Հայոց պատմություն

1. ՏԻԳՐԱՆ ՄԵԾ

2. Տիգրան Մեծը ( մ.թ.ա. 140թթ - մ.թ.ա. 55), Մեծ Հայքի արքա մ.թ.ա. 95 թվականից
մինչև մահը, Ասորիքի և Փյունիկիայի արքա (մ.թ.ա. 83 - մ.թ.ա. 69), մ.թ.ա.
85 թվականից մինչև մահը կրել է արքայից արքա տիտղոսը։ Հանդիսացել
է Արտաշեսյան հարստության հզորագույն ներկայացուցիչը, հաջորդել է
հորը՝ Տիգրան Ա-ին (Տիրանին)
Տիգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի թագավորությունը հասավ իր հզորության
գագաթնակետին։ Պարտության մատնելով Պարթևական թագավորությանը և
ստանալով Սելևկյան գահը՝ Հայաստանը կարճ ժամանակով դարձավ Առաջավոր
Ասիայի հզորագույն պետությունը. Տիգրան Մեծի տերությունը տարածվում
էր Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան
լեռներից մինչև Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորցրեց իր
նվաճումների մեծագույն մասը Պարթևական թագավորության և
ուժեղացող Հռոմեական հանրապետության դեմ պայքարում։
Տիգրան Մեծին կարելի է համարել Առաջավոր Ասիայում վերջին մեծ
հելլենիստական տերության հիմնադիր։ Նրա տերության քայքայումից հետո
հաջորդող յոթ դարերի ընթացքում (մինչև արաբական արշավանքները) Առաջավոր
Ասիան, և, մասնավորապես, Հայաստանը, դառնում է մի կողմից Հռոմի (և նրան
հաջորդած Բյուզանդական կայսրության), մյուս կողմից՝ Պարթևական
թագավորության (և ապա նրան հաջորդած Սասանյան Պարսկաստանի) միջև
մղված անհաշտ պայքարի թատերաբեմ։

3. ԱՐՏԱՇԱՏԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸՄ.թ.ա. 66 թվականի ամռանը Տիգրան Կրտսերի ուղեկցությամբ Պոմպեոսի հռոմեական բանակը ներխուժեց Մեծ Հայք։ Տիգրան
Մեծի դիրքերը բավականին թուլացել էին՝ պարթևների թշնամական գործողությունների, որդու խռովության և հռոմեական
բանակի Մեծ Հայք ներխուժման պատճառով։ Հաջողության հասնելու հույսերը փոքր էին, ուստի ավելի խոհեմ կլիներ Մեծ
Հայքին ձեռնտու զիջումների գնով հաշտվել նրա հետ և հենց Հռոմի օգնությամբ էլ պայքար մղել մյուս երկուսի դեմ։ Մեծ Հայքը
կարող էր կորցնել իր անկախությունը, ուստի անհրաժեշտ էր գնալ զիջումների ոչ կենսական խնդիրներում, գլխավորը՝
անկախությունը, պահպանելու համար։
Պոմպեոսը մ.թ.ա. 66 թվականի սեպտեմբերին մոտեցավ Արտաշատին և ճամբար դրեց քաղաքից ոչ հեռու։ Անմիջապես
սկսվեցին հայ-հռոմեական հաշտության բանակցությունները։ Այն, ինչին ձգտում էր Հռոմը, ստանում էր առանց ռազմական
գործողությունների և զոհերի։ Տիգրան Կրտսերի փորձերը՝ խոչընդոտելու բանակցությունները, արդյունք
չտվեցին:Ընդհակառակը, նա հայտնվեց «խաղից դուրս» վիճակում։ Կնքվեց հայ-հռոմեական պայմանագիրը, ըստ որի՝
Մեծ Հայքը հօգուտ Հռոմեական հանրապետության հրաժարվում էր Ասորիքից, Փյունիկիայից, Պաղեստինից և Կիլիկիայից,
այսինքն՝ Միջերկրական ծովի ափերից։ Հայոց տերությունը սակայն պահպանում էր տերության միջուկը կազմող Մեծ Հայքի
տարածքը։Ծոփքն անջատվում էր Մեծ Հայքից և դառնում էր առանձին պետություն։ Այստեղ թագավոր էր հաստատվում Տիգրան
Կրտսերը՝ պայմանով, որ Տիգրան Բ-ի մահից հետո Մեծ Հայքն ու Ծոփքը դարձյալ միավորվելու էին մեկ պետության մեջ՝
Տիգրան Կրտսերի գահակալության ներքո։
Մեծ Հայքը Հռոմին պետք է վճարեր 6 հազար տաղանդ ռազմատուգանք, մոտավորապես այդքան էլ արշավանքին մասնակցած
զինվորներին և սպաներին։ Հատկանշական է, որ ռազմատուգանքի գումարը վճարվելու էր Ծոփքի արքայական
գանձարաններից։
Մեծ Հայքը հայտարարվում էր «Հռոմեական ժողովրդի բարեկամ և դաշնակից»։
Մեծ Հայքը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը։ Հռոմը արտաքին քաղաքականության բնագավառում խրախուսում էր
Տիգրան Բ-ի հակապարթևական բոլոր ձեռնարկումները։ Պարթևները դաշնակից Հռոմից ավելին էին սպասում, բայց Պոմպեոսը
Տիգրանի հետ կնքած հաշտությունից հետո մտադիր չէր նպաստել Պարթևաստանի ուժեղացմանը։ Արևելքում ուժերի
հավասարակշռությունը պահանջում էր պաշտպանել Տիգրան Բ-ին։
Արտաշատի պայմանագրից հատկապես դժգոհ մնաց Տիգրան Կրտսերը։ Տենչալով Մեծ Հայքի գահին՝ նա այժմ պետք է
բավարարվեր ֆինանսական միջոցներից զրկված Ծոփքի գահով։ Հասկանալով իր վիճակի անհեթեթությունը՝ Տիգրան Կրտսերն
ընդվզեց Պոմպեոսի դեմ և վիրավորեց նրա արժանապատվությունը։ Ի պատասխան նրա հանդուգն ելույթի՝ Պոմպեոսի
կարգադրությամբ Տիգրան Կրտսերը ձերբակալվեց և ընտանիքի հետ գերեվարվեց Հռոմ։
Տիգրան Բ-ն՝ օգտագործելով հռոմեա-պարթևական հակամարտությունները, կարողացավ Պոմպեոսի միջամտությամբ մ.թ.ա.
64 թվականին Մեծ Հայքին վերադարձնել Կորդուքն ու Հյուսիսային Միջագետքը։ Պոմպեոսն անգամ ճանաչեց Տիգրան Մեծի
«արքայից արքա» տիտղոսը։ Տիգրան Բ-ի կյանքի վերջին տասը տարիները Մեծ Հայքի համար խաղաղության ու տնտեսական
բարգավաճման տարիներ էին

