ องตังใจในการทางาน (ทุกอาชีพ)
้

30. บทวิเคราะห์
• คุณค่าด้านสังคม
๒. ให้ ความรู้ ด้านแพทย์ แผนไทย
- แพทย์ทางเลือก
- คุณสมบัติของพืช สมุนไพร
- ชาวชนบทห่างไกลความเจริ ญ
- ท้ องถิ่น

31. ค้ นประวัติของแพทย์
(สมัยโบราณ สมัยปัจจุบน) ทีตนเองชอบ
ั ่
- หมอเบิร์ด - หมอชีวกโกมารภัจจ์ เหตุผล :
- หมอเจี๊ยบ - หมอพร แนวคิดการดาเนินชีวต : ิ
- หมอก้ อง - สมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขต
อุดมศักดิ์
- หมอโอ๊ ค
- หมออภิชาติ
- หมอพรทิพย์

32. ภาระงาน ส่ งภายในวันที.่ ...
๑. ศีล ๕ และศีล ๘ คืออะไร สำคัญอย่ำงไร/ประโยชน์
๒. อำชีพหมอ มีควำมสำคัญอย่ำงไร (ตำมทัศนะคติของตนเอง)
๓. กำรเปิดคลินิก ดีหรือไม่อย่ำงไร
๔. สมุนไพรไทย ๑ ชนิด (ลักษณะ, สรรพคุณ, พื้นทีปลูก,)
่
๕. โรคที่มักเจอในวัย ๑๕ ถึง ๒๕ ปี (วัยรุ่น)
๖. โรคของบุรุษ ๓ โรค
๗. โรคของสตรี ๓ โรค
thai_lordfc@hotmail.com