1. การขับถ่าย(Excretion)
ครูฉวีวรรณ นาคบุตร
โรงเรียนบ้านสวน(จั่นอนุสรณ์) ชลบุรี

2. การก้าจัดของเสีย
ของเสีย (waste) หมายถึง สารที่เกิดจากกระบวนการเมแทบอลิซึม
(Metabolism) ที่เกิดขึ้นภายในร่างกายของสิ่งมีชีวิต ของเสียที่เกิดขึ้น
ได้แก่ น้้า คาร์บอนไดออกไซด์ และยูเรีย นอกจากนี้สารที่มี
ประโยชน์แต่มีปริมาณมากเกินไปร่างกายก็จะก้าจัดออก
เมแทบอลิซึม (Metabolism) หมายถึง กระบวนการหมุนเวียน
เปลี่ยนแปลงทางชีวเคมีที่เกิดขึ้นภายในร่างกายของสิ่งมีชีวิตการก้าจัด
ของเสียในคนเกิดขึ้นได้หลายทาง เช่น ทางไต ทางผิวหนัง ทางปอด
และทางล้าไส้ใหญ่
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

3. คอนแทรกไทล์แวคิวโอล (Contractile Vacuole) ของโปรโตซัว
คอนแทรกไทล์แวคิวโอล ท้าหน้าที่ก้าจัดของเสียที่เป็นของเหลวจาก
เซลล์ โดยดูดของเหลวที่เป็นของเสียมาสะสมเอาไว้ และเมื่อมี
ปริมาณเพิ่มสูงขึ้นเรื่อยไปจนถึงขีดหนึ่ง จะบีบตัวขับของเหลวใน
แวคิวโอลออกสู่ภายนอกเซลล์ ดังนั้น คอนแทร็กไทล์แวคิวโอล จึง
ท้าหน้าที่ก้าจัดน้้าที่มีมากเกินต้องการออกนอกร่างกาย และบางส่วน
ของของเสียทีเ่ กิดจากเมแทบอลิซึมของโปรตีนก็อาจขับออกทางนี้ได้
ด้วย
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

4. เฟลมเซลล์(Flame cell)
หนอนตัวแบน (Platyhelminthis) ประกอบด้วยท่อปลายตัน
สานกันเป็นตาข่าย แตกแขนงอยู่ทั่วร่างกาย ปลายท่อตันหุ้ม
ด้วยเซลล์ เรียกว่า flame bulb ซึ่งมี cilia คอยท้าหน้าที่โบก
พัดของเหลวไปตามท่อรับของเหลว แล้วออกนอกร่างกายทาง
ช่องเปิดที่ผนังล้าตัว(nephridiopore) ในรูปของปัสสาวะ
ปัสสาวะของหนอนตัวแบนที่อาศัยในน้้าจืดจะเจือจางมาก
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

5. ภาพแสดง
ระบบขับถ่ายของพลานาเรีย
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

6. เนฟริเดียม (Nephridium)
ในพวกไส้เดือนดิน และพวก annelids
ไส้เดือนดิน ล้าตัวเป็นปล้อง มีอวัยวะขับถ่ายที่เรียกว่า เนฟริเดียม
(Nephridium) อยู่ทุกปล้อง ประกอบด้วยท่อปลายเปิด ท้าหน้าที่รับ
ของเหลวในร่างกาย เรียกว่า เนโฟรสโตม (nephrostome) มี cilia คอย
โบกพัดเอาของเหลวภายในช่องล้าตัวเข้าสู่ภายในท่อ ไปยังกระเพาะปัสสาวะ
(bladder) แล้วออกจากร่างกายทางช่อง nephridiopore
เนฟริเดียม ท้าหน้าที่ขับถ่ายของเสียพวกแอมโมเนียและยูเรีย
น้้าและแร่ธาตุที่มีประโยชน์จะถูกดูดกลับโดยผนังท่อเนฟริเดียม
เข้าสู่ระบบเลือด
#
ฉวีวรรณ นาคบุตร

7. ระบบเนฟริเดียมของไส้เดือนดิน
การขับของเหลวออกสู่
ภายนอกร่างกายส่วนใหญ่
ขึ้นอยู่กับการบีบตัวของ
กล้ามเนื้อรอบผนังล้าตัว
ในขณะที่ไส้เดือนเคลื่อนที่
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

8. มัลพิเกียน ทิวบูล (Malpighian tubules)
แมลงและสัตว์ในไฟลัมอาร์โทรโปดา (Artropoda) ส่วนมากมีวิวัฒนาการ
ระบบขับถ่ายขึ้นมาใหม่เพื่อให้เหมาะสมกับระบบเส้นเลือดที่เป็นวงจรเปิดโดยมี
อวัยวะขับถ่ายที่เรียกว่า "มัลพิเกียน ทิวบูล" (malpighian tubule) เป็น
หลอดเล็กยาวยื่นออกมาจากบริเวณระหว่างล้าไส้ส่วนกลางและล้าไส้
ส่วนท้าย หลอดเหล่านี้มีจ้านวนแตกต่างกันในสัตว์แต่ละชนิดแต่ละหลอดเปิด
มีปลายซึ่งอยู่ในช่องว่างของล้าตัวท้าหน้าที่เป็นทางผ่านของเลือด
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

9. ปลายหลอด มัลพิเกียนนีสามารถดูดของเสียจากเลือดซึมผ่านเข้าไป
้
ได้ ขณะที่ของเสียดูดผ่านเข้ามา เกลือแร่ต่างๆและน้้าบางส่วนอาจถูกดูด
กลับออกมาสู่ชองว่างของล้าตัวได้อีก แต่กรดยูริกซึ่งเป็นของเสียจาก
่
เมแทบอลิซึมของโปรตีน และละลายน้้าได้ยาก จะตกตะกอนผ่านลงสู่
ล้าไส้ส่วนท้ายและไส้ตรง ที่บริเวณไส้ตรงนี้มีกลุมเซลล์ที่มี
่
ประสิทธิภาพในการดูดน้้ากลับคืนสูร่างกายได้อย่างดียิ่ง กลุ่มเซลล์นี้
่
จะดูดน้้าที่เหลือเข้าสู่ร่างกายเกือบหมดสิ้น ท้าให้ทั้งปัสสาวะและอุจจาระ
ของแมลงที่ขับออกมามีลักษณะเป็นก้อนแข็ง
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

10. อวัยวะขับถ่ายของแมลง
#
ฉวีวรรณ นาคบุตร

11. การควบคุมระดับน้าและเกลือแร่ ( Osmoregulation )
้
สัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังในทะเล มีความเข้มข้นของของเหลวใน
ร่างกาย หรือ osmolarity เท่ากับน้้าทะเล (isoosmotic) จึงไม่มี
ปัญหาในการสูญเสียน้้าหรือเกลือแร่ให้กับสิ่งแวดล้อม
สัตว์ที่ไม่มี isoosmotic กับสิ่งแวดล้อม เช่นปลาทะเล และปลา
น้้าจืด จึงต้องมี osmoregulation คือ การควบคุมระดับน้้า และ
เกลือแร่ ของร่างกายให้อยู่ในภาวะสมดุล(Homeostasis)
ฉวีวรรณ นาคบุตร #

12. ปลาทะเล ของเหลวในร่างกายเป็น hypoosmotic ต่อน้้าทะเล
ดังนั้นโอกาสที่จะเสียน้้าออก และเกลือแร่เข้าร่างกายได้ จึงมีวิธีการควบคุม
ระดับน้้าและเกลือแร่ ดังนี้ คือ ดื่มน้้าทะเล ซึ่งมีทั้งน้้าและเกลือ
ขับเกลือออกทางเหงือก โดยมีเซลล์พิเศษดึงเอา Cl- ออก และ Na+ ก็จะ
2+ 2+
ออกตาม ขณะที่ไตขับพวก Ca , Mg และ SO4 และขับน้้าออก
เล็กน้อย เกลือแร่ที่เข้าไปในร่างกาย จะไม่มการดูดซึม ไตจะขับปัสสาวะที่มี
ี
ความเข้มข้นสูง
#
ฉวีวรรณ นาคบุตร

13. ปลาน้้าจืด ของเหลวในร่างกายเป็น hyperosmotic กับน้้าจืด
ดังนั้นโอกาสที่น้าจะเข้าไป และเกลือแร่เออกจากร่างกายได้ จึงมีวิธีการควบคุม
ระดับน้้าและเกลือแร่ ดังนี้ คือ ดื่มน้้าซึ่งมีทั้งน้้าและเกลือเข้าไป
- +
ใช้เซลล์ที่เหงือก โดยมีเซลล์พิเศษดึงเอา Cl เข้า และ Na ก็จะเข้าตามไป
ไตจะขับปัสสาวะที่เจือจาง
#
ฉวีวรรณ นาคบุตร

14. สัตว์ปก นกหลายชนิดจะมีขนปกคลุม เพื่อ
ี
ป้องกันการสูญเสียน้้าเนื่องจากความร้อน
และยังมีระบบการรักษาดุลยภาพของน้้า
ด้วยการขับออกในรูปปัสสาวะ
นกทะเลที่กินพืชหรือสัตว์ทะเลเป็นอาหาร จะมีอวัยวะที่ท้าหน้าที่ก้าจัดแร่ธาตุ
หรือเกลือส่วนเกินออกไปจากร่างกาย เรียกว่า ต่อมเกลือ (salt gland)
ซึ่งอยู่บริเวณหัวและจมูก โดยแร่ธาตุและเกลือจะถูกก้าจัดออกในรูปของน้้าเกลือ
วิธีการรักษาสมดุลเช่นนี้ จึงท้าให้นกทะเลต่าง ๆ สามารถด้ารงชีวิตอยู่ได้
แม้จะบริโภคอาหารที่มีแร่ธาตุและเกลือสูงเป็นประจ้า
#
ฉวีวรรณ นาคบุตร

15. สรุป.......
ครูฉวีวรรณ นาคบุตร

16. สิ่งมีชวิต
ี อวัยวะขับถ่าย กระบวนการขับถ่าย
ฟองน้้า/ไฮดรา ไม่มี การแพร่ออกจากเซลล์
ใช้ซิเลียในเฟลมเซลล์โบกพัด ท้าให้เกิดแรงดึงน้้าพร้อมของเสีย
พลานาเรีย เฟลมเซลล์ ที่ละลายอยู่ในน้้าเข้าสู่เฟลมเซลล์ แล้วล้าเลียงเข้าสู่ท่อรับ
ของเหลว เพื่อไปก้าจัดออกที่ช่องเปิดที่ผนังล้าตัว
ใช้เนโฟรสโตมที่เป็นปลายเปิดของเนฟริเดียมรับของเสียที่
ละลายอยู่ในน้้าแล้วล้าเลียงออกสู่ช่องเปิดที่ผนังล้าตัว น้าและ
้
ไส้เดือนดิน เนฟริเดียม
แร่ธาตุบางชนิดทีมประโยชน์จะถูกดูดกลับเข้าสู่ระบบหมุนเวียน
่ี
เลือด
ที่ปลายท่อของมัลพิเกียนทิวบูลจะรับของเสียจากของเหลว
ภายในช่องของล้าตัว และล้าเลียงไปยังทางเดินอาหารซึ่งจะมี
มัลพิเกียน
แมลง การดูดน้้าและสารที่มีประโยชน์กลับเข้าสู่หลอดเลือดจะเหลือ
ทิวบูล
ของเสียที่เป็นสารประกอบไนโตรเจนที่มีลักษณะเป็นผลึกคือ
กรดยูริกจะถูกขับออกพร้อมกากอาหาร
#

17. ตอบค้าถามกันหน่อย
- เพราะเหตุใด ฟองน้้าและไฮดราจึงด้ารงชีวิตอยู่ได้โดยไม่มี
โครงสร้างพิเศษที่ใช้ในการขับถ่าย
เพราะเซลล์ทุกเซลล์ของฟองน้้าและไฮดราสามารถสัมผัสกับน้้า
ตอบ
จึงมีการขับถ่ายของเสียพวกแอมโมเนียออกสู่น้าได้โดยตรง
สูตรโมเลกุลของแอมโมเนีย ยูเรีย และกรดยูริกเหมือนหรือต่างกันอย่างไร
สารทั้ง 3 ชนิด ประกอบด้วยธาตุ N และ H เหมือนกัน แต่
ตอบ แอมโมเนียจะมีเฉพาะ N และ H มีสูตรโมเลกุล NH3 ส่วนยูเรียและ
กรดยูริกจะมีธาตุ C และ O เป็นองค์ประกอบด้วย ยูเรียมีสูตร
โมเลกุลเป็น NH2CONH2 กรดยูริกมีสูตรโมเลกุลเป็น C5O3N4H4
#

18. นักเรียนทราบหรือไม่ว่า เพราะเหตุใดสัตว์ที่กินสัตว์เป็นอาหารจึง
มีปริมาณของเสียที่มีไนโตรเจนเป็นองค์ประกอบในน้้าปัสสาวะสูง
กว่าสัตว์ที่กินพืชเป็นอาหาร
เมื่อสัตว์กินสัตว์เป็นอาหาร โปรตีนในเนื้อสัตว์จะถูกย่อยจนได้
ตอบ
สารทีมีโมเลกุลขนาดเล็กคือกรดอะมิโน เมื่อสัตว์น้ากรดอะมิโน
่
เหล่านี้ไปใช้ในการสลายเพื่อให้ได้พลังงานจะได้ยูเรียซึ่งแตกต่าง
ไปจากสัตว์ที่กนพืชเป็นอาหาร เพราะอาหารของสัตว์กินพืช
ิ
ส่วนใหญ่เป้นพวกคาร์โบไฮเดรตและมีโปรตีนน้อยกว่าอาหาร
ของสัตว์กินสัตว์ ซึ่งสลายแล้วได้ยูเรียเพียงเล็กน้อย
#

19. - การที่สตว์จ้าพวกแมลงและสัตว์เลื้อยคลานขับถ่ายของเสีย
ั
ออกมาในรูปกรดยูริก มีความ สัมพันธ์กับการด้ารงชีวิตอย่างไร
ตอบ การขับถ่ายของเสียในรูปกรดยูริกเป็นการช่วยสงวนน้้าไว้ในร่างกาย
เพราะสัตว์เหล่านี้ได้รับน้้าส่วนใหญ่จากอาหารเท่านั้น ไม่ค่อยได้
ดื่มน้้าและมีโอกาสสูญเสียน้้าได้ง่าย
#

20. นักเรียนคิดว่า อะไรเป็นสาเหตุส้าคัญที่ท้าให้สัตว์มีกระดูกสันหลังที่
อาศัยอยู่ในน้้าและบนบก มีการขับถ่ายของเสียในรูปที่แตกต่างกัน
สภาพแวดล้อมที่สัตว์อาศัยอยู่ เช่น ในน้้า หรือบนบก มีผลต่อ
การได้รับน้้าและการสูญเสียน้้าของร่างกาย ท้าให้สัตว์ต้องขับถ่ายของ
ตอบ เสียในรูปที่ต่างกัน เช่น ปลาจะขับถ่ายของเสียในรูปของแอมโมเนีย
ซึ่งเป็นสารพิษส้าหรับร่างกายแต่ละลายน้้าได้ดี ส่วนนก แมลง
และสัตว์เลื้อยคลานบางชนิดจ้าเป็นต้องสงวนน้าไว้ใช้ในร่างกายจึงต้อง
้
มีการดูดน้้าจากสารละลายที่มีของเสียกลับไปใช้ในร่างกาย ของเสียที่
เป็นสารประกอบไนโตรเจนจึงอยู่ในรูปผลึกของกรดยูริก
#

21. สวัสดี.......
ขอบคุณ แม่แบบ powerpoint จาก www.presentationmagazine.com
ครูฉวีวรรณ นาคบุตร