4. ՀՌՈՄԵԱԿԱՆ ՍԵՆԱՏ
Ծերակույտ, Հին Հռոմում բարձրագույն պետական մարմին, ծագել է պատրիկյան
տոհմերի ավագների (ծերակուտականների) խորհրդից՝ թագավորական
ժամանակաշրջանի (մոտ մ. թ. ա. 6 դարում) վերջում, եղել թագավորին կից
պետական խորհուրդ։ Հանրապետության ժամանակաշրջանում(մ. թ. ա. 5-րդ դար -
3 դարերին) պատրիկների դեմ պլեբեյների պայքարի ընթացքում Սենատի
իշխանությունը սահմանափակվել է հօգուտ կոմիտիաների։ Մ. թ. ա. 3-րդ դար - 1
դարերին Սենատը նախապես քննարկում Էր կոմիտիաներում քվեարկման ենթակա
օրինագծերը։ Նրան Էր վերապահվում ռազմական գործերի, արտաքին
քաղաքականության, ֆինանսների և պետական ունեցվածքի բարձրագույն
ղեկավարումը, կրոնական պաշտամունքների նկատմամբ վերահսկումը,
արտակարգ դրություն սահմանելու իրավունքը և այլն։ Կայսրության
շրջանում Սենատի իշխանությունը ավելի է
սահմանափակվել։ Դիոկղետիանոսի օրոք (3-րդ դարի վերջ) Սենատը վերածվում է
Հռոմի քաղաքային խորհրդի։ Կոստանդինի օրոք (4 դարի) Սենատ է
հիմնադրվել Կոստանդնոպոլիսում՝ իրավունքներով հավասարեցված Հռոմի
Սենատին։

5. ՄԱՐԿՈՍ ԿՐԱՍՈՍ
Մարկոս Լիկինիոս Կրասոս՝ մ. թ. ա. 115 Հռոմ - մ. թ. ա. 53, հունիսի 11, մ. թ. ա. 53 կամ հունիսի
12, մ. թ. ա. 53, Խառան, հռոմեացի զորավար և քաղաքական գործիչ, եռապետ, իր ժամանակի
ամենահարուստ մարդկանցից մեկը։
Մեծ հարստություն է կուտակել Սուլլայի պրոսկրիպցիաների ժամանակ։ 71-ին Գնեոս Պոմպեոսի հետ
ճնշել է Սպարտակի ապստամբությունը։ 70-ին ընտրվել է կոնսուլ։ 60-ին Հուլիոս Կեսարի և Պոմպեոսի
հետ ստեղծել է առաջին եռապետությունը։ Մ.թ.ա. 55-ին երկրորդ անգամ ընտրվել է կոնսուլ,
ստացել Ասորիքի կառավարումը։
Մ.թ.ա. 54-ին հարձակվել է Պարթևաստանի վրա, գրավել մի քանի քաղաք, ապա վերադարձել Ասորիք՝
ձմեռելու։ Հայոց արքա Արտավազդ Բ-ն Մեծ Հայքը հռոմեական և պարթևական զորքերի
հարձակումներից զերծ պահելու համար այցելել է Կրասոսին, առաջարկել պարթևների դեմ արշավել
Հայաստանի վրայով և ոչ Միջագետքի ամայի տարածություններով, ինչպես որոշել էր Կրասոսը։
Մերժելով այդ ծրագիրը՝ Կրասոսը մ.թ.ա. 53 թ. գարնանը իր զորքերով՝ մոտավորապես 52-54 հազար
մարտիկ, անցնում է Հռոմի և Պարթևաստանի սահման հանդիսացող Եփրատ գետը՝ նախաձեռնելով
Պարթևական արշավանքը։ 53 թ. հունիսի 9-ին Խառանի (ժամանակակից Ուրֆայի հարավում) մոտ
տեղի ունեցած ճակատամարտում հռոմեական զորքերը ջախջախվում են։ Ճակատամարտում զոհվում
են Կրասոսը և նրա որդին, սպանվում է 20, 000 և գերի վերցվում մոտավորապես 10, 000 հռոմեական
զինվոր։ Հարուստ ավարի հետ միասին պարթևները գրավում են լեգեոնների արծվադրոշները, ինչը
մեծագույն անարգանք էր հռոմեական զենքի և Հռոմի փառքի համար։ Պարթևական զորավար
Սուրենը Մեծ Հայքում գտնվող պարթևաց արքա Որոդես II-ին է ուղարկել Կրասոսի գլուխը, որը
ցուցադրվել է Արտաշատում՝ Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ»-ի ներկայացման ժամանակ։

6. ՄԱՐԿՈՍ ԱՆՏՈՆԻՈՍ
Մարկոս Անտոնիոս (հունվարի 17, մ. թ. ա. 83, Հռոմ - օգոստոսի 4, մ. թ. ա. 30, Ալեքսանդրիա),
հռոմեական քաղաքական գործիչ, զորավար։ Մոր կողմից եղել է Հուլիոս Կեսարի ազգականը։
Պաղեստինում և Եգիպտոսում պատերազմի ժամանակ առաջ է քաշվել որպես հեծելազորի պետ։ Մ.թ.ա.
49-45-ի քաղաքական պատերազմում պաշտպանել է Հուլիոս Կեսարին։ Մ.թ.ա. 43-ին, հանրապետական
զորքերի պարտությունից հետո, Օկտիվիանոսի և Մարկոս Լեպիդոսի հետ կազմել է 2-
րդ եռապետությունը։ Հռոմի տիրույթները բաժանելիս ստացել է արևելյան պրովինցիաները։ Մ.թ.ա. 37-ին
ամուսնացել է Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրայի հետ, վարել ցոփ կյանք, եղել բռնակալ, մղել
զավթողական պատերազմներ, ջանացել ստրկացնել Արևելքի երկրները։ Մ.թ.ա. 39-ին պարթևներից
գրավել է Ասորիքը։ Մ.թ.ա. 36-ին Հայաստանի վրայով արշավանքի է դուրս եկել պարթևների դեմ և
օգոստոսին, Ատրպատականի Պրաասպա քաղաքի մոտ ծանր պարտություն կրելով, վերադարձել է
Եգիպտոս։ Մ.թ.ա 34-ին ներխուժել է Հայաստան, ուխտադրժորեն ձերբակալել Արտավազդ Բ-ին։ Հայոց
թագավորը տարվել է Եգիպտոս և գլխատվել մ.թ.ա. 31-ին։ Անտոնիոսը կողոպտել է Երիզայում
գտնվող Անահիտ աստվածահու մեհյանը՝ հափշտակելով նրա ոսկեձույլ արձանը։ Անտոնիոսը
Կլեոպատրային և նրանից ունեցած զավակներին է նվիրել Արևելքի մի շարք երկրներ. վեցամյա
Ալեքսանդրը հռչակվել է Հայաստանի և Պարթևաստանի թագավոր, որոնք դեռ պետք է նվաճվեին։
Անտոնիոսի քաղաքականությունը պառակտեց եռապետությունը և նրա դեմ հանեց Հռոմի
հասարակական կարծիքը։ Սենատը պատերազմ հայտարարեց Կլեոպատրային։ Մ.թ.ա. 31-ին, Ակտիում
հրվանդանի մոտ, Օկտավիանոսը պարտության մատնեց Եգիպտոսի և Անտոնիոսի միացյալ
նավատորմը։ Օկտավիանոսի զորքերը, մտնելով Եգիպտոս, պաշարեցին Ալեքսանդրիան, ուր և
Անտոնիոսը ինքնասպանություն գործեց